چهره دوگانه ادیان، حمید آقایی

شاید وجود چهره های متضاد از جنگ، صلح، خشونت و آرامش در ادیان چند خدایی که هریک وجوهی از تاریخ جنگ و صلح را در طول حیات بشر نمایندگی می کرده اند، قابل توجیه و پذیرش باشد، اما چگونه می توان دو چهره کاملا متناقض از یک دین که اعتقاد به خدای واحد را نمایندگی می کند، توجیه نمود

تبليغات خبرنامه گويا	advertisement@gooya.com

سفر به دنیای ادیان بمانند گشت و گذار در یک سوپرمارکت است که از هر نوع کالایی در آن یافت می شود، کالاها و اجناسی گوناگون و بعضا متناقض با یکدیگر. در گوشه ای از این سوپرمارکت جنگ و کشتار بنام دین و زیر پرچم خدا تبلیغ می شوند و در غرفه ای دیگر، دین رحمت و صلح به نمایش گذاشته و فروخته می گردد. اما اگر در این دو غرفه دو خدای متضاد با یکدیگر در برابر هم ایستاده اند، که یکی خشم و ترس را و دیگری صلح و آرامش را نمایندگی می کند، در بخش های دیگر این سوپرمارکت، خدایان چند چهره ای را مشاهده می کنی که هر از گاهی نمود جدیدی از خود ظاهر می سازند.

در ادیان چند خدایی، خدایان جنگ پس از خسته از کشتار و خونریزی سرانجام با خدایان صلح به آتش بس می رسند تا برای دوره ای دیگر از جنگ آماده شوند. در حالیکه در ادیان تک خدایی مومنان با دو برداشت متفاوت از خدای واحد و مشترک خود، در دو گروه جنگ، خشونت و صلح و رحمت در برابر هم صف آرایی می نمایند، دو گروهی که گاه قانون جنگ بر روابطشان حکمفرما است و زمانی رابطه صلح آمیز با یکدیگر برقرار می کنند. گویی که خط ممