چشم به آسمان دوختن، دست به آسمان دراز کردن، اکبر گنجی

گروه هایی که براندازی رژیم را تعقیب می کنند - مانند آیت الله خمینی و سازمان های چریکی که به دنبال سرنگونی رژیم شاه بودند - می توانند به انتظار "وضعیت انقلابی" بنشینند تا به عنوان فاعلان انقلاب وارد میدان شده و رژیم را سرنگون سازند، یا از طریق مداخله ی نظامی خارجی به سرنگونی جمهوری اسلامی و تجزیه ی ایران دست یابند (دستی از غرب برون آید و کاری بکند). اما گروه های مدعی اصلاح طلبی نمی توانند چشم به آسمان بدوزند تا "دستی از غیب برون آید و کاری بکند"

تبليغات خبرنامه گويا	[email protected]

منبع: رادیو زمانه

طرح مسأله: در این که جمهوری اسلامی نظامی غیردموکراتیک است، اختلاف نظری وجود ندارد. اما در این که مصداق کدام یک از رژیم های غیر دموکراتیک(دیکتاتوری های نظامی، دیکتاتوری های توتالیتر و فاشیستی، دیکتاتوری های سلطانی) است، اختلاف نظر وجود دارد. رژیم هر اندازه هم که استبدادی باشد، بازهم دارای فرصت هایی برای فعالیت در آن وجود خواهد داشت. از این نظر، وضع جمهوری اسلامی با رژیم هایی چون رژیم صدام حسین، قذافی، اسد،و...بسیار تفاوت دارد. مسأله این است: آیا از فرصت های قانونی رژیم سرکوبگر جمهوری اسلامی می توان و باید استفاده کرد یا نباید کرد؟

برای روشن شدن محل نزاع و نزدیک شدن به پاسخ، به قلمروهای متفاوت علمی، فرهنگی، حقوقی، اجتماعی و سیاسی - که لزوماً احکام هیچ یک را نمی توان به دیگری سرایت داد- زیر بنگرید:

یکم- حوزه ی مطبوعات: مطابق قانون مطبوعات، انتشار نشریه منوط به اخذ مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. اگر در همین شرایط سخت بتوان مجوز نشریه ای دریافت کرد، آیا این اقدام مفید و موجه نیست؟ فرض کنید ماهنامه ی زنان مجدداً اجازه ی انشتار یافت. چه باید کرد؟ صاحب امتیاز و مدیر مسئول باید آن نشریه ی کارساز را منتشر سازد یا بگوید تا وقتی جمهوری اسلامی سر کار است، من هیچ نشریه ای منتشر نخواهم کرد. ده ها روزنامه ، هفته نامه ، ماهنامه و فصلنامه که طی سه دهه ی گذشته انتشار یافت و توقیف شد، به سود مردم بود یا به زیان آنها؟ نشریاتی چون شرق، اعتماد، بهار، و...که اینک منتشر می شوند، چه باید کنند؟ وجود آنها مفید است یا مضر؟ اگر در این نشریات مقاله ای یا مصاحبه ای از فردی درخواست شد- با وقوف به خودسانسوری توسط گوینده و نشریه- باید پذیرفت یا رد کرد؟ خوب فرد می تواند بگوید: "تا وقتی من نتوانم علیه سرنگونی جمهوری اسلامی آزادانه حرف بزنم، یا تا وقتی سخنان من سانسور می شود،هیچ مقاله ای به شما نمی دهم و هیچ مصاحبه ای با شما نخواهم کرد".

دوم- حوزه ی کتاب: نه تنها تأسیس شرکت انتشاراتی، که انتشار تک تک کتاب ها هم نیازمند مجوز است. حال اگر در همین شرایط بسیار دشوار بتوان مجوز یک موسسه ی انتشاراتی دریافت کرد، آیا باید با اشتیاق به دنبال آن رفت یا اعلام کرد تا زمانی که جمهوری اسلامی برپاست، تأسیس شرکت انتشاراتی ناموجه است. فرض کنید وزارت ارشاد صلاحیت شما و همفکرانتان برای به راه انداختن موسسه ی انتشاراتی را رد می کند. اگر شما بتوانید آثارتان را توسط انتشاراتی های موجود منتشر سازید، چه خواهید کرد؟ آیا در اعتراض به رژیم سرکوبگر از انتشار آثارتان خودداری خواهید کرد؟ آیا در اعتراض به وجود سانسور هیچ اثری منتشر نخواهید کرد؟ فرض کنید کتاب شما با حذف ده صفحه مجوز انتشار می گیرد. در این صورت چه خواهید کرد؟ آیا بهتر نیست که خوانندگان بتوانند از 96 درصد آرای شما استفاده کنند تا این که هیچ گیرشان نیاید؟

