سرنوشت زائران بعد از خدا در دست کیست؟ فریبا عادل خواه

فاجعه و ضایعه منا چنان مصیبت بزرگی است که سخت است در گرما گرم آن و در زیر چشم هزاران دغدار لب به سخن گشود. همزمان بازار فرا فکنی داغ است وگوئی یافتن مقصر، سهل الوصلترین وسیله برای ایجاد آرامش به حساب می آید. بدون شک وهمانطور که به تکرار گفته شد، و آیت الله خامنه ای نیز به آن اشاره کردند، از نگاه ضعف مدیریتی، مسئولیت کشور عربستان سعودی در این مصیبت غیر قابل انکار است. اما رسیدگی به ان نه در انحصار یک کشور است و نه نیز حتی در انحصار مسلمانان و زمان می طلبد تا بتوان ارزیابی دقیقی از درجه مسئولیتها بدست آورد. بوِیژه انکه دو ویا سه برابر شدن آمار حجاج، که از یک میلیون حدودا در اوایل سالهای ۷۰ به سه میلیون در سال ۱۳۹۱ رسید، تا مجددا امسال با دومیلیون زائر برگزار شود، در کنار مسائلی چون تحولات فرهنگی، جمعیتی و نیازهای متنوع زائران، مقوله مدیریتی را با چالش بزرگی مواجه ساخته است.

چالشهای مدیریتی در وادی سفرهای زیارتی اما خاص عربستان سعودی نیست و سازمان حج و زیارت نیز به عنوان برگزار کننده این سفرها در ایران سالهاست با مشکلات بیشماری روبروست. در ادامه برای درک بیشتر این چالشها به روند شکل گیر سازمان خواهم پرداخت که به تاثیرات حوزه دینی بر حوزه اقتصادی و سیاسی اشاره خواهد کرد ونیز به اختلاط این سه حوزه با هم.

سازمان حج و زیارت
مدیریت زیارت حج در سال ۱۳۵۸ مصادف با انقلاب اسلامی از سازمان اوقاف جدا شد و بر اساس حکم شورای انقلاب زیر مجموعه وزارت ارشاد گردید. در سال ۱۳۶۳ مجددا مجلس حکم سرپرستی این بخش را به سازمان اوقاف میدهد. در سال ۱۳۷۰ این مدیریت تغییر اساسنامه می دهد و تحت عنوان، سازمان حج و زیارت، مسئول برگزاری سفرهای زیارتی می شود. سفرهائی که نه فقط شامل حجاج خانه خدا است بلکه زیارت به شامات، بوِیژه به عراق در فردای امضای قطعنامه را، در بر می گیرد و در ادامه آن، سازمان مجددا به زیر چتر وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی باز میگردد.

در بهار سال ۱۳۸۸ و در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد یک بار دیگر سازمان دستخوش تغییر می شود. و طرح الحاق و یا ادغام این سازمان با سازمان میراث فرهنگی و توریسم توسط دولت ارائه می شود تا هر دو سازمان در زیر چتر دفترریاست جمهوری قرار گیرند.

لازم به یاد آوری است که سازمان میراث فرهنگی و توریسم خود میوه تلفیق دیگری است میان دو زیر مجموعه وزارت ارشاد. یعنی سازمان توریسم و سازمان میراث فرهنگی، که در سال ۱۳۸۲ بعد از زد و بندهای بسیار به تصویب مجلس رسید.و زیر مجموعه دفتر ریاست جمهوری گشت. سر پرستی آن بعد از به روی کار امدن محمود احمدی نژاد در سال ۱۳۸۴ به اسفندیار رحیم مشاعی رسید که به این ترتیب در همسایگی سازمان حج و زیارت و در همان ساختمان مستقر شد.
این همسایگی اما مسالمت آمیز نبود. در واقع پیشنهاد ادغام دو سازمان و تلاش در آن مسیر به قصد تسویه حسابی بود با ریاست وقت سازمان حج و زیارت، اقای مصطفی قهرودی که برگزاری سفرهای زیارتی را حق سازمان و در انحصار ان می خواست. و در این راستا دست به دامن رهبری شده بود تا مانع از برگزاری سفرهای زیارتی توسط سازمان میراث فرهنگی شود که به صورت رقیبی سر سخت در همسایگی سازمان متبوعش قد علم کرده بود.

آیت الله خامنه ای به نام حفظ اعتبار و تقدس سفرهای زیارتی و نیز پاسخگوئی به زنگ خطری که روحانیون قم، از جمله آیت الله ری شهری، به صدا درآورده بودند، مخالفت خود را به نوعی با یک حکم حکومتی با ادغام این دو سازمان یا الحاق یکی به دیگری، اعلام میدارد و به این ترتیب یک بار دیگر در جمهوری اسلامی شاهد جدائی حوزه دین از حوزه سیاست و اقتصاد هستیم که با قصد حفظ قداست و اعتبار مقدسات دینی انجام می گیرد. هر چند جدائی حوزه اعتقادات مانع از تاثیر گذاری آن بر حوزه های دیگر نمی شود.

اما این درگیری سیاسی بدون قربانی خاتمه نمی یابد. اسفندیار رحیم مشایی موفق به برکناری مصطفی قهرودی می شود، در حالی که وی همزمان، در ماموریت در سفر به عربستان سعودی ومشغول مذاکره با مسئولان ان کشور بسر می برد. ریاست سازمان نیز به شخصی سپرده می شود که قرار بود مسئولیت سازمان نو ظهور را فردای ادغام به عهده گیرد، اقای علی لیالی از نزدکان اقای محمود احمدی نژاد در واقع طرح الحاق سازمان حج و زیارت به سازمان میراث فرهنگی و توریسم با هدف کنترل سفرهای زیارتی آغاز شد که بنا بر شواهد موجود، درآمدهای هنگفتی از قبل آن به جیب سازمانهای قیم و مسئول می رود.

به طور خلاصه، هرچند به نظر این تغییر ریاست، فیصله ای شد در روند درگیری میان دو سازمان اما به معنای پایان معضلات سازمان حج و زیارت نبود. آیت الله ری شهری، با امدن علی لیالی، از سمت خود کناره گیری کرد. و در مارس ۱۳۹۰ یک گروه از وکلای مجلس مجددا طرح خارج کردن سازمان میراث فرهنگی و توریسم را از دفتر ریاست جمهوری و بردن ان زیر چتر وزارت ارشاد، به مجلس ارائه دادند، طرحی که گوئی همچنان بی نتیجه و عقیم مانده است.

این خانه تکانی های سازمانی و تغییر و تحولات در وادی برنامه ریزی سفرهای زیارتی حکایت از ان دارد که مقوله حج و زیارت در جمهوری اسلامی نه فقط شامل حوزه اعتقادات و دین که با مسائل اقتصادی و سیاسی گره خورده است. و به همین دلیل نیز از جمله معضلات اجتماعی است که در مقالاتی دیگر در آینده با اشاره به مبحث کارگزاران حج و نیز زائران خانه خدا به این معضلات بیشتر اشاره خواهم کرد.