قرآن، اهانت و "دیگری"، سروش دباغ

کشیدن کاریکاتورهای پیامبر گرامی اسلام، به نزد کثیری از مسلمانان، امری اهانت‌آمیز است. با تفکیک میان "آزادی بیان" و "آزادی اهانت" از یکدیگر، باید اولی را برگرفت و از رواییِ اخلاقی آن دفاع کرد، در عین حال دومی را فرو نهاد و آن را غیراخلاقی انگاشت

تبليغات خبرنامه گويا	[email protected]

چندی پیش در برنامۀ «صفحه ۲» شبکۀ تلویزیونی «بی‌بی‌سی» شرکت کردم؛ برنامه دربارۀ حملات اخیر تروریسیِ پاریس بود و حدود و ثغور مقولۀ «آزادی بیان». چنانکه در آنجا گفتم و‌‌ همان ایام در مقاله‌ای نوشتم، باید میان «آزادی بیان» و «آزادی اهانت» تفکیک کرد. آزادی بیان از دستاوردهای گرانسنگ بشر جدید است و در زمرۀ حقوقِ بنیادینِ تخلف ناپذیر انسان‌ها؛ حقوقی که کسی به انسان اعطا نکرده تا بتواند آنرا از او بستاند، بلکه به صرف انسان بودن، به آدمی تعلق می‌گیرد. در عین حال باید میان «آزادی بیان» و «آزادی اهانت» تفکیک کرد و اولی را برگرفت و دومی را فرو نهاد. «دیگری» را جدی گرفتن و در راستای پاسداشت حقوق بنیادینِ انسانهای پیرامونی و انضمامی و برکشیدن کرامت ایشان گام زدن، متضمنِ اجتناب کردن از اموری است که ایشان را عمیقا آزار می‌دهد. پیامبر گرامی اسلام، پدر معنوی میلیون‌ها مسلمان است؛ به نزد این جماعت، کشیدن کاریکاتور این پدر معنوی، امری اهانت آمیز است. به دیدۀ عنایت نگریستنِ در تلقی عرفیِ کثیری از مسلمانان و لحاظ کردنِ شهودهای اخلاقیِ عرفی ایشان، برای اهانت آمیزِانگاشتن این عمل کفایت می‌کند. پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان نیز بر همین اساس، این عمل را توهین آمیز خواند. از منظر ایشان، پاسداشت آزادی بیان، متضمن رواییِ انتشار آنچه کثیری آنرا موهن می‌انگارند، نیست. همانطور که باید حملات تروریستی را محکوم کرد و از «بنیادگرایی دینی» برائت جست، باید بر اهانت کردن نیز رقم بطلان کشید و آنرا فرو نهاد و کنش‌های «خداناباروان مهاجم» و سکولارهای ستیزه گر را نقد کرد.

دوست کشیش مسیحی‌ای دارم که باپتیست است و به لحاظ الاهیاتی با آموزه‌های کلیسای کاتولیک همدلی ندارد و به کلیسای انگلیکان نزدیک است. اخیرا از او شنیدم که هر چند به لحاظ الاهیاتی با پاپ فرانسیس اختلاف نظر جدی دارد، اما با این سخن او مبنی بر توهین آمیز بودنِ عمل نشریۀ «شارلی ابدو» کاملا همدل است و بر خلاف کسانی که این سخنان پاپ را متضمن نقضِ آزادی بیان و دفاع تلویحی از تروریست‌ها قلمداد کرده، معتقد است پاپ فرانسیس با آزادی اهانت مخالفت کرده و آنرا متضمن نقض کرامت انسانی انگاشته، نه با آزادی بیان. افزون بر این، باید عنایت داشت که دایرۀ مصادیق اهانت، امری فرهنگی است و «وابسته به سیاق» و نه جهانشمول. وقتی عقلای قوم و گروهی، به نحو اغلبی امری را توهین آمیز قلمداد می‌کنند و در این باب به تفکیک میان «طنز» و «توهین» باور ندارند، باید آنرا جدی انگاشت و مطمح نظر قرار داد؛ امر توهین آمیز علی الاصول می‌تواند از سیاقی و فرهنگی به سیاق و فرهنگی دیگر تغییر یابد. البته باید جامعۀ مسلمانان را به احراز هاضمۀ فراخ دعوت کرد، اما، این امر مانع از این نمی‌شود که این جماعت ۱. ۵ میلیاردی، رفتار و کنشی را به نحو اغلبی و اکثری ناروا و موهن قلمداد کنند. این امر که قاطبۀ مسلمانان (اعم از اهل سنت و شیعیان) با به تصویر کشیدن چهرۀ پیامبر هیچ بر سر مهر نیستند، امری است که به تعبیر فیلسوفان اخلاق، «خصوصیت اخلاقا مربوط» است و باید در داوری اخلاقی ما در این باب، به حساب آید و لحاظ شود، فارغ از اینکه از منظر یک مسلمان به این ماجرا بنگریم یا یک مسیحی و یا یک خداناباور. هنگامیکه این جماعت با به تصویر کشیدن همدلانۀ پیامبر اسلام موافق نیستند، روشن است که تا چه میزان از کشیده شدن تخفیف آمیزِ تصویر پیامبر آزرده می‌شوند و می‌رنجند.
در آن برنامۀ تلویزیون «بی‌بی‌سی» دربارۀ چرایی اهانت قرآن به معتقدات پیروان دیگر و خداناباوران از من سؤال شد و به این آیۀ سورۀ اعراف استشهاد شد:
«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لاَّ یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّ یَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَـئِکَ کَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَـئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ»
«و به راستى بسیارى از جن و انس را براى دوزخ آفریده‏ایم (چرا که‏) دلهایى دارند که با آن در نمى ‏یابند، و دیدگانى دارند که با آن نمى‏بینند، و گوشهایى دارند که با آن نمى ‏شنوند، اینان همچون چارپایانند، بلکه گمراه ‏ترند، اینانند که غافلند.»

آن زمان مجال و حضور ذهن کافی برای پاسخ دادن نداشتم، خصوصا که سیاق آیه را ندیده بودم. در ادامۀ این نوشتار می‌کوشم تلقی خویش از آیۀ فوق را با مد نظر قرار دادن مضامین این آیه و استشهاد به برخی دیگر از آیات قرآن تبیین کنم.

اولا آیه فوق در مقام اتخاذ موضع دربارۀ اعتقادات دیگر ادیان، اعم از مسیحیان، یهودیان، بوداییان و همچنین خداناباوران نیست، بلکه در آن دربارۀ «جهنمیان» سخن رفته، کسانی که چشم و گوششان کور و کر است و باطن کژ و کوژی دارند و نسبت به حقیقت گشوده نیستند و ضمیرشان تیره و تار شده است. همین معنا در برخی دیگر از آیات قرآن نیز به بحث گذاشته شده:
«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ. خَتَمَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِیمٌ»
«براى کافران یکسان است چه هشدارشان بدهى چه هشدارشان ندهى، ایمان نمی آورند.
خداوند بر دل‌ها و بر گوش‌هایشان مهر نهاده است، و بر دیدگانشان پرده‏اى است و عذابى بزرگ [در پیش‏] دارند.»

«أَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلا. أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلا»
«آیا آن کس را که هواى نفسش را خداى خود گرفته بود، ندیده‏اى، آیا تو نگهبان او هستى؟ یا گمان مى‏کنى که بیشترینه آنان گوش شنوا دارند یا تعقل مى‏کنند، آنان جز همانند چارپایان نیستند، بلکه ایشان گمراه ‏ترند.»

از منظر قرآن، چون کافران از موهبتِ سمع و بصر و قلب خویش بهرۀ وافی نبرده و قدر آنرا ندانسته، به لحاظ وجودی به مرتبت پایین‌تر از چارپایان تنزل پیدا کرده‌اند. جهنمیان و کافران کسانی‌اند که هوای نفس را اله و مقتدای خوش قرار داده و از آن تبعیت می‌کنند، جماعتی که پرده‌ای بر قلب‌ها و چشم‌هایشان کشیده شده و عالماعامدا پای روی حقیقت گذاشته‌اند، کسانی که چشمِ باطن بینشان کور شده و به ندای وجدان خود وقعی نمی‌نهند و فی المثل از خوردن مال یتیم خم به ابرو نمی‌آورند:
«أَرَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ. فَذَلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ. وَلَا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ»
«آیا ملاحظه کرده‌ای کسی را که روز جزا را انکار می‌کند. این‌‌ همان کسی است که یتیم را می‌راند. و بر اطعام بینوا، ترغیب نمی‌کند.»

ثانیا، برای فهم بهتر منطق قرآن، باید میان «کفر فقهی» و «کفر قرآنی» تفکیک کرد. نه هر که کافر فقهی است و غیر مسلمان، لزوما کافر قرآنی است و جهنمی؛ که اگر کسی مجدانه و صادقانه از پی حقیقت روان گردد و به نتایجی دیگربرسد، کافر قرآنی نیست و جهنمی محسوب نمی‌شود، بلکه کافر قرآنی کسی است که وجدان خود را زیر پا بگذارد و از پی مشتهیات نفسانیِ عنان گسیخته روان گردد؛ کسی که حساسیت‌های اخلاقی و معنوی‌اش بالمره از میان رخت بر بسته؛ در غیر اینصورت آیاتی نظیر آیات ذیل در قرآن بی‌وجه می‌گردد:
«لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ»
«خداوند هیچ‏کس را جز به اندازه توانش تکلیف نمى‏کند، هرکس هر چه نیکى کند به سود او و هرچه بدى کند به زیان اوست.»

«وأَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى»
«و اینکه براى انسان هیچ چیز نیست مگر آنچه کوشیده است‏.»

آنچه انسان بدست می‌آورد، محصول تلاش و جدّ و جهد اوست؛ همچنین در آیۀ اول تصریح شده که خداوند تکلیف فوق طاقت نمی‌کند. برخی از مفسران گفته‌اند که مفهوم طاقت در این آیه، اعمّ از طاقت بدنی و ذهنی است. مدلول این سخن این است که کسی علی الاصول می‌تواند مسلمان نباشد، مسیحی نباشد، دیندار نباشد و در عین حال «کافر قرآنی» به حساب نیاید. «جهنمی» و «کافر» به روایت قرآن، کسی است که به تعبیر فیلسوفان اخلاق، «کوررنگی اخلاقی» دارد و حساسیت‌های اخلاقی‌اش از بین رفته و به ندای وجدانش پاسخ نمی‌دهد و به رغم اینکه حقیقتی بر او مکشوف شده، بدان اعتنا نمی‌کند، در غیر اینصورت، انسان دغدغه مندِ گشوده به حقیقت، ولو اینکه به نتایج دیگری برسد و حتی از دایرۀ ادیان خارج شود، لزوما کافر قرآنی نیست.

چنانکه در می‌یابم، به کار بستن تعبیر «چارپایان و پایین‌تر از آن» برای جهنمیان، کم و بیش معادل تعبیری است که امروزه در زبان عرفی دربارۀ کسی که فی المثل فرزند خود را شکنجه می‌کند و یا از پسرکان نابالغ سوء استفادۀ جنسی می‌کند ویا انسان بی‌گناهی را سر می‌برد، بکار می‌رود. بار‌ها شنیده‌ایم که وقتی در رسانه‌ها، خبری دربارۀ چنین کسانی منتشر می‌شود، گفته می‌شود چنین فردی از حیوان پست‌تر است. تعبیری که در قرآن دربارۀ جهنمیان (و نه پیروان ادیان دیگر و کافران فقهی) بکار رفته متضمن همین معناست. بگذریم از اینکه، مصادیقِ مفاهیمی چون «عدالت»، «اهانت»، «عفت»، «ظلم»... اموری عرفی و فرهنگی است و برای احراز آن‌ها نباید دچار خطای «زمان پریشی» شد و به نحو مکانیکی معیارهای امروزین را برای فهم حدور و ثغور این مفاهیم و مصادیق آن‌ها در آن دوران بکار گرفت. هیچ مشخص نیست در جامعه‌ای با مختصات جوامع و رسوم قبیلگیِ آن روزگارِ عربستان که در آن خشونت ورزی همعنان با دشنه و شمشیر و خونریزی و ستاندن جان کسی از قبیلۀ دشمن بوده، ولو اینکه آن فرد مشخصا مرتکب جرم و خبطی نشده بود، زمانه‌ای که در آن هویت شخصی و تفرّد محلی از اعراب نداشت و مردمان به صورت «امت» گرد هم آمده بودند و نشانی از مفاهیم مدرنی چون «ملت- دولت»، «خودآیینی» و «تفکیک قوا» در آن یافت نمی‌شد، بکار رفتن تعابیری چون «اولئک کالانعام بل هم اضلّ»، مصداق امر توهین آمیز قلمداد می‌شده است. برخی از دستاوردهای نیکوی بشر در سده‌های اخیر، خصوصا «اعلامیه جهانی حقوق بشر»، نباید بر داوری‌های اخلاقیِ ما دربارۀ تحلیل چگونگی مناسبات و روابط در هزار و چهارصد سال پیش سایه افکند و رهزنی کند. مؤلفه‌ها و مصادیق مفاهیمی چون عدالت واهانت و خشونت قویا تخته بند زمان و مکان است و می‌تواند از عصری به عصری دیگر تغییر یابد، بدون اینکه خللی در بایستگی و خوبیِ جهانشمول عدالت و بدیِ اهانت پدید آید. در واقع، به تعبیر فیسلوفان اخلاق، می‌توان از اتّصافِ «عدالت» به وصف خوبی و اتّصافِ «اهانت» به وصف بدی در عمومِ سیاقهای اخلاقی سراغ گرفت، هر چند مؤلفه‌ها و مصادیق مفاهیم عدالت و اهانت می‌توانند از عصری به عصری تغییر یابند.

افزون بر این، قرآن به صراحت مسلمانان را از دشنام دادن به کسانی که به جای خداوند امور دیگری را می‌پرستند، منع کرده است، همچنین از به سخره گرفتنِ دیگران و آزار و اذیت ایشان با بکار بستن عناوین و القابی چند. چنین آیاتی آشکارا از مواجهۀ این متن مقدس با «دیگری» و انسانهای گوشت و پوست و خوندارِ پیرامونی و پاسداشت حرمت ایشان پرده بر می‌گیرد:
«وَلاَ تَسُبُّواْ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَیَسُبُّواْ اللّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ کَذَلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِم مَّرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُم بِمَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ»

«و کسانى را که به جاى خداوند مى‏پرستند، دشنام ندهید، چرا که از سر دشمنى و نادانى خداوند را دشنام مى‏دهند، بدین‏سان عمل هر امتى را در چشمشان آراستیم، سپس بازگشتشان به سوى پروردگارشان است و او ایشان را از [حقیقت‏] کار و کردارشان آگاه مى‏سازد.»

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یَسْخَرْ قَومٌ مِّن قَوْمٍ عَسَى أَن یَکُونُوا خَیْرًا مِّنْهُمْ وَلَا نِسَاء مِّن نِّسَاء عَسَى أَن یَکُنَّ خَیْرًا مِّنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَکُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمَانِ وَمَن لَّمْ یَتُبْ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ»
«اى مؤمنان نباید که قومى، قوم دیگر را به ریشخند بگیرد، چه بسا اینان از آنان بهتر باشند، و نیز نباید زنانى زنان دیگر را [ریشخند کنند] چه بسا اینان از آنان بهتر باشند، و در میان خویش عیب‏جویى مکنید، و یکدیگر را به لقبهاى بد مخوانید پس از ایمان، پرداختن به فسق، بد رسمى است، و هر کس [از این کار] بازنگردد، اینانند که ستمگرانند.»