مگر در همین جمهوری اسلامی متون علوم انسانی و اجتماعی و فلسفه (مارکس،گرامشی، فروید، نیچه، فوئر باخ،دکارت،توکویل، هگل، کانت، لاک، هابز،هابرماس،آیزیا برلین، جان راولز، ریچارد رورتی، آمارتیاسن، مارتا نسبام،هیلری پاتنام، فوکویاما، کارل پوپر، میلتون فریدمن، فون هایک، امیل دورکهایم، جان استیورات میل، ماکس وبر، جرج زیمل،هایدگر، گادامر،هانتینگتون،آنتونی گیدنز،هانا آرنت ، هورکهایمر،آدرونو،اریک فروم، فرانتس نویمان،اریک هابسبام، و...) به زبان فارسی ترجمه و انتشار نیافته است؟ آیا چون جمهوری اسلامی رژیمی سرکوبگر و سانسورگر بوده و هست، باید از انتقال فرهنگ مدرن به ایران خودداری می شد؟ آن همه رمان مدرن(گابریل گارسیا مارکز،میلان کوندرا،ماریو بارگاس یوسا،و...) که طی سه دهه ی گذشته به فارسی برگردانده شده است، چه؟ آیا نباید ترجمه می شد؟

سوم- حوزه ی هنر: فقط و فقط به سینما بنگرید و تئاتر و نقاشی و مجسمه سازی و... را فراموش کنید. رژیم در حوزه ی هنر بیش از دیگر حوزه ها سخت گیر بوده است. اما چه تعداد فیلم های ایرانی ساخته شده ی در داخل کشور موفق به دریافت جوایز جهانی شده اند؟ آن همه فیلم خوب که توسط هنرمندان تولید شد، آیا نباید تولید می شد، چون جمهوری اسلامی رژیم استبداد دینی است؟ آیا هنرمندان نمی توانستند و نمی توانند استدلال کنند:"مشکل از همان آغاز- یعنی سناریو- شروع می شود که وزارت ارشاد آن را ویران می سازد. نتیجه ی نهایی- یعنی خود فیلم- را هم دوباره نابود می سازد. پس تولید فیلم در این رژیم بی فایده و بلاموضوع است". اما هنرمندان از همین فرصت های تنگ استفاده کرده و آن آثار را آفریدند.

چهارم- حوزه ی دانشگاه ها: جمهوری اسلامی با انقلاب فرهنگی دانشگاه ها را تعطیل کرد تا پس از پاک سازی اساتید و دانشجویان، برقراری نظام سختگیرانه ی گزینش،دانشگاه ها را اسلامی سازد. نسل جوان ایران زمین چه باید می کرد؟ آیا در اعتراض به کل این فرایند سرکوبگرانه، باید خود را از حق تحصیل محروم می ساخت؟ جمهوری اسلامی به شدت نیازمند اقشار تحصیل کرده- خصوصاً در علوم طبیعی تجربی- بود و هست. به همین دلیل در کشوری که همه ی دانشگاه ها- حتی دانشگاه آزاد- دولتی است، به شدت در این زمینه سرمایه گذاری و تحصیل علم- به خصوص برای زنان- تشویق شد. تعداد دانشجویان کشور از 176 هزار تن در سال 1357 به بیش از چهار میلیون و یکصد هزار تن در سال 1391 افزایش یافته است. دانشجویان و اساتید ایستادگی کرده و از همین فرصت به خوبی استفاده کردند. به نتیجه ی کار بنگرید که مطابق میل جمهوری اسلامی نیست. پس از گذشت 33 سال، همچنان از سکولار و لیبرال بودن دانشگاه ها ناله می شود و دائماً از پاکسازی و اسلامی سازی دانشگاه ها سخن گفته می شود. یکی دیگر از پیامدهای استفاده ی از این فرصت، این بوده که زنان اکثریت دانشجویان و فارغ التحصیلان را تشکیل داده اند.

پنجم- حوزه ی وکالت: قوه ی قضائیه تحت امر ولایت مطلقه ی فقیه است. دادگاه های زندانیان سیاسی و مطبوعاتی و عقیدتی ، فرمایشی بوده است. جمهوری اسلامی وکلا را هم تحت فشار قرار داده و به خدمت خود در آورده است. با توجه به این واقعیات، متهمان سیاسی- مطبوعاتی- عقیدتی چه باید می کردند؟ از وکلای مورد تأیید جمهوری اسلامی استفاده می کردند یا نمی کردند؟ وکلا چه تکلیفی داشتند؟ در همین رژیم نیز زندانیان وکیل گرفته و وکلا عموماً به طور مجانی از زندانیان سیاسی و عقیدتی دفاع کرده اند. نمی توان مدعی شد که آن دفاع ها مطلقا بدون تأثیر بوده اند. وکلا به متهمان کمک های زیادی کرده و می کنند، هر چند که خودشان- همچون زندانیان- تحت سلطه ی همین رژیم قرار داشته و به خاطر همین نوع فعالیت ها زندانی شده و می شوند.

ششم- حوزه صنفی: مطابق ماده ی 131 قانون کار جمهوری اسلامی :"به منظور حفظ حقوق و منافع مشروع و قانونی و بهبود وضع اقتصادی كارگران و كارفرمايان، كه خود متضمن حفظ منافع جامعه باشد، كارگران مشمول قانون كار وكارفرمايان يك حرفه يا صنعت می ‌توانند مبادرت به تشكيل انجمن های صفی نمايند". آیا از این حق- به دلیل سرکوبگری و عدم مشروعیت جمهوری اسلامی- نباید استفاده کرد؟ انجمن های صنفی موجود(کانون عالی انجمن های صنفی کارفرمایی ایران، انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران،انجمن صنفی روزنامه نگاران، کانون سراسری انجمن های صنفی کارفرمایی نمایندگان بیمه ی ایران، انجمن صنفی کارخانه های قند و شکر ایران، انجمن صنفی شرکت های تبلیغاتی ایران، کانون انجمن های صنایع غذایی ایران، انجمن صنفی دفاتر مسافرتی و گردشگری ایران، کانون انجمن های صنفی آرد ایران، و...) مفید بوده و هستند یا باید تعطیل شوند؟ آیا آنها مطلقا نتوانسته اند از حقوق صنف خود دفاع کنند؟

آیا کارگران به سندیکاهای کارگری نیازمند نیستند تا از حقوق خود در برابر کارفرمایان دفاع کنند؟ جمهوری اسلامی نمی گذارد تا اتحادیه های کارگری مستقل تشکیل شود. اگر اجازه می داد، کارگران چه باید می کردند؟ آیا باید ادعا می کردند: چون رژیم استبدادی است ما از تشکیل اتحادیه خودداری می کنیم؟ مگر حالا که اجازه نمی دهد و سرکوب می کند، کارگران برای تشکیل سندیکا مبارزه نمی کنند و زندان نمی روند؟ جمهوری اسلامی به اتحادیه های کارگری نسبت به دیگر اصناف حساسیت بیشتری داشته است، شاید مهمترین دلیل آن سوء ظن شدید به ارتباط کمونیست ها با کارگران و اشتیاق مارکسیست ها به استفاده ی از کارگران علیه جمهوری اسلامی بوده است. شاید اگر گروه های سیاسی کارگران را رها می ساختند، آنان نیز می توانستند اتحادیه ی کارگری مستقل- در چارچوب رایج جمهوری اسلامی- پدید آورند.

پزشکان اصلاح طلب برای سازمان نظام پزشکی نامزد شدند. طرف مقابل هم مصطفی معین، ظفرقندی، نوربخش، بیات، ابراهیم تکانجانی، غلامرضا انصاری و به احتمال خیلی زیاد دکتر علیزاده را رد صلاحیت کرد. اطلاح طلبان نیز اعلام کردند به همین دلیل لیستی ارائه نخواهند کرد. آیا استفاده ی از این فرصت ناموجه بود؟ آیا همین رویکرد غیر رقابتی و انتصابی بودن سازمان نظام پزشکی را تثبیت نمی کند؟

