روحانیت و مفهوم نقش، عمادالدین باقی

نقش تاثیر فراوانی در زبان و در تربیت و تکوین شخصیت و پذیرش عقاید تازه یا انتقال عقاید و ارزش ها دارد(نک:توسلی،316-304). «نقش های مربوط به شوهر، زن و کودک در خانواده های مختلف نسبتا ثابت هستند. این متحدالشکل بودن از این واقعیت نشأت می گیرد که این نقش ها از چارچوب یک گروه خانوادگی خاص فراتر می روند. این جامعه است که نقش زن را به عنوان کدبانوی خانه home maker تعیین می کند و به شوهر،«سرپرست اقتصادی» provider head اعطا می کند. بنابراین نقش ها به عرف و عادت، ضوابط و ارزش های جامعه درکلیت خود بستگی دارند»( اسپنله ،38)

تبليغات خبرنامه گويا	[email protected]

درباره روحانیت همواره با قضاوت های بسیار متنوع و متناقضی روبرو هستیم. در زمانی گفته می شود که روحانیت مرجع مردم و مردم مقلد یا تابع روحانیت هستند و در زمان دیگری گفته می شود مردم از روحانیت بیزار شده اند. اوایل انقلاب، زمانی که طالقانی را به خاک می سپردند جمعیت بر سر و سینه خود می کوفتند و بیل و کلنگی که با آن خاک بر مزار طالقانی ریخته بودند را می بوسیدند. این کنشی به غایت عاطفی و حتی شاید بتوان گفت غیرارادی بود. در همان زمان مردم از برخی روحانیون بیزاز بودند و حتی روحانیونی اعدام می شدند. در سال84 گفته می شد یکی از دلایل اینکه آقای هاشمی رفسنجانی رای نیاورد روحانی بودن اوست و در سال 92 در حالی که یکی از رهبران بلندپایه نظام در نشستی خصوصی گفته بود مردم دیگر به یک روحانی رای نمی دهند (و به همین دلیل نامزدهای غیر روحانی به میان آورده بودند) و یکی از اصلاح طلبان شاخص هم می گفت آقای روحانی رای نمی آورد چون روحانی است اما علیرغم اینکه دو گروه کاملا مخالف به نظر واحدی رسیده بودند در این انتخابات یک روحانی رای خیره کننده ای را کسب کرد و این بار نه عوام الناس که نخبگان و توده هم نظر شده بودند. این اتفاق نشان می دهد که مسئله را نباید سطحی نگریست . اولا باید میان روحانی و روحانیت تفاوت گذاشت، کاری که مردم انجام می دهند.

از ارزیابی یک روحانی حکم کلی درباره کل روحانیت نمی توان صادر کرد و از ارزیابی کلیت روحانیت هم نمی توان درباره تک تک روحانیون یک حکم صادر کرد. دو دیگر اینکه هر کس لباس روحانی پوشید لزوما روحانی نیست و سوم اینکه وضعیت روحانیت تابع متغیرهای گوناگونی است. یکی از مهم ترین آنها مفهوم"نقش" است. من با وجود همه مشکلاتی که این مفهوم دارد می خواهم از آن کمک بگیرم و چون بحث گسترده ای است چکیده ای از آن را ارائه می کنم. این مفهوم با وجود سادگی ظاهری و اولیه و اغواگر خود خیلی پیچیده است و در سه سطح جامعه شناختی، سطح شخصیتی و سطح میانِ فرد و دیگری، مورد مطالعه قرار می گیرد. "نقش" عامل پیوند یا دوری فرد با جامعه و با دیگر افراد است. این نظریه با الهام از هنر تئاتر شکل گرفته است.

