زندان انفرادی؛ شکنجه خاموش، رضا فراهانی، نوروز

ايجاد محدوديت در مناسبات و مراودات اجتماعی آثار مخربی بر عملکردهای ذهنی افراد بر جای می گذارد. اين مهم يکی از نگرانی های عمده در مورد بسياری از بيماران از جمله افراد بستری در بخش مراقبت های ويژه و بيماران فلج نخاعی و نيز بيمارانی که دچار نقص عضو در دستگاه های حسی هستند می باشد. در موقعيت های نظامی و نيز اکتشافات و سفرهای زير دريايی و قطبی و آماده سازی برای مسافرت های فضايی هم آثار چنين محدوديت ها و راه های مقابله با آن مورد توجه قرار می گيرد. زندان انفرادی از ديگر اموری است که در اين چارچوب مورد مطالعه دقيق کارشناسان واقع شده است.

اگر چه حبس در سلول انفرادی يکی از روش های مرسوم در سيستم قضايی اکثر کشورهای جهان است اما سوال جدی اين است که آيا می توان نگه داشتن افراد در سلول انفرادی را مصداق شکنجه روانی دانست؟ بايد اذعان کرد که استفاده از سلول انفرادی در موارد کاملا خاص و استثنايی نظير زندانيان بسيار خطرناک و غيرقابل کنترل اجتناب ناپذير می باشد، اما در عين حال نمی توان از اثرات زيان بار و عواقب خطرناک آن بر روی افراد و نيز خطر گسترش استفاده از اين روش در موارد غير ضروری چشم پوشی کرد.

زندان انفرادی را می توان به انزوای فيزيکی افراد محبوس در سلول هايشان به مدت حداقل ۲۲ ساعت در يک روز قلمداد کرد. در بسياری از زندان ها، زندانيان اجازه يک ساعت هواخوری و تنفس روزانه را دارند اما تماس با افراد و زندانيان ديگر به صفر يا حداقل ممکن کاهش می يابد. مراودات و تماس های اجتماعی گهگاهی و موقت زندانی اغلب آزادانه و همراه با اختيار نيست و در صورت وجود، چنين تماس هايی يکنواخت و کسل کننده و دل آزار نيز هستند.

زندان انفرادی در اکثر سيستم های جنايی – قضايی کشورهای دنيا در شرايط ذيل اعمال می شود:

الف- به عنوان مجازات تاديبی و تنبيهی برای محکومين زندانی
ب- برای منزوی کردن و بی خبر نگه داشتن افراد در طول تحقيقات جنايی
ج- به عنوان ابزار اداره گروه ها و افراد خاص در زندان
د- محکوميت قضايی

علاوه بر اين موارد، زندان انفرادی به طور روزافزونی به عنوان بخشی از بازجويی اجباری و قهری و نيز قسمت مکمل ناپديد شدن افراد و حبس و حصر اجباری و بدون وسايل ارتباطی، مورد استفاده قرار می گيرد.

برای پاسخ دادن به سوال مهم احتساب حبس در سلول انفرادی به عنوان شکنجه روانی بايد ابتدا تعريف دقيقی از شکنجه روانی داشته باشيم. آن چنان که گفته شده است شکنجه روانی را می توان آسيب روحی و روانی ناشی از تهديد يا اجرای عملی روش های مشخص برای از هم گسستن عميق و گسترده احساسات و ادراکات و شخصيت افراد تعريف کرد. شکنجه روانی برای در هم شکستن مقاومت زندانی در برابر خواست بازجويان مورد استفاده قرار می گيرد.

گفته می شود بدترين عذاب و شکنجه افراد به دليل ايستادگی و مقاومت در برابر درخواست بازجويان، نگه داشتن و حبس آن ها در سلول های انفرادی برای مدت زمان طولانی می باشد. نکته مهم در مورد زندان انفرادی، طول مدت حبس در چنين شرايطی و نيز محيط و شرايط زندان می باشد. زندانيانی که تحت بازجويی شديد هستند يا ترکيبی از روش های گوناگون بازجويی در مورد آن ها اعمال می شود (اگر چه ممکن است مورد آزاد جسمی واقع نشوند) هنگامی که به زندان و حبس انفرادی بازگردانده می شوند، حتی اگر اين حبس برای چند روز به طول بيانجامد، می توانند آثار و عواقب مخرب روانی ناشی از انزوا و تنهايی اجباری را تجربه کنند.

زندان انفرادی می تواند عواقب جدی روانی و نيز اثرات ويران گر فيزيولوژيک بر روی زندانيان باقی بگذارد. نتايج تحقيقات نشان می دهد که بين يک سوم تا ۹۰ درصد زندانيانی که تجربه حبس انفرادی را دارند با آثار زيان بار آن دست به گريبان خواهند بود. فهرست طولانی اين عواقب شامل بی خوابی و اختلال در خواب، پريشانی و سردرگمی، توهم و خيال، هذيان و روان آشفتگی، جنون، آشفتگی و سرآسيمگی شديد، خشونت و خودزنی، وحشت و اضطراب، افسردگی، از دست دادن کنترل و احساسات، حالت گم گشتگی تهييجی می باشد.

آثار منفی بهداشت و سلامت روانی و جسمی تنها چند روز پس از نگه داشتن فرد در سلول انفرادی خود را نمايان می کند و با هر يک روز اضافه ماندن در چنين شرايط تنهايی، خطر سلامتی افزايش می يابد.

واکنش افراد مختلف نسبت به حبس در سلول انفرادی متفاوت است اما عده قابل توجهی از افراد، صرف نظر از شرايط خاصی که دارند يا دوره و مکان حبس و يا عوامل ديگر، دچار مشکلات حاد سلامتی و بهداشتی می شوند.

زندان انفرادی اغلب چنان فشار روانی بر زندانيان وارد می آورد که موجب می شود آن ها پيش از محاکمه و اثبات هر ادعايی، عليه خود زبان به اعتراف گشايند. هنگامی که عامل فشار روانی، آگاهانه به عنوان بخشی از روش منزوی و ايزوله کردن فرد مورد استفاده قرار می گيرد، عملی قهری و کاملا اجباری تلقی شده و می تواند شکنجه محسوب گردد. از جانب ديگر، زندانيان محبوس در سلول های انفرادی اغلب خارج از چتر عدالت و رعايت حقوق اوليه شان واقع می شوند و همين موجب می شود اطلاع دقيقی از آن چه در طول دوره انفرادی بر آن ها می گذرد در دسترس نباشد. تاريخ زندان انفرادی مشحون از نمونه های رفتارهای ناصواب و غلط با زندانيان است.

رضا فراهانی
مدرس روان شناسی در کالج شهری نيويورک