هفتم- حوزه ی مشارکت و رقابت سیاسی: احزاب و سازمان های سیاسی،شرط لازم دموکراسی ها هستند. اگر جمهوری اسلامی بگذارد حزب های سیاسی تشکیل شود، آیا نباید از این فرصت استفاده کرد؟ حزب ها و سازمان های سیاسی را سرکوب کردند، اما احزاب و سازمان های سیاسی ای که خودی ها باز کردند(نهضت آزادی، ملی- مذهبی ها، جبهه ی مشارکت اسلامی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، مجمع روحانیون مبارز، دفتر تحکیم وحدت، حزب کارگزان سازندگی، حزب اعتماد ملی) نیز به مخالفانی تبدیل شدند که چاره ای جز تعطیل کردنشان وجود نداشت. خودی ها دائماً به غیرخودی ها تبدیل شده و خودی های دیگری جایگزین آنها می شوند. با این حساب، آیا تأسیس حزب و سازمان سیاسی در جمهوری اسلامی باید همچنان دنبال شود یا به کلی کنار گذاشته شود؟

انتخابات چهار گانه ی جمهوری اسلامی (ریاست جمهوری، مجلس، شوراهای شهر، خبرگان رهبری)، آزاد و رقابتی و منصفانه نیست. با این همه، انتخابات یکی دیگر از فرصت های جمهوری اسلامی است. همین انتخابات دستاوردهای زیادی (دوران اصلاحات، دوران جنبش سبز) داشته است. یک راه این است که با انتخابات جمهوری اسلامی به کلی وداع شود، چون رژیم نامشروع و سرکوبگر و متقلب است.

نتیجه- اصلاح طلبانی که ناخواسته جبهه ی ملی می شوند: جبهه ی ملی موافق نظام سلطنتی مشروطه به وسیله ی خاندان پهلوی بود و این را در سال 1340 هم به اطلاع شاه رسانده بود(امیدها و ناامیدی ها، خاطرات سیاسی دکتر کریم سنجابی، ص 205). خواست آنها برگزاری "انتخابات آزاد" در چارچوب نظام سلطنتی مشروطه بود. امینی که نخست وزیر شد،کارشان با او هم به رویارویی کشید، از این طرف تجمعات اعتراضی، از آن طرف بازداشت و زندان. آنها از امینی درخواست کردند که انتخاباتی برگزار کند که "20 درصد یا 10 درصد از نمایندگان واقعی مردم" به مجلس راه یابند(امیدها و ناامیدی ها، صص 214- 212). با اصلاحات شش گانه ی شاه یا رفراندوم اش تحت عنوان "اصلاحات بله دیکتاتوری خیر" مخالفت کردند. پاکروان- رئیس ساواک- در زندان با آنها مذاکره کرد تا "جبهه ی ملی نسبت به سلطنت ابراز وفاداری و احترام بکند و دستگاه هم جبهه ی ملی را به رسمیت بشناسد و فعالیت او را در حدودی آزاد بگذارد"(امیدها و ناامیدی ها، ص 230).

جبهه ی ملی به وعده های رژیم اعتماد نداشت. میان رهبران جبهه هم اختلاف نظر وجود داشت. به گفته ی سنجابی:"این بود که در چنان وضع مبهمی با شک و تردید و اختلافی که در میان همکاران ما وجود داشت آقای صالح اعلام قطع مذاکرات کردند. علم هم یک بار با آقای صالح ملاقات و مذاکره کرد ولی نتیجه ای از آن حاصل نشد"(امیدها و ناامیدهای ، ص 232).

علت دیگر قطع مذاکره، عدم دسترسی به دکتر مصدق بود:"خوب در این موقع دکتر مصدق هم در توقیفگاه خودش در احمدآباد بود و البته ما هیچ گونه تصمیم سیاسی بزرگی بدون مشاوره ی با او نمی توانستیم اتخاذ بکنیم و اتخاذ نمی کردیم. این هم یکی از علل قطع مذاکره ی ما با نمایندگان دولت و دربار بود که نمی دانستیم او در این باره چه نظری دارد"(امیدها و ناامیدی ها، ص 232).

اختلافات داخلی جبهه ی ملی، عدم دسترسی به دکتر مصدق، و پیشنهادات اشتباه مصدق از یک سو، و بسط حکومت مطلقه ی شاه از دیگر سو، به تعطیلی خودخواسته جبهه ی ملی انجامید. مصدق دستور تعطیلی جبهه ی ملی دوم و تشکیل جبهه ی ملی سوم را صادر کرد(امیدها و ناامیدی ها، صص 238- 234). به گفته ی سنجابی، "همه ی فعالیت هایی که می گویند برای تشکیل جبهه ی ملی سوم شده در واقع فعالیت هایی بوده برای کشتن و از بین بردن جبهه ی ملی چون تاریخ و واقعیت نشان داد که بعد از آن دیگر جبهه ای که بتواند در داخل مملکت عرض اندام بکند و مظهر کوچکترین اثری بشود اصلاً به وجود نیامد"(امیدها و ناامیدی ها، ص 239).