نقش تاثیر فراوانی در زبان و در تربیت و تکوین شخصیت و پذیرش عقاید تازه یا انتقال عقاید و ارزش ها دارد(نک:توسلی،316-304). «نقش های مربوط به شوهر، زن و کودک در خانواده های مختلف نسبتا ثابت هستند. این متحدالشکل بودن از این واقعیت نشأت می گیرد که این نقش ها از چارچوب یک گروه خانوادگی خاص فراتر می روند. این جامعه است که نقش زن را به عنوان کدبانوی خانه home maker تعیین می کند و به شوهر،«سرپرست اقتصادی» provider head اعطا می کند. بنابراین نقش ها به عرف و عادت، ضوابط و ارزش های جامعه درکلیت خود بستگی دارند»( اسپنله ،38)

اعضای مختلف خانواده پیرامون رفتارهای مناسب در قبال یکدیگر یا رفتارهایی که از یکدیگر توقع و انتظار دارند به توافق می رسند. مفهوم توافق در بحث نقش، کلیدی است و نشانه دوسویه بودن نقش است نه تک عاملی بودن.

نقش ها جزمیت ندارند و انعطاف پذیرند. ایفای نقش پدر مستلزم رفتار واحدی در تمام جزییات نیست بلکه انواع و اشکال گوناگونی دارد اما در برخی موارد همگانی و ثابت است. همانطور که طبیعت اجتماعی جنبه های ثابت و جنبه های سیال دارد "نقش" هم چنین است. دل بستن به جنبه های ثابت موجب بروز قضاوت های غیر واقعی می شود مثلا اینکه گفته شود: "جوانان مومن و ملت ایمانی ما چنین و چنان اند" و با این طرز تلقی ها فکر می کنند فلانی رای می آورد اما ناگهان با نتیجه معکوس و متضاد با پندار خود مواجه می شوند. دل بستن به جنبه سیال جامعه هم منشاء خطاهای روشنفکری می شود و آنها را با نتایج متضاد با پندار خود روبرو می کند و دچار تحلیل های روزمره و آشفتگی می سازد. مانند اینکه فکر می کردند همیشه در قدرت هستند ولی درسال84 شکست خوردند.

"کل یعمل علی شاکلته" به جنبه ثابت نقش یا شخصت پایه اشاره دارد و کنش ها و اعمال مستوجب ثواب و عقاب به جنبه های سیال و متغیر اشاره دارند. انسان موجودی خلاق و پویا و دارای فورانی از خودجوشی هاست. هیچ نقش متحجر و کنسرو شده ای وجود ندارد. حتی در نقش تئاتری هم فرد در چارچوب همان نقش تعریف شده ممکن است منفعل یا فعال و خلاق یا کودن، جذاب یا غیر جذاب ظاهر شود. سنگوارگی نقش و فهم و عقیده به صورت قاعده وجود ندارد. نقش های رسمی و قلبی و خصوصی و عمومی لزوما همسان نیستند. نقش ها پویا و خلاق و تنوع پذیر اما دارای رویکردی روشن می باشند.

رابطه نقش و الگو: برخی جامعه شناسان مفاهیم نقش و هنجار و الگو را چنان نزدیک به هم مطرح کرده اند که گویی مفهوم واحدی هستند. در موضوع نقش البته فرمول واحد و ثابتی هم وجود ندارد. "کنش" و "نقش" فرد برآمده از ترکیبی از حضور نیروی جمعی و اجتماعی در درون شخص و نیز کنش خلاقانه فردی اوست. توازن این دو عامل فردی و جمعی یا میزان سنگینی وزن هرکدام از آنها است که سازنده شخصیت های متفاوت می باشد.

یکی از معانی نقش این است که نقش در معنای فردی خود عبارتست از کار و وظیفه ای که بر عهده شخص در میان مجموعه ای از نقش ها و انسان ها نهاده شده است و فرد به میزانی که وفادار به نقش خود باشد موفق است و طبق انتظاری که از او می رود عمل کرده است. نمونه های کلیشه ای، نقش هایی هستند که ما می سازیم. این نمونه های کلیشه ای که مشخصات افراد و گروهها را می سازد مثل پستچی و مغازه دار و استاد دانشگاه و روحانی و غیره گاه در رفتارهای بخصوصی تجلی دارند و گاه حتی به سطح امور ظاهری و بدنی هم کشیده می شود مثلا به لباس و سبک پوشش هم تعمیم می یابد و یک گروه یا طبقه اجتماعی با لباس مخصوصی که می پوشند مشخص می شوند مانند کشیش هاو روحانی ها، نظامی ها، پزشکان،تعمیرکاران، قضات، وکلا، پرستاران و دیگران. این لباس و پوشش خاص، انتظارات خاصی را از این افراد القا می کند. گاهی همین لباس با وجود صوری بودنش در نقش و جوهری نبودنش اما در نقش و در شخصیت فرد اثرات منفی یا مثبت بزرگی دارند. برای مثال لباس روحانی و خصلت هایی که ایجاد می کند. چند سال پیش در گفتگوی مفصلی که آقای بهنود با من انجام داد براساس یک تجربه شخصی و نگرانی درباره خودم نکته ای درباره لباس روحانیت گفتم و توضیح دادم که من فقط یکبار لباس روحانیت پوشیدم آنهم در جبهه بود و وقتی که از فاو برای نماز جمعه به شوشتر می آمدیم چون با لباس رزمنده ها بودم و نمی شناختند همدیگر را هل می دادند و در آب و گل می انداختند اما یکبار که با لباس آمدم راه را باز می کردند و احترام می گذاشتند در حالی که من عوض نشده بودم فقط لباسم عوض شده بود. احساس کردم وقتی انسان این لباس را می پوشد به ویژه با توجه به نوع رفتاری که دیگران با او دارند به انسان القا می شود که او متفاوت از دیگران است و در تکرار و درازای زمان برایش این انتظار شکل می گیرد که باید با او رفتاری متفاوت داشته باشند وگرنه بی احترامی است. این القای متفاوت بودن و توقعی که در انسان به وجود می آورد اگر انسان ضعیف باشد خصلت استکباری در او پرورش می یابد. من درباره خودم دچار خوف شدم و با آن وداع کردم. پس از سال ها از این ماجرا و آن گفتگو، اخیرا مکتوبی از شهید آیت الله صدر ثانی دیدم که عینا همین نکته را گفته بود(اسدی: به کوشش،96).

نقش یعنی اینکه هر کس همان کاری را که در وجدان عمومی از او انتظار می رود انجام دهد.معلم باید تعلیم دهد و اگر مواد مخدر توزیع کند برخلاف توقع نقشی است. روحانی باید اصلاحگر باشد نه اختلاف افکن. یک رهبر حزبی باید مدافع منافع حزب و تمام اعضای آن باشد و در برابر حزب مسئول است. یک رهبر باید فراتر از گروه ها و جناح ها و حتی مخالفان قرار گیرد و همه شهروندان موافق و مخالف او و نظام باید به یک اندازه به او دسترسی داشته و مورد حمایت باشند. امام علی درباره نقش یک رهبر ملی و اجتماعی سخنان گهرباری دارد: امام خطاب به رهبران مي‌گويد در برابر مردم بال‌هاي خود را متواضعانه فرو نشانيد،خفص جناح كنيد و با گشاده‌رويي با آنان روبرو شويد و به همه آنان به يك چشم و يكسان بنگريد. این عبارت او خیلی مهم است: و آسِ بینهم فی اللَّحظَهِ و النَّظرَهِ حتی لایطمع العُظَماءِ فی حیفک لهم و لاییاسَ الضعفاءِ من عدلک علیهم(نامه 27 فيض الاسلام‌، نامه خطاب به محمدبن ابی بکر هنگام اعزام به مصر) و در نامه دیگری به کارگزاران حکومتی می گوید: وآس بینهم فی اللحظه و النظره والاشارهِ و التحیهِ(نامه 46). اگر این جمله را 14 قرن پیش کسی در دنیای مسیحی یا در دنیای غرب گفته بود جهان را به تسخیر ارزش ها و فرهنگ خود درمی آوردندو بام تا شام آن را به جهانیان یادآوری می کردند.

نقش فردی و اجتماعی: نقش اجتماعی یعنی الگویی خاص از رفتارها و نگرش ها و هنجارها. نقش یعنی «الگوی رابطه میان من و تو»(158). مفهوم نقش اجتماعی به معنای تئاتری نقش نزدیک تر است که بیانگر تقسیم کار برنامه ریزی شده است. نقش اجتماعی و نقش تئاتری: نقش های اجتماعی به شدت نقش های تئاتری، تجویزی و توصیه شده نیستند(اسپنله ،96).

رابطه نقش و الگو: به عقیده لینتون در دیدگاهی که به سال 1945 ارائه کرد الگوهای فرهنگی مقام ها یا پایگاه های اجتماعی را توصیف می کنند. مقام ها به واسطه نقش ها متجلی می شوند و تعارض میان الگوهای متضاد، تعارض نقش ها را به تصویر می کشد(همان،82) مقام های اختصاص یافته مانند سن و جنسیت و مقام های اکتسابی مانند مقام معلم. هر مقام هم جنبه حقوقی دارد هم جنبه روانشناختی مانند نگرش ها یا شخصیت وابسته به مقام. مثلا مقام زن در انگلستان قرن نوزده : زن در ادبیات و زندگی حقیقی چون موجودی رنگ پریده، خجالتی، بیمارگون، رام و مطیع پدیدار می شود(همان،83).

تشخیص اینکه الگوها و شیوه های زیستی از کجا منشاء می گیرند کار دشواری است برای مثال اینکه سه وعده غذا خوردن یک الگوی فرهنگی و توافقی است یا بر مبنای نیاز زیستی رخ می دهد؟ می گویند الگوی فرهنگی است. مثال دیگر در چگونگی شیر دادن به نوزاد است. سوال دیگر اینکه نقش از الگوها و مقام ها انتزاع می شود یا الگوها از نقش ها؟

نقش و شخص: گاهی نقش، شخص را می بلعد و تغییراتی در شخصیت ها به وجود می آورد. برخی بازیگران چنان تحت تاثیر نقشی قرار می گیرند که در فیلم یا تئاتر ایفا کرده اند که تا سال های سال و حتی ممکن است تا آخر عمر با آن همانند سازی کنند. این در نقش های تصنعی است و در نقش های دیگر تغییرات پایدارتری را به وجود می آورد. برای مثال یک عنصر اطلاعاتی و امنیتی چنان غرق در نقش خود می شود که این نقش تمام روح و روان او را فرا می گیرد و تسخیر می کند و نگاهش به همه چیز نگاه امنیتی می شود به فرهنگ و اقتصاد و سیاست هم از این منظر نگاه می کند. وقتی به قدرت اصلی تصمیم گیری تبدیل شود بالا رفتن قیمت مسکن را هم نه محصول فرایندهای اقتصادی که یک جریان امنیتی و محصول یک توطئه می بیند و تعداد زیادی از بنگاه داران دستگیر می شوند تا قیمت مسکن کنترل شود. قیمت دلار هم که بالا می رود بدون توجه به عوامل اقتصادی که اتفاقا بخش مهمی از آن در سوء مدیریت کلان ریشه دارد، اقدام به دستگیری صرافان می کنند. یک عنصر نظامی که برای حرفه ای شدنش باید دائما تحت آموزش های خاص رشته خود باشد و در محیط نظامی قرار دارد ناخودآگاه منطق نظامی در نقش او قدرت می گیرد. برعکس اینکه نقش، شخصیت را می بلعد گاهی شخص بر نقش مستولی است. اما معنای همه این حرف ها این نیست که هیچ قاعده و الگویی وجود ندارد. از دل همین تکثر و تنوع، الگوهایی قابل استخراج هستند. دو دوسته کلی نقش ها عبارتند از:

1- نقش های اکتسابی(Achieved status/role) موقعیت ها و پایگاه هایی که بر اساس مهارت ها و کوشش های خود فرد حاصل شده اند.

2- نقش ها انتسابی(Ascribed status/role) یا پایگاه های و مقام های انتسابی (که به آن نقش اختصاص یافته یا اجتناب ناپذیر هم می گویند) مانند سن،جنس، دین،ثروت یا نژاد چون سیاه و سفید پوست بودن. آن است که" از آغاز تولد به فرد محول شده و از طریق والدین به فرد منتقل می شود و بر نسب او مبتنی است نه شایستگی های فردی یا به دست آوردن از طریق تلاش و کوشش"(کوئن،84) در این دسته، مقام و موقعیت یا پایگاه اجتماعی، الزاما نقش را به دنبال می آورد اما همزیستی نژادها امری اکتسابی است.

خانواده بر اساس روابط همیاری و پیوندهای بیولوژیکی ساخته می شود یعنی نهادی است برخاسته از هر دو نقش انتسابی و اکتسابی اما سایر نهادها مانند نهاد روحانیت فقط متکی به نقش های اکتسابی هستند.

نقش های انتسابی به ما واگذار می شوند بدون اینکه ما هیچ تاثیر و نقشی در برعهده گرفتن آن داشته باشیم. نقش های اکتسابی مانند نقش پدری و معلمی و مادری که هر کدام دارای خرده نقش های خاص خود هستند. یک فرد همزمان پلیس و پدر و مشت زن است و نقش های مختلفی را ایفا می کند اما در حالی که ممکن است همه ما در خانه پدر یا فرزند باشیم در جامعه هرکدام از ما یک نقش غالب داریم. "نقش"، قابل ارتقا یافتن و یا تنزل یا تبدیل شدن هم هست مانند معلمی که به جایگاه استادی می رسد. نقش بر تفکر و جهت و سازمان دهی تفکر نیز اثری ژرف دارد. برای مثال در مورد کسی که وعظ و منبر و تبلیغ دین را در ازای پول انجام می دهد و کسی که همان کار را تبرعی انجام می دهد عنصر مادی و پولی نقش زیادی در این نقش تبلیغی دارد. کسی که برای پول، تبلیغ دین می کند می کوشد تمام دین را به نحوی تفسیر و تبلیغ کند که این چشمه مادی خشکیده نشود و کسی که داوطبانه تبلیغ می کند نه برای پول، تفسیر آزادانه تر و منطقی تری از دین ارائه می دهد.

تغییرات نقشی و الگویی: برخی نقش ها و الگوها تثبیت شده اند و برخی دیگر تغییرپذیرند. (نقش های ثابت مانند نقش سن و جنس غیر از نقش تثبیت شده است). در دوره ای ژنده پوشی و فقر ارزش است و در دوره ای شیک پوشی و جنتلمن بودن. چون الگوها تغییر کرده در نتیجه نقش ها هم فرق می کنند. تغییر الگوها و ارزش ها هم تابع شبکه ای از عوامل است. شکست آرمانگرایی و غلبه واقعگرایی، بحث ایدئولوژی و ترک برداشتن آن که در کتاب تولد یک انقلاب بحث شده است. همجنین برخی نقش ها به گونه ای مستبدانه حذف می شوند یا در اثر بلاهای طبیعی یا رخدادهای اجتماعی یا دگرگونی فرهنگی از بین می روند.«هنگامی که شرایط اقتصادی دگرگون می شوند، نیازها متحول می شوند و نقش ها تغییر شکل می دهند. پس تعادل درون نقش ها گاه در هم می شکند. برخی نقش های اختصاصی در هر خانواده هم بسته به عوامل وضعیتی، وجود دارند»( اسپنله ،39). در مورد تغییر فرهنگی برای مثال در سال 1358 وقتی آیت الله طالقانی در مجلس خبرگان به عنوان اعتراض روی زمین نشست و حاضر نشد بر صندلی قرمز تکیه بزند با تحسین توده روبرو شد، نماد ساده زیستی شد و احترام عامه را برانگیخت؛ چنانکه حتی در سال های بعد برخی افراد در تحلیل ریشه یابی رخدادهای بعدی، نقطه آغاز انحرافات را از همان جایی دانستند که طالقانی اعتراض کرد و اکثریت اعتنایی نکردند و روی صنلی قرمز نشستند و طالقانی را تنها گذاشتند. با گذر زمان و تغییر هنجارها و ارزش ها الگوهای جدید به گونه ای است که اگر کسی چنان عملی را تکرار کند با تلقی منفی روبرو می شود و از نظر جامعه مطلوب نیست و امروز رفتار طالقانی را برخاسته از تعارض میان دو نقش روحانی مردمی بودن و سیاستمدار و مدیر در ساختار حکومتی بودن می دانند. در سال های اول انقلاب فقر و قناعت و درویشی افراطی ارزش بود و حتی اگر کسی اتومبیل معمولی پیکان داشت گرفتار فشار اجتماعی بود و انگار آلوده به اتهام سرمایه دار بودن و امکانات داشتن و مرتکب عملی ضدارزشی است ولی امروزه فقر و درویشی ناپسند است. توقع نقشی جامعه دگرگون شده است و کسانی که همچنان بر توقع نقشی سنتی و منسوخ شده ایستاده اند طرد می شوند. در توقع نقشی امروز تخصص می خواهند نه همه فن حریف بودن، کوتاه مدت بودن و قابل تغییر بودن مقام و جایگاه فرد را می خواهند.

