طرحی برای سوریه، حسن هاشمیان

بعد از شکست مذاکرات «ژنو ۲» و کنار رفتن اخضر ابراهیمی و دور از دسترس قرار گرفتن هر نوع راه حل جایگزین برای سوریه، اکنون تلاش می‌شود با نگاهی متفاوت به بحران این کشور جنگزده نگریسته شود و بدون اشاره واضح و روشن به «راه حل سیاسی فراگیر»، بر «تعلیق عملیات نظامی» در بخش‌هایی از سوریه تأکید می‌شود.
این دیدگاه و افکار نماینده جدید سازمان ملل در امور سوریه «استفان دی میستورا» است که کوشش می‌کند طرحش مورد موافقت طرف‌های درگیر، بازیگران منطقه‌ای و بین المللی و در ‌‌نهایت شورای امنیت قرار گیرد.
دی میستورا تجربه میانجی‌گری در کوسوو، لبنان، عراق، سودان و افغانستان دارد و اکنون در مأموریت جدید خود در سوریه اعتقاد دارد که نمی‌توان در یک بسته واحد راه حلی برای این کشور پیدا کرد و باید راه حل «چند مرحله‌ای» را قبول کرد.
از نظر او بحران این کشور ترکیبی از عناصر محلی، منطقه‌ای و بین‌المللی را در خود دارد و باید آن را جزء به جزء حل کرد و هیچ امکانی برای حل جامع و همزمان آن در یک فرمول واحد وجود ندارد.

طرح از جزء به کل
دی میستورا بر خلاف دو نماینده پیشین سازمان ملل در امور سوریه یعنی کوفی عنان و اخضر ابراهیمی، نقطه خیز طرح خود را با ارائه راه‌حلی‌های کلی و فراگیر آغاز نکرده است. او در پی یافتن نکات مشترک میان همه بازیگران صحنه سوریه در جزئیات حوادث و تعمیم آن به کل سوریه است.
در این راه دی میستورا گام به گام حرکت خواهد کرد و با تعلیق عملیات نظامی در مناطقی که مستعد این کار هستند، این رهیافت را به بقیه مناطق کشور تعمیم خواهد داد.
در گام نخست نماینده دبیر کل سازمان ملل تلاش می‌کند سطح درگیری‌ها و خشونت‌های ناشی از آن را کاهش دهد و راهی برای کمک‌های انسانی به آسیب دیدگان جنگ باز کند. اگر او موفق شود در مناطقی از سوریه مانند حلب، افکار خود را محقق سازد، آنگاه می‌تواند پایه‌های اولیه یک راه حل فراگیر را بنا کند.
این طرح در زمانی مطرح می‌شود که جامعه جهانی و کشورهای منطقه، کاملا از گفت‌وگوهای ژنو برای رسیدن به یک راه حل برای سوریه قطع امید کردند و بنابراین رهیافت دی میستورا می‌تواند بابی جدید در خاتمه بخشیدن به مناقشه سوریه باز کند. اما این رهیافت هزار «اما و اگر» دارد و راه طولانی برای رسیدن به نتایج مورد انتظار در برابر همه قرار می‌دهد.
در دیدار دی میستورا با بشار اسد کلیت طرح مورد موافقت قرار گرفت اما حاکم دمشق اعلام کرد برای موافقت نهایی نیاز به مطالعه دقیق آن دارد. جمهوری اسلامی نیز در ابتدا با این طرح همراه شد اما بعد از مدتی انتقاداتی متوجه آن کرد. مشکل بشار اسد و حاکمان ایران با طرح دی میستورا این است که دو طرف منازعه اقدام به تعلیق عملیات نظامی خواهند کرد، اما به ویژه گروه اپوزسیون مسلح، خلع سلاح نخواهد شد. امیدواری ایران و بشار اسد این است که طرح دی میستورا مفادی درباره خلع سلاح مخالفین را شامل شود، یعنی‌‌ همان تجربه‌ای که در شهر حمص و مناطقی از حومه دمشق به دست آمد. بشار اسد با اعلام آتش بس در منطقه قدیمی حمص و ناحیه «الوعر» در اوائل سال ۲۰۱۴، موفق شد هم مخالفان را خلع سلاح کند و هم دوباره به آن‌ها حمله کند و در ‌‌نهایت این مناطق را به تصرف خود درآورد.
در «معضمیه» شام در اطراف دمشق نیز همین تجربه به کار رفت و بشار اسد موفق شد این مناطق را با «حیله آتش‌بس و ورود کمک‌های انسانی» زیر حاکمیت خود بگیرد.
از سوی دیگر طرح دی میستورا با شکل فعلی آن یک امتیاز مثبت برای بشار اسد و حامیان او در بر دارد؛ در مناطقی که ارتش سوریه برای بازپس گیری آن‌ها کاملا قطع امید کرده، حالت عدم منازعه حاکم می‌شود. این به بشار اسد فرصت می‌دهد تا وضعیت خود را در حومه دمشق، منطقه درعا و بخشی از منطقه ساحل بهبود دهد و بنابراین دی میستورا مطمئن است که «لقمه چربی» به اسد داده است.

طرح دی میستورا و اردوگاه مخالفان
طرح دی میستورا در میان مخالفان مسلح به شکل دوگانه تفسیر شد. در حالی که گروه‌هایی چون جبهة النصرة و احرار شام کاملا آن را رد کردند، ارتش آزاد سوریه برای پذیرفتن آن شروطی را پیشنهاد داد.
زهیر ساکت، رئیس شورای نظامی حلب، چهار شرط ارتش آزاد سوریه را به ترتیب زیر مطرح کرد:
۱-تحویل دادن «جنایتکاران جنگی» که اسلحه شیمیایی را علیه شهروندان بی‌دفاع به کار برده‌اند.
۲-خروج شبه نظامیان شیعه لبنانی و عراقی از سوریه و پایان دادن به حضور نیروهای ایرانی در کشور خود.
۳- توقف حملات هوایی جنگنده‌های ارتش سوریه و پایان دادن به بمباران شهر‌ها با استفاده از بشکه‌های انفجاری.
۴-آزادی زندانیانی که بعد از سال ۲۰۱۱ دستگیر شده‌اند. (گفته می‌شود تعداد این افراد به ۱۷۰ هزار نفر می‌رسد.)
پر واضح است که عمل کردن به چنین شروطی نه برای دی میستورا میسر است و نه جهت‌گیری رژیم بشار اسد در این سو قرار دارد.
این می‌تواند مانع بزرگی بر سر راه نماینده سازمان ملل باشد. دو گروه جبهة النصرة و احرار شام هم استدلال کردند که چگونه می‌توانند در آتش‌بسی شرکت کنند که هدف آن نابودی آن‌ها است. از نظر آنان دی میستورا برای متحد کردن همه بازیگران فعلی سوریه در برابر «دولت اسلامی» چنین طرحی را ارائه کرده است. و با در نظر گرفتن اینکه هم آمریکا و هم کشورهای اروپایی آن‌ها را در امتداد داعش در صف تروریسم تلقی کردند، بنابراین هدف طرح دی میستورا نابودی آن‌ها خواهد بود.

ترکیه و طرح دی میستورا
در زمانی که ترکیه برای ایجاد منطقه «امن» در شمال سوریه تلاش می‌کند و می‌رود تا برخی از کشورهای مشارکت کننده در ائتلاف علیه داعش چون فرانسه و کشورهای عربی را در این راستا متقاعد کند، دی میستورا و طرحش بعنوان چتر نجاتی برای بشار اسد ظاهر می‌شود و در موازات طرح‌های ترکیه برای حل بحران سوریه، وارد عرصه سیاسی می‌شود.
ایجاد منطقه امن در شمال حلب، کابوس بشار اسد و جمهوری اسلامی به حساب می‌آید، لذا برای خراب کردن چنین تحولی، بشار اسد دست به هر کاری خواهد زد. سفر دی میستورا به دمشق در راستای ایجاد یک طرح موازی برای اندیشه «منطقه امن» در شمال سوریه تعبیر شد. از این رو تاکنون هیچ اظهار نظر رسمی درباره طرح دی میستورا از سوی دولتمردان ترکیه ابراز نشده است. اما سخنان نماینده دبیرکل سازمان ملل در امور سوریه که خواستار اجازه دادن به نیروهای «پ ک ک» برای ورود به کوبانی و جنگ علیه داعش شده بود، با واکنش تند مسئولین ترکیه مواجه شد و سخنان دی میستورا را «غیر مسئولانه» خواندند. از اینرو علی رغم اینکه نماینده دبیرکل تاکنون مسافرت‌های زیادی به پایتخت‌های منطقه انجام داده است، اما از رفتن به آنکارا اجتناب کرده است. با این وجود دی میستورا کاملا آگاه است که هرگونه اقدام برای رهیافت سیاسی در شمال سوریه بدون در نظر گرفتن رأی دولت ترکیه که تاکنون یک میلیون و پانصد هزار پناهده سوری را در داخل کشور خود قبول کرده و بخش بزرگی از مشکلات بحران سوریه را بر دوش خود دارد، امکان پذیر نیست. علاوه بر این ترکیه ریاست گروه ۲۰ را در سال آینده میلادی بر عهده خواهد گرفت و در تمام امور منطقه‌ای و بین‌المللی نقش بارزی خواهد داشت و نادیده گرفتن آن کاری مشکل خواهد بود.

روسیه و دی میستورا
روسیه اگرچه طرح دی میستورا را رد نکرده و در برخی موضعگیری‌ها از آن استقبال کرده است، اما مایل است نقش محوری خود را در بحران سوریه حفظ کند و اگر راه حلی برای این کشور متصور است، باید از راه مسکو گذر کند. از این رو سیاستمداران کرملین در میان راه حل ژنو ۱ و ۲، طرح دی میستورا، ائتلاف بر ضد داعش و اندیشه ایجاد منطقه امن در شمال سوریه، به وادار کردن رژیم سوریه و مخالفانش به قبول نشستی مشترک در مسکو فکر می‌کنند.
در روزهای گذشته ولید معلم، وزیر خارجه سوریه، به مسکو رفت و قبل از وی احمد معاذ الخطیب، رئیس پیشین ائتلاف مخالفان اسد، وارد مسکو شده بود. هنوز مشخص نیست که چه نتایجی از این نشست‌ها به دست آمده است، اما آنچه که واضح است طرح دی میستورا جایگاه مهمی در این نشست‌ها نداشته است. در این میان همگرایی ترکیه و روسیه می‌تواند به ایجاد یک راه حل مناسب برای بحران سوریه کمک کند. اول دسامبر۲۰۱۴ ولادیمیر پوتین به آنکارا سفر کرد و یکی از مهم‌ترین مسائل مورد بحث دو طرف مناقشه سوریه بود. آن‌ها بر سر هر چیزی که به توافق رسیده‌اند، بدون شک آن طرح دی میستورا نخواهد بود، زیرا دو کشور اختلاف اساسی بر سر نحوه عملی کردن این طرح با نماینده دبیرکل سازمان ملل دارند و به ویژه اینکه هر دو کشور اعتقاد دارند بدون در نظر گرفتن تمام جوانب بحران در چارچوب یک طرح فراگیر، امکان تحرک سیاسی در «باتلاق سوریه» وجود ندارد. موضوعی که طرح دی میستورا از نبود آن رنج می‌برد و نمی‌توان راه حل سیاسی را در بخشی از سوریه اجرا کرد و در بخش‌های دیگر نادیده گرفت. ضمن اینکه طرح دی میستورا درباره مشروعیت یا عدم مشروعیت بشار اسد بحث نمی‌کند و این از نظر دولت ترکیه مردود است.