حال خوبست بپرسیم از منظر قرآن در هنگام مواجهه با کسانی که لب به اهانت گشوده و از درِ استهزاء و تخفیف اعتقادات مسلمانان برآمده‌اند، چه باید کرد و چه واکنشی انجام داد؟

در برخی از آیات، به بندگانی بشارت داده شده که اقوال گوناگون را می‌شنوند و سپس از بهترین آن‌ها تبعیت می‌کنند. همچنین به مسلمانان توصیه شده که با عموم اهل کتاب به نیکی مباحثه و مجادله کنند و بر این امر تاکید نمایند که خدای مسلمانان و خدای یهودیان و مسیحیان یکی است:
«فَبَشِّرْ عِبَادِالَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِکَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»
«پس بندگانم را بشارت ده،‌‌ همان کسانى را که قول [نیک و حق‏] را مى‏شنوند و آنگاه از بهترین آن پیروى مى‏کنند، اینانند که خداوند هدایتشان کرده است و اینانند که خردمندانند». ‏

«وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنزِلَ إِلَیْنَا وَأُنزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»
«و با اهل کتاب جز به شیوه‏اى که نیکو‌تر است، مجادله مکنید، مگر با ستمگران آنان، و بگویید به آنچه بر ما و به آنچه بر شما نازل شده ایمان آورده‏ایم، و خداى ما و خداى شما یکى است و ما همه فرمانبردار اوییم‏.»

از مجادلۀ احسنِ با اهل کتاب که بگذریم، در سورۀ مزّمل که در اوائل بعثت نازل گشته، به پیامبر توصیه شده که در مقابل سخنان تلخ و گزنده‌ای که می‌شنود، صبوری پیشه کند و از گویندگان فاصله بگیرد، همین و نه بیشتر:
«وَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا»
«و بر آنچه می‌گویند شکیبایی کن و از آنان به نیکویی دوری کن»

در سورۀ فرقان نیز در اوصاف «عباد الرحمان» گفته شده، اگر جاهلان ایشان را مورد خطاب قرار دهند، کریمانه از آن در می‌گذرند و جز سلام پاسخی نمی‌دهند:
«وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَاماً»
«و بندگان خداى رحمان کسانى‏اند که روى زمین فروتنانه راه مى‏روند، و چون نادانان ایشان را مخاطب سازند، سلیمانه پاسخ دهند.»

در سورۀ نساء، همچنین سورۀ انعام هم به مؤمنان توصیه شده هنگام مواجهه با کسانیکه آیات خداوند را استهزاء می‌کنند، مجلس را ترک کنند و از گوینده اعراض کنند و روی برگردانند؛ همین و لا غیر. حتی توصیه به پاسخ دادن و محاجه کردن و برافروخته شدن هم نشده، چه رسد به برخورد فیزیکی و احیانا ضرب و شتم:
«وَقَدْ نَزَّلَ عَلَیکُمْ فِی الْکِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ یکْفَرُ بِهَا وَیسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى یخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیرِهِ إِنَّکُمْ إِذًا مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِینَ وَالْکَافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعًا»
«و در کتاب بر شما نازل کرده است که چون بشنوید که به آیات الهى کفر مى‌ورزند و آن‌ها را به ریشخند مى‌گیرند، با آنان منشینید تا به سخن دیگرى جز آن بپردازند، چرا که در این صورت شما نیز مانند آنان خواهید بود، [بدانید که‌] خداوند گردآورنده منافقان و کافران یکجا در جهنم است‌.»