در تبیین رابطه مردم و روحانیت از نظر جامعه شناختی باید به این نکته مهم توجه شود که «در نظام های اجتماعی، کنش بازیگر در صحنه یکطرفه رخ نمی دهد و با پاسخی از سوی دیگران یعنی با واکنش روبرو می شود بنابراین الگویی که تحلیل فرایندهای اجتماعی را ممکن می سازد الگویی رابطه ای خواهد بود»(همان،111). الگوی ارزیابی و تصمیم گیری مردم در رابطه با روحانیت الگویی از نقش های اکتسابی و تثبیت شده است. این دو ویژگی اکتسابی و تثبیت شده، در بحث ما کلیدی هستند.

نظریه الگوی نقش شباهتی با یک قانون اقتصادی هم پیدا می کند. روابط روحانیت و مردم تابع قانون بازار است. این روابط مبتنی بر یک دادوستد است. همانطور که در بازار هر فرد کنش شخصی و حسابگرانه خود را دارد و رفتاری کاملا فردی انجام می دهد اما عین حال همه رفتارهای فردی تابع اصل یا قانون مطلوبیت است. کسب منفعت بیشتر در دادوستد یا دست کم زیان نکردن در آن.

یک الگوی ثابت رفتاری توده این است که بر اساس منافع خود رفتار می کند. اینکه چه کسی بیشتر می تواند گره از مشکلات زندگی روزمره آنها بگشاید مستقل از اینکه او وابسته به چه صنفی باشد. توده، خیلی رئال، مادی و عینی ارزیابی می کند و البته به همین خاطر ممکن است به خطا برود و مصالح استرانژیک و درازمدت خود را نبیند و فدای مصالح کوتاه مدت کند اتفاقی که در درسال 1384 و 1388 در انتخاب احمدی نژاد افتاد و خود همین توده به مخالفان و منتقدان او تبدیل شدند نه مخالف و منتقد رفتار انتخاباتی خودشان. در موضوع روحانیت هم هرچه روحانیت بیشتر مدافع منافع مردم باشند محبوب تر است. این البته در فرهنگ اسلامی هم مورد توجه بوده است. پیامبر می گوید خیرالناس من انفع للناس. و درباره کسانی که فقط به منافع کوتاه مدت می اندیشند و منافع درازمدت خود را نمی بینند امام حسین در تحلیل رفتار توده می گوید: ان الناس عبیدالدنیا و الدین لعق علی السنتهم یحوطونه مادرّت معائشهم فاذا محصوا بالبلاء قِلّ الدیانون. این خصلت عام توده و توزیع نرمال جامعه است.(نک: جامعه شناسی کوفه،51-48)

ملاک نخستین در داوری ها جنبه های صنفی و قومی و مذهبی و جنسیتی نیست بلکه "الگوها" ملاک نخستین بوده و تعلق های صنفی و مذهبی و قومی و جنسیتی و شغلی ملاک های ثانوی هستند. ملاک های ثانوی هر چه با الگوها و ملاک های اولی منطبق تر باشد داوری روشن تر است. همان مردمی که به حسن روحانی رای می دهند همزمان به نامزدهای نهادهای اصلی و رسمی روحانیت رای نمی دهند که نشان می دهد مرجعیت غیر رسمی روحانیت بیش از روحانیت رسمی مؤثر بوده است. لذا نه از رای دادن به یک روحانی می توان حکم سرسپردگی به روحانیت را استنباط کرد و نه از رای ندادن به نامزد نهادهای روحانی می توان حکم ضدیت با روحانیت را استنباط کرد بلکه این آراء نمایشگر پدیده مهم تری است و نشان می دهد مردم به الگوهای اقتدارگرا، قیم مابانه، غیر مدنی و دستوری رای نمی دهند و در مقابل به الگوی دموکرات، آزادمنشانه تر، شهروندمدارانه تر، عقل گرایانه و اخلاق مدار رای می دهند. در مرحله بعد از این انتخاب یا ترجیح الگویی اگر دو نفر منتسب به الگوی مطلوب وجود داشته باشد که یکی روحانی و دیگری غیر روحانی باشد در میان بخشی از جامعه نامزد روحانی مرجح و اعتمادآورتر خواهد بود چون افزون بر مرجحات الگویی، چون نقش روحانی او و انتظار نقشی بیشتر تایید می شود مزیت پیدا می کند. نقش روحانی اگر درست ایفا شود بسیار مطلوبیت دارد. در روحانیت همواره چند جریان قابل مشاهده بوده است اما جریان غالب در روحانیت، جریان محافظه کاری و احتیاط بوده و روحانیون رادیکال و درشت خو در اقلیت بوده اند به همین جهت وجدان عمومی آنان را معمم می داند نه روحانی یعنی به صورت، روحانی می شناسد نه به سیرت و آنان را منطق دیگری غیر از منطق روحانیت تحلیل و ارزیابی می کند. این ویژگیِ محافظه کاریِ غالب در روحانیتِ همه مذاهب، هم معلول تعالیم دینی است و هم انتظار نقشی. این غلبه نشانگر یک الگو و نقش تعریف شده و مورد انتظار است مانند اینکه روحانی نباید دنیا طلب باشد، نباید اشرافی باشد، روحانی نباید خشونت طلب، زورگو یا دروغگو باشد. روحانی باید نرمخو باشد، در حالی که این اوصاف در تعریف گروه های دیگر اجتماعی به کار نمی رود. مثلا درباره طبقه متمول دو صفت اول و درباره گروه الوات و لوطیان دو صفت بعدی و درباره سیاستمداران دو صفت آخر را به کار نمی برند.

رابطه و همبستگی کاملی میان نرخ محبوبیت هر شخص به طور عام و روحانیت به طور خاص با درجه تسامح و فراگیری چتر حمایتی او وجود دارد. محبوبیت طالقانی را با این منطق باید توضیح داد نه با منطق متافیزیکی. دیدگاه متافیزیکی در جای خودش ارزش دارد و در غیر جای خودش ما را از درک ابعاد جامعه شناختی مسئله دور می کند. آیت الله خمینی در ترحیم طالقانی سخنانی گفت و پرسید چرا در مرگ او این انقلاب و انفجار حاصل شد. او ابعاد مختلف طالقانی مانند ظلم ستیزی، متفکر بودن، مفسر قرآن بودن را ذکر کرد و گفت:«هر یک از این اوصاف به تنهایی در خیلی هست و همچو مطلبی رخ نمی‏دهد. مقاومت و مخالفت با دستگاه جبّار را ضمّ به این بکنید که این روحانی است و این کار را می‏کند. یک روحانی، یک شخصی که به واسطۀ روحانیتش در بین مردم محبوبیت دارد؛ وقتی خدمتگزاری او را هم که مشاهده کنند این انفجار حاصل می‏شود. چه می‏گفتند مردم؟ چه شعار می‏دادند؟ «ای نایب پیغمبر ما جای تو خالی». این نَفَس مردم بود، به عنوان نایب پیغمبر این را می‏شناختند، لکن نایب پیغمبر هم در جهات معنوی و هم در مقاومت، اما انگیزه «ای نایب پیغمبر ما» بود. شما دیدید که آن بیل و کلنگی که قبر ایشان را کنده بودند و با او خاک را بیرون آورده بودند و مردم با آن بیل و کلنگ چه می‏کردند، عشق بازی می‏کردند، می‏بوسیدند، حمله می‏کردند، بعضی به بعض و این بیل و کلنگ را می‏بوسیدند؛ چرا می‏بوسیدند؟ بیل و کلنگ که بوسیدنی نیست! برای اینکه آقای طالقانی یک مرد دمکراتی بود بیل و کلنگش را می‏بوسیدند؟! به همان انگیزه‏ای که ضریح ائمۀ اطهار و بزرگان ما را می‏بوسند، همان انگیزه مردم را وادار کرد که بیل و کلنگش را ببوسند، برای روشنفکری‏اش نبود؛ برای این بود که این را نایب پیغمبر خودشان می‏دانستند. این حضرت معصومه را دختر امام خودشان می‏دانند که آستانش را می‏بوسند. آستانه هم یک خرده طلاست؛ یک خرده آهن است، این آهن و طلا را چرا می‏بوسند؟ خیلی آهن و طلا توی دنیا هست. خوب لیره هم دستشان می‏آید، هیچ وقت می‏بوسند؟! این انگیزه علاقۀ مردم به مبادی است. چرا «حجرالأسود» را می‏بوسید و لمس می‏کنید و به او تبرک می‏جویید؟ چرا دور یک خانۀ سنگی و گِلی، میلیون ها مردم هر سال می‏روند و طواف می‏کنند؟[چون]انگیزه، انگیزۀ الهی است. هر چه مربوط به دستگاه خدا باشد احترام دارد.»(خمینی، 534-532).

دیدگاه متافیزیکی در تبیین وضعیت روحانیت ناخودآگاه نقش روحانیت را در شمار نقش های انتسابی و اجتناب ناپذیر قرار می دهد و همین که کسی روحانی است احترام برمی انگیزد. در حالی که در عالم واقع چنین نیست و روحانیت در گروه نقش های اکتسابی قرار می گیرد. در دیدگاه متافیزیکی یک موقعیت به متغیر فعال و مستقل بدل می شود اما در دیدگاه جامعه شناسی، شبکه ای از نقش ها وجود دارند که به همدیگر بستگی دارند. در دیدگاه جامعه شناسی و روانشناسی اجتماعی فهم نقش ها و الگوها و جایگاه آن در تعیین رفتار و قضاوت مردم راهنمای عینی تری است. در تحلیل میزان هماهنگی نحوه رفتار و الگوی رفتار، مردم از روحانیت نقشی را انتظار دارند که اگر بدان وفادار نباشد مانند پدری است که به فرزند خود ستم می کند و او را حمایت نمی کند. مانند رهبری که همه را به یک چشم نمی نگرد و مانند معلمی که برخلاف انتظار نقشی در مدرسه و حتی بیرون مدرسه خرید و فروش مواد مخدر انجام دهد. مردم الگوهایی را مطلوب می دانند که به زیست آنها و عقایدشان احترام بگذارد. پارادایم عصر ما پارادایم حقوق بشر است و شاخص اصلی سنجش اعتبار افکار و اصناف را تشکیل می دهد. هر که منطبق با این الگوها باشد مطلوب است چه روحانی چه غیر روحانی و هر که منطبق نباشد مردود است چه روحانی چه غیر روحانی اما اگر روحانی منطبق باشد مطلوب تر است و اگر نباشد منفورتر. امام صادق گفته است: ان الحسن من کل احد حسن، وانه منک احسن; لمکانک منا. وان القبیح من کل احد قبیح وانه منک اقبح (بحارالانوار، ج 47، ص 349 – 350 باب11 ). این سخن کاملا جنبه انتظار نقشی و الگویی را نشان می دهد.

بحث های دیگری مانند اینکه چه کسی نقش را تعریف می کند وجود دارد مثل اینکه آیا معلمان تعیین می کنند نقش معلم چیست یا دانش آموزان و مادران و پدران آنها یا نهاد مدرسه یا همه آنها؟ یا بحث شبه نقش ها و نیز بحث نقش و هویت و هویت یابی و غیره که فعلا مجال ورود به آن نیست.(برای اطلاعات بیشترنک: اسپنله، سراسر،کوئن، 102-83 و توسلی،316-304)

هفته نامه آسمان، شماره60 شنبه 30شهریور92ص 49-47

مقاله زیر، متن نوشته شده سخنرانی در مراسم سالگرد آیت الله طالقانی در تالار امیرالمؤمنین مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی است که در تاریخ جمعه22شهریور1392 توسط تعدادی از انجمن های اسلامی دانشگاه تهران برگزار شده است.