سیاست رقیق سازی اورانیوم٬ مهران مصطفوی

این اولین بار است که ایران مجبور به رقیق کردن اورانیوم می شود. رقیق کردن اورانیوم یعنی کلیه هزینه هایی که برای آن پرداخت شده است از بین می رود و باید هزینه دیگری هم کرد تا اورانیوم ۲۰ درصدی را به زیر ۵ درصد رقیق کرد. البته میزان اورانیوم غنی شده ۲۰ درصدی ایران نسبت به حجم اورانیومی که در روسیه رقیق شده است بسیار کم است.

تبليغات خبرنامه گويا	[email protected]

اورانیوم طبیعی از دو ایزوتوپ 235 و 238 تشکیل شده است، اورانیوم 235 که در تولید انرژی بکار می رود در طبیعت به میزان خیلی کمی موجود است و غنی کردن اورانیوم یعنی میزان این ایزوتوپ را زیاد کردن. اورانیوم می تواند در درجه های متفاوت غنی شود. آنچه به عنوان اورانیوم نظامی از آن یاد می شود اورانیومی است که تا درجه 90 درصد غنی شده باشد یعنی از یک کیلو اورانیوم، حدود 900 گرم ایزوتوپ 235 و 100 گرم ایزوتوپ 238 باشد. غنی سازی اورانیوم هزینه های بسیاری دارد زیرا باید این دو ایزوتوپ را که خواص خیلی نزدیکی بهم دارند از هم جدا کرد. بویژه کشورهایی مانند ایران که کار غنی سازی را بطور مخفیانه آغاز کرده اند هزینه های هنگفتی بابت راه اندازی این صنعت می پردازند. برای اینکه اورانیوم با غنای بالا در ساختن بمب بکار نرود باید از غنای آن کاست، بدین جهت اورانیوم را رقیق می‌کنند. رقیق کردن اورانیوم غنی شده، به زبان ساده یعنی کم کردن میزان اورانیوم 235 با مخلوط کردن آن با اورانیوم 238. از رقیق سازی برای تولید سوخت نیروگاههای هسته ای می توان استفاده کرد. این روش در مورد سلاحهای هسته ای که در ساخت آنها از اورانیوم با غنای 90 درصد استفاده شده است بکار برده شده است.

رقیق سازی در میزان بالا اولین بار در مورد سلاحهای هسته ای بکار برده شد. روش کار برای رقیق سازی بدین ترتیب است که هنگام جداسازی قطعات كلاهك هسته‌ای، فلز اورانیوم غنی شده با خلوص بالا از سایر قسمت‌های سلاح جدا شده و به صورت تراشه‌هایی از هم جدا، تصفیه، به گاز تبدیل و با اورانیومی كه غالبا از ایزوتوپی تشكیل شده كه قادر به تحمل واكنش زنجیره انفجاری نیست، تركیب می‌شود. روندی كه آن را اصطلاحا "اختلاط معكوس" یا رقیق سازی می نامند. رقیق کردن اورانیوم نیز هزینه دارد اما هزینه آن کمتر از غنی سازی است. رقیق سازی مانند این است که تار و پود فرشی که با زحمات فراوان بافته شده است، را از هم جدا کنیم تا از آن نتوان استفاده کرد. موضوع این نوشته رقیق سازی اورانیوم غنی شده است. سیاست رقیق سازی توسط آمریکا در دهه 90 طرح و به اجرا گذاشته شده است و در توافقنامه ژنو درباره اورانیوم غنی شده 20 درصد ایران نیز مسئله رقیق سازی مطرح شده است. برای درک استراتژی آمریکا به چند و چون سیاست رقیق سازی خواهم پرداخت.
 
کشورهایی که غنی سازی یا اورانیوم غنی شده را رها کردند

کشورهایی که اوارنیوم غنی شده یا صنعت غنی سازی را کنار گذاشته اند کم نیستند. آفریقای جنوبی زرادخانه های مخفی با هفت کلاهک هسته ای که در زمان رژیم آپارتاید در سالهای 1980  ساخته بود را در اوایل دهه 1990 کاملا برچید. سوییس که قصد داشت برای به دست آوردن سلاح های هسته ای، صنعت غنی سازی اورانیوم را راه بیاندازد و حتی با فرانسه برای دستیابی به سلاح های هسته ای تماس گرفت از اواسط دهه 1960 کلیه برنامه های اتمی خود برای غنی سازی و ساختن بمب را کنار گذاشت. در دهه 1950 و 1960، سوئد نیز برنامه سلاح های هسته ای مخفی برای محافظت از خود در برابر حمله احتمالی اتحاد جماهیر شوروی را توسعه داد، اما این برنامه هسته ای در سال 1968، پس از تصویب پیمان نامه منع گسترش سلاحهای هسته ای NPTتوسط آن کشور کنار گذاشته شد. تایوان که دو بار بین 1974 و 1977 و بین سال های 1978 و 1987 برنامه تحقیقات هسته ای مخفی را آغاز کرده بود بالاخره آنها را متوقف کرد. لیبی رسما برنامه هسته ای خود را در سال 2003 رها کرد، این امر نتیجه نه ماه مذاکرات محرمانه بین لیبی، ایالات متحده آمریکا و انگلستان بود.  کلاهک های هسته ای که در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در خاک دولت های جدید بوجود آمده مانند اوکراین و قزاقستان وجود داشت برچیده شدند و به روسیه منتقل شدند. فرانسه که در الجزایر تاسیسات هسته ای داشت بعد از استقلال الجزایر در سال 1962 کلیه تاسیسات را به فرانسه انتقال داد. به طور مشابه، پایگاههای بریتانیا برای آزمایش های هسته ای در استرالیا نیز برچیده شد. پس می بینیم که سیاست کلی ای در کنار گذاشتن سلاح های هسته ای و غنی سازی در دنیا به علل مختلف وجود داشته است. مسلما دو کشور روسیه و آمریکا که بیشتر از همه دارای سلاحهای هسته ای هستند برای تمرکز سلاحها در کشور خود سیاستی همگون را دز این زمینه پیش برده اند و هر یک در کشورهایی که امکان داشته اند برای خلع سلاح اعمال نفوذ کرده اند.

رقیق سازی اورانیوم برای استفاده در نیروگاههای هسته ای

یکی از مسائل قدرتهای جهانی بخصوص آمریکا و شوروی این بود و هنوز هست که با این همه بمب و اورانیوم غنی شده که در سالهای جنگ سرد در کشورهای خود متمرکز کرده اند چه باید کرد؟ هزاران بمب اتمی در زرادخانه های شوروی و آمریکا جمع شده بود. این مسئله خصوصا در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی مطرح شد. آمریکایی ها تحت عنوان « مگاتن به مگاوات برنامه بلند پروازانه ای را طرح ریزی کردند که طبق آن ایالات متحده و فدراسیون روسیه متعهد به تبدیل بخشی از سلاح های هسته ای مازاد خود به سوخت برای تولید برق می شوند. این برنامه را با شبیه نمایی به سیاست سینسیناتوس (Cincinnatus) رهبر جمهوری روم قدیم که پس از نجات دادن کشورش برای صرفه جویی شمشیرش را ذوب کرد تا از فولاد آن برای ساختن گاو آهن استفاده کند، "گاوآهن بجای شمشیر" نیز نامیده اند. پیشنهاد اصلی برای این برنامه توسط توماس نف، فیزیکدان دانشگاه MIT، در اکتبر 1991 در نیویورک تایمز منتشر شد.i در 28 اوت سال 1992، در مسکو، مذاکره کنندگان ایالات متحده و روسیه توافق 20 ساله ای را پاراف کردند و رئیس جمهوری آمریکا جورج بوش پدر در اوت 1992 آنرا اعلام کرد و در سال 1993 به وسیله کلینتون به امضا رسید. توافق نامه خلع سلاح بین دولت های ایالات متحده و روسیه این بود که روسیه متعهد شد 500 تن اورانیوم غنی شده نظامی کلاهک های هسته ای و زرادخانه های هسته ای (معادل حدود 20،000 بمب) را رقیق کند و این اورانیوم توسط ایالات متحده به عنوان سوخت برای نیروگاههای غیر نظامی استفاده شود. در ماه دسامبر سال گذشته کار این قرارداد به آخر رسید. ارتش روسیه با مخلوط کردن اورانیوم نظامی با اورانیوم بازمانده راکتورها با غلظت حدود یک درصد آن را رقیق کرده و غلظت آنرا به ٪4.4 می رساند که توسط شرکت های تولید برق ایالات متحده  از آن استفاده میشود. به نوبه خود، دولت آمریکا 174 تن از اورانیوم با غلظت بالا را که در زرادخانه های خود داشت بصورت اورانیوم با غلظت ٪ 20 رقیق می کند.ii
این برنامه مهمترین و موفق ترین برنامه رقیق سازی اورانیوم بوده است که طی 20 سال صورت گرفته است و برای اولین بار با رقیق کردن اورانیوم غنی شده از آن برای تولید برق در نیروگاههای هسته ای استفاده شد و حتی شرکتی بوجود آمد که اورانیوم لازم برای نیروگاهها را از این طریق تولید کند. همانطور که از آغاز، انحراف از استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی و نگرانی از داشتن اهداف نظامی برای غنی سازی اورانیوم وجود داشت، با اینکار وضعیت برعکس شد یعنی اورانیوم غنی شده نظامی را رقیق کرده تا در نیروگاههای اتمی از آن استفاده شود. هنوز میزان زیادی از اورانیوم غنی شده در روسیه و امریکا و دیگر کشورها وجود دارد که بتوان آنها را رقیق کرد و در نیروگاههای اتمی استفاده نمود. بعنوان نمونه در تابستان سال گذشته در چارچوب مبارزه با گسترش سلاح های هسته ای، اوباما از خروج 68  کیلوگرم اورانیوم نظامی جمهوری چک خبر داد که برای ساختن دو بمب هسته ای کافی بود و بدین قسم جمهوری چک دهمین کشوری شد که اورانیوم نظامی خود را واگذار می‌کند.
 
ایران و رقیق سازی اورانیوم

حال به مورد ایران برگردیم. با توجه به مذاکرات اخیر کارشناسی  قرارداد ژنو به اجرا گذاشته شده است. در این قرارداد که شامل مفاد مختلفی است که در هر یک از آنها ایران تعهداتی را پذیرفته است، درباره تعهدات عملی ایران پیرامون غنی سازی اورانیوم موارد زیر ذکر شده است:

1 ـ "از اورانیوم غنیشده 20% موجود، نیمی بهصورت 20% اما به شکل اکسید اورانیوم برای تولید سوخت رآکتور تحقیقاتی تهران حفظ شود. مابقی اورانیوم غنیشده 20% باید به اورانیوم تا غنای 5% رقیق شود. هیچ خط تولید باز تبدیلی نیز نباید وجود داشته باشد."

 2 ـ "ایران اعلام میکند که ظرف شش‌ماه مورد نظر، اورانیوم بالاتر از 5% غنیسازی نخواهد کرد."

 3ـ "ایران اعلام میکند که هیچگونه پیشرفت‌های اضافی در فعالیتهای خود در تأسیسات غنی‌سازی سوخت نطنز، فردو، و رآکتور اراک نخواهد داشت." در پاورقی 1 که مربوط به تأسیسات نطنز میباشد آمده است که: «ایران هگزافلورید اورانیوم به سانتریفیوژهای نصب‌شده لیکن فعال‌نشده، تزریق نخواهد کرد. ایران سانتریفیوژهای اضافی نصب نخواهد کرد. ایران در ششماه اول سانتریفیوژهای موجود را با سانتریفیوژهایی از همان نوع جایگزین می‌کند». در پاورقی 2 که به تأسیسات فردو مربوط میشود قید میشود: «هیچ غنیسازیای بیش از 5% در چهار آبشاری که در حال حاضر اورانیوم غنیسازی میکند، انجام نشود. ظرفيت غنيسازي افزايش داده نشود. هگزا فلورید اورانیوم به دوازده آبشار دیگر که در حالت غیرعملیاتی باقی خواهند ماند تزریق نشود. هیچ اتصالاتی میان آبشارها ایجاد نشود. و بالأخره، ایران در ظرف اولین ششماه سانتريفيوژهای موجود را با سانتریفیوژهایی از همان نوع جایگزین خواهد کرد».

4 ـ « هنگامی که خط تبدیل اورانیوم 5% غنیشده به اکسید اورانیوم آماده شد ایران تصمیم گرفته است که اورانیومهای جدیداً غنیشده تا 5% ظرف این ششماه را به اکسید اورانیوم تبدیل کند. »

5 ـ « ایران هیچ تأسیساتی برای غنیسازی ایجاد نخواهد کرد. »

6ـ "ایران به فعالیت‌های تحقیق و توسعة نظارت‌شدهای ادامه خواهد داد ـــ شامل فعالیت‌های تحقیق و توسعة غنیسازی جاریاش ـــ که برای انباشت اورانیوم غنیشده طراحی نشده باشد."

نتیجه 6 مورد بالا این است که ایران پذیرفته است و باید به اجرا بگذارد که طی 6 ماه آینده عملا هیچگونه غنی سازی صورت نگیرد. آنچه تا 5 درصد غنی سازی شده است در ایران می ماند. نیمی از اورانیوم 20 درصد غنی شده را باید تبدیل به سوخت کند و نصف دیگر را نیز باید رقیق کند.

ادامه مقاله را از اینجا بخوانید