در نتیجه در آخرین جلسه ی جبهه ی ملی در منزل دکتر امیر علایی، صالح سیاست سکوت- یا سیاست صبر و انتظار- را پیشنهاد کردو قبول عام یافت(امیدها و ناامیدی ها، ص 244). سنجابی می گوید تنها فردی بود که با این سیاست مخالفت کرده است. برای این که سکوت و بی حرکتی یعنی اعلام مرگ : "جبهه ای که بی حرکت و ساکت بماند در واقع حکم اعدام و نفی خودش را صادر کرده است...محققاً می بایستی موضع بگیریم ولی این در صورتی بود که ما سازمانی داشته باشیم که به نام آن سازمان بتوانیم اقدام و فعالیت کنیم"(امیدها و ناامیدی ها، ص 245).

سنجابی می گوید تعطیل شدن جبهه ی ملی از سال 1342 تا 1357، دو پیامد داشت:"یکی برگشت به حکومت مطلق دیکتاتوری بدون مزاحم و معارض شاه و دوم، آغاز مبارزات و فعالیت های زیر زمینی"(امیدها و ناامیدی ها، ص 250). بدین ترتیب، در سال 1357، جبهه ی ملی هیچ در انبان نداشت.

گروه هایی که براندازی رژیم را تعقیب می کنند - مانند آیت الله خمینی و سازمان های چریکی که به دنبال سرنگونی رژیم شاه بودند - می توانند به انتظار "وضعیت انقلابی" بنشینند تا به عنوان فاعلان انقلاب وارد میدان شده و رژیم را سرنگون سازند، یا از طریق مداخله ی نظامی خارجی به سرنگونی جمهوری اسلامی و تجزیه ی ایران دست یابند (دستی از غرب برون آید و کاری بکند). اما گروه های مدعی اصلاح طلبی نمی توانند چشم به آسمان بدوزند تا "دستی از غیب برون آید و کاری بکند". یا با این آرزو سیاست صبر و انتظار را پیش گیرند که رژیم به ناچار در نهایت برای نجات به سراغ آنها خواهد آمد. شاه وقتی به سراغ رهبران سابق جبهه ی ملی رفت که کار از کار گذشته بود و در وضعیت انقلابی، آنان نیز مجبور بودند که دنباله رو آیت الله خمینی شوند. آن تجربه نزد اصلاح طلبان حاضر است. اصلاح طلبان یا باید انقلابی شده و به دنبال سرنگونی جمهوری اسلامی روند، یا اگر می خواهند اصلاح طلب باقی بمانند، باید از فرصت های همین رژیم استفاده کنند تا به جبهه ی ملی دیگری تبدیل نشوند. جبهه ی ملی به مصدق دسترسی نداشت، اصلاح طلبان هم به موسوی و کروبی دسترسی ندارند.

انتخابات شوراهای شهر قرار است به طور همزمان با انتخابات ریاست جمهوری برگزار شده و ده ها هزار تن برای سراسر کشور انتخاب شوند. اصلاح طلبان و سبزها حتی این انتخابات را هم به کلی رها کرده اند. آیا سخت گیری جمهوری اسلامی در انتخابات شوراهای شهر هم به اندازه ی انتخابات ریاست جمهوری است؟ آیا ورود به شوراهای شهر به کلی فاقد اهمیت است و هیچ سودی برای کشور ندارد؟

می توان خوشنام و قهرمان شد، اما تأثیرگذاری در ساختار سیاسی امر دیگری است. انقلابیگری و اصلاحگری دارای لوازم منطقی خاص خویش است. نمی توان این دو را به صرف مدعا فروکاست، "رفتارهای جمعی" ناشی از نظریه، مهمترین رکن این دو رویکرد متفاوت است. باید شجاعانه به پیامدهای منطقی باور ملتزم بود. اگر ورود اصلاح طلبان از طریق نهادهای انتخاباتی به حکومت امکان پذیر بود و از این راه نظام به "حاکمیت دوگانه" ی "انتخابی مردمی" و "انتصابی سلطانی" تبدیل می شد، مستقل از پیامدهای مثبت این وضعیت(مدل انگلیسی گذار از "پادشاه مطلقه" به "ملکه ی نمادین")،آن شرایط، حتی "فرصت" های زیادی برای ساختارشکنان پدید می آورد.