تاریخچه نهاد دموکراتیک جنبش روشنفکری ایران، ناصر غیاثی، رادیو زمانه

در روزهایی که جنبش سبز در جست‌وجو و تلاش برای تعریف هر چه دقیق‌تر ِ هویت خویش و تدوین و تببین درک و دریافت خود از مفهوم دمکراسی است، خواندن ِ تاریخ ِ ایران، بویژه تاریخ و فراز و نشیب‌های تنها نهاد دمکراتیک تاریخ جنبش روشنفکری ایران و در راس آن ”کانون نویسندگان ایران” می‌تواند راه‌گشا باشد.

گوته: نوشتن تاریخ شیوه‌ای است برای رها شدن از دست گذشته.

مسعود نقره‌کار به سال ِ ۲۰۰۲ (۱۳۸۱) مجموعه‌ی پنج جلدی “بخشی از تاریخ جنبش روشنفکری ایران؛ بررسی تاریخی – تحلیلی ِ کانون نویسندگان ایران” را در بیش از ۳۲۰۰ صفحه توسط نشر باران در سوئد به انتشار رساند. این مجموعه‌ی پنج جلدی را باید نخستین تلاش گسترده برای تدوین و تالیف ِ بخشی از تاریخ جنبش روشنفکری ایران با محور کانون نویسندگان ایران، شکل‌گیری و فراز و فرودها و فعالیت‌های نزدیک به نیم سده‌ی کانون دانست. تلاشی که می‌بایست بنیاد یا نهادی با امکانات ِ وسیع برعهده می‌گرفت. معرفی ِ درخور ِ چنین مجموعه‌ای فضا و امکانی بیش از آن چه که موجود است می‌طلبد. نوشته‌ی زیر تنها کوششی است بسیار بسیار فشرده برای آشنایی بیش‌تر با این مجموعه .

آغاز کار
مسعود نقره‌کار در بهار ۱۳۷۵«برای دستیابی به منابع و اسناد… جزوه‌ای کوچک» در ونکوور کانادا و توسط نشر آینده انتشار داد. هم‌زمان همین “اطلاعیه‌” را در نشریات مختلف خارج از کشور نیز منتشر کرد. عنوان این فراخوان، طرح مقدماتی تاریخچه‌ی کانون نویسندگان ایران و کانون نویسندگان ایران «در تبعید» بود و مضمون‌اش درخواست کمک برای تدوین و نگارش تاریخ کانون. مخاطب فراخوان نیز “همه‌ی دست‌اندرکاران و علاقه‌مندان” بودند. نقره‌کار اما به این دو بسنده نکرده و “با ده‌ها تن از نویسندگان، شاعران، پژوهش‌گران، مترجمان و روزنامه‌نگاران ِ عضو کانون نویسندگان، و یا غیر عضو، در داخل و خارج از کشور تماس” گرفت. این فراخوان اما چنان که باید و شاید پاسخ درخوری نیافت. نقره‌کار می‌نویسد: “به سراغ دست‌کم بیش از۹۰ درصد از بنیان‌گذاران و اعضاء فعال کانون نویسندگان در دوره‌های مختلف کانون رفته‌ام. اما بیش‌ترین این عزیزان … حتا پاسخ نامه‌های مرا نداده‌اند.” با این وجود اما از پای نمی‌نشیند و حاصل پنج سال کار و کنکاش مداوم‌اش برای یافتن اسناد و مدارک لازم و گفت‌وگوهای انجام یافته‌اش را عرضه می‌کند.

پنج جلد
همان گونه که آمد، مجموعه‌ی” بخشی از تاریخ جنبش روشنفکری ایران؛ بررسی تاریخی – تحلیلی کانون نویسندگان ایران” شامل پنج جلد است. جلد اول سال‌های به وجودآمدن کانون (۱۳۴۵) تا متوقف شدن فعالیت‌های آن (۱۳۴۹) را دربرمی‌گیرد. این جلد تلاشی است برای یافتن “زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شکل گرفتن کانون” و نیز فعالیت‌های کانون در این دوره. جلد دوم به دوره‌ی دوم فعالیت کانون می‌پردازد.این دوره (۱۳۵۵تا ۱۳۶۰) با از سرگیری ِ دوباره‌ی فعالیت‌های کانون آغاز می‌شود و با تعطیلی ِ دفتر کانون و هم‌زمان با سرکوب دیگر عرصه‌های فرهنگ و اندیشه پایان می‌پذیرد. دوره‌ی سوم در سومین جلد ِ مجموعه گردآوری شده است. این جلد ضمن بررسی “زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی” برای جان گرفتن دوباره کانون در سال ۱۳۶۷، فعالیت‌های کانون نویسندگان ایران را تا سال۱۳۸۰ که کانون ناچار به توقف فعالیت‌های علنی خود شد، پیش روی خواننده قرار می‌دهد. جلد چهارم ِ مجموعه یک سره به “چگونگی شکل‌گیری، فعالیت‌ها، دیدگاه‌ها و انتقاد‌های کانون نویسندگان ایران «در تبعید»” اختصاص دارد. و سرانجام جلد پنجم آن گفت و شنودهایی است درباره‌ی کانون نویسندگان با ۳۶ شاعر ونویسنده و پژوهش‌گر و مترجم و روزنامه‌نگار که از فعالان یا بنیان‌گذاران ِ کانون نویسندگان ایران بوده‌اند. یازده نفر از کسانی که مسعود نقره‌کار برای گفت‌وگو به سراغ‌شان رفته بود، به سئوال‌ها پاسخ نداند.