«وَإِذَا رَأَیتَ الَّذِینَ یخُوضُونَ فِی آیاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى یخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیرِهِ وَإِمَّا ینْسِینَّکَ الشَّیطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»
«و چون کسانى را که در آیات ما کندوکاو مى‌کنند دیدى از آنان روى بگردان تا به سخنى غیر از آن بپردازند و اگر شیطان تو را به فراموشى انداخت، بعد از آنکه به یاد آوردى با قوم ستمکار [مشرک‌] منشین.»

به نزد جمهور فق‌ها، اگر کسی به پیامبر اسلام اهانت کند و یا از دایرۀ اسلام خارج شود، به تعبیر فقهی «مرتدّ» و «سابّ النبی» قلمداد می‌شود و مجازات اعدام در انتظار اوست. اما، این امر که پاره‌ای از دشنام‌ها و اتهاماتی که متوجه پیامبر بوده درمتن قرآن گنجانده شده، همچنین عنایت در آیاتی نظیر آیات فوق بیانگر این امر است که از منظر قرآن، به لحاظ حقوقی و قضایی، مجازاتی در انتظار شخصِ مرتد و اهانت کننده (در بحث کنونی فردی که کاریکاتور کشیده) نیست. منطق قرآنی در این میان عبارتست از خویشتنداری و صبوری و شکیبایی پیشه کردن و عبور کردن و همنورد افقهای دور شدن:

به صبر کوش تو‌ای دل که حق‌‌ رها نکند چنین عزیز نگینی به دست اهرمنی
صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند بر اثر صبر نوبت ظفر آید

در واقع، از آنجاییکه مصادیقِ «کافر قرآنی» در سرای باقی مشخص می‌گردد و تشخیص آن بر عهدۀ خداوند است و بس، آثار و نتایج دنیوی و اینجایی بر این عنوانِ قرآنی مترتب نمی‌شود. چه بسا مسلمانانی که کافر قرآنی باشند، چه بسا غیر مسلمانانی که کافر قرآنی نباشند؛ علی ایّ حال تشخیص این امر بر عهده خداوند است؛ امری که اخروی است و نه دنیوی. حال آنکه «کافر فقهی»، ملاک و معیارهای عینی و این جهانی دارد؛ امری که فق‌ها متکفل تبیینِ حدود و ثغور آن‌اند. افزون بر این، از منظر قرآن، هر چند از منظر اخلاقی، اهانت کردن و دشنام دادنِ به اعتقادات مسلمانان امری خطا و ناموجه است، اما از منظر حقوقی، مجازاتی درانتظار فرد اهانت کننده نیست.

بنابرآنچه آمد، می‌توان چنین نتیجه گرفت که کشیدن کاریکارتورهای پیامبر گرامی اسلام، به نزد کثیری از مسلمانان، امری اهانت آمیز است. با تفکیک میان «آزادی بیان» و «آزادی اهانت» از یکدیگر، باید اولی را برگرفت و از رواییِ اخلاقی آن دفاع کرد، در عین حال دومی را فرو نهاد و آنرا غیر اخلاقی انگاشت. در آیۀ محل بحث، اهانتی به اعتقادات پیروانِ دیگر ادیان و خداناباوران نشده، بلکه بر اوصاف جهنمیان تاکید رفته است. با تفکیک میان «کافر فقهی» و «کافر قرآنی»، همچنین مدّ نظر قرار دادن دیگر آیات قرآن، می‌توان دریافت که مراد از «جهنمی» در آیۀ سوره اعراف و آیاتی از این دست، کافر قرآنی است و نه کافر فقهی؛ کسی که گشودگیِ نسبت به حقیقت را از دست داده و حساسیت و وجدان اخلاقی‌اش فروخفته و مرده است. همچنین، توصیۀ قرآنی در مقام مواجهۀ با شخص دشنام دهنده و استهزاء کننده، عبارتست از صبوری و خویشتنداری پیشه کردن و عبور کردن، نه ضرب و شتم و آزار و اذیت جسمی و تعقیب حقوقی و قضایی.

[نسخه پی‌دی‌اف مقاله با ارجاعات و زیرنویس‌های آن را از این‌جا دریافت کنید]