چینش تاریخی
نقره‌کار آغاز جنبش روشنفکری را اوایل حکومت قاجار می‌داند و آغاز فعالیت علنی کانون را ۱۳۴۶ و پایان این دوره را ۱۳۴۹. دوره‌ی بعدی فعالیت علنی کانون از اواخر بهار ۱۳۵۶ با انتشار نامه‌ی ۴۰ نویسنده و شاعر به امیرعباس هویدا نخست وزیر وقت و در اعتراض به وجود سانسور آغاز می‌شود. اوج این فعالیت در «ده شب شعر و سخن» در مهر ۱۳۵۶ در انستیتو گوته است. پس از انقلاب در تیرماه ۱۳۶۰ با آغاز موجب سرکوب و حمله به دفتر کانون، فعالیت علنی کانون متوقف می‌شود. پس از خاتمه‌ی جنگ و مرگ آیت الله خمینی، کانون نخستین جلسه‌ی علنی خود را در اسفند ۱۳۷۷ با حضور ۷۰ شاعر و نویسنده و پژوهشگر برپا و در آذر ماه ِ سال بعد نخستین مجمع عمومی خود را برگزار می‌کند. از سال ۱۳۷۹ فعالیت علنی کانون بار دیگر به محاق فرومی‌رود.

وقایع تعیین‌کننده
کانون نویسندگان ایران در طول عمر چهل و چند ساله‌اش فراز و فرودهای فراوانی را از سر گذرانده است. از آن جمله‌اند، ده “شب شعر و سخن” در سال ۱۳۵۶، اخراج چهار تن از اعضای کانون در پاییز ۱۳۵۸که پیش برنده و مبلغ سیاست‌های آن زمان ِ حزب توده‌ی ایران در درون کانون بودند و در پی آن ایجاد “شورای نویسندگان و هنرمندان»، تدوین متن “ما نویسنده‌ایم” یا “نامه‌ی ۱۳۴”، قتل‌های زنجیره‌ای در داخل و در خارج از کشور، چگونگی شکل گرفتن و بحث‌های درونی ِ کانون نویسندگان “در تبعید”، گرایش‌های گوناگون آن و نیز ادامه‌ی فعالیت ِ کوتاه ِ شورای نویسندگان و هنرمندان در خارج از کشور. در طول مطالعه‌ی کتاب روایت‌های مختلفی از این رویدادها را می‌خوانیم و با موضع برخی از مصاحبه‌شوندگان در برابر مسایل ِ تعیین‌کننده‌ای چون آیا کانون تنها نهادی صنفی است یا صنفی – سیاسی، آشنا می‌شویم.

کاستی‌ها
مسعود نقره‌کار در تلاشی به راستی ستایش‌برانگیز یک تنه پنج سال به جمع‌آوری اسناد و مدارک و گفت و گو با کسانی که از دور و نزدیک در فعالیت‌های کانون سهیم بوده‌اند، می‌پردازد. این مجموعه ده سال پیش منتشر شد یعنی در زمانی که به خاطر عدم وجود اینترنت امکان برقراری ِ ارتباطات و به دست آوردن اسناد و مدارک کار ساده و راحتی نبود. خود او در پیش‌گفتار جلد اول می‌نویسد: «من در خارج از کشور، در آمریکا و در شهرکی پرت، دست به تدوین و تالیف این مجموعه زده‌ام.» پس جای تعجب نیست اگر این مجموعه از کاستی‌هایی اجتناب‌ناپذیر اما جبران‌پذیر رنج ببرد. به مثل در صفحه‌ی پنجم جلد دوم می‌نویسد: “رفاه نسبی” در “سال‌های ۵۴-۵۵” در ایران وجود داشت اما در ص ۱۴همان جلد می‌آورد: “سال ۱۳۵۴ سال تشدید بحران اقتصادی” بود. گذشته از این تاریخ ِ برخی از اسناد درست چاپ نشده‌اند یا برخی از گفت‌وگوها از اساس فاقد تاریخ‌اند و در جلد سوم مجموعه حدود ۳۳ صفحه از کتاب چاپ نشده است.
نقره‌کار می‌داند، تاریخ‌نگار باید بدون جانب‌داری از این یا آن نظرگاه تنها به روایت تاریخ بنشیند و داوری در مورد تاریخ را به شناخت و دانش خواننده بسپارد. در پیش‌گفتار می‌نویسد: “تلاش کرده‌ام پژوهش‌ام سنجش‌گرانه، و با نگاهی بی‌طرفانه … باشد … و سعی کرده‌ام از دخالت دادن علاقه و دیدگاه عاطفی‌ام در این تاریخ‌نگاری و نحلیل مختصر فاصله بگیرم»، اما گاه در تدوین تاریخی که نگارش آن را به عهده گرفته است، دچار جانب‌داری می‌شود یا از واژگانی سود می‌برد نظیر “حکومت آخوندی” که شایسته‌ی زبان ِ نویسنده‌ی تاریخ کانون نویسندگان نیست. این همه لطمه‌هایی قابل جبران به تلاش‌ها و کنکاش‌های کسی است که به تنهایی دست به چنین کار عظیم و حجیمی زده است.
در روزهایی که جنبش سبز در جست‌وجو و تلاش برای تعریف هر چه دقیق‌تر ِ هویت خویش و تدوین و تببین درک و دریافت خود از مفهوم دمکراسی است، خواندن ِ تاریخ ِ ایران، بویژه تاریخ و فراز و نشیب‌های تنها نهاد دمکراتیک تاریخ جنبش روشنفکری ایران و در راس آن ”کانون نویسندگان ایران” می‌تواند راه‌گشا باشد.

شناس‌نامه:
بخشی از تاریخ از جنبش روشنفکری ایران- بررسی تاریخی – تحلیلی کانون نویسندگان ایران
مسعود نقره‌کار
نشر باران، سوئد
چاپ اول: سال ۲۰۰۲ (۱۳۸۱)
ISBN: 91-88297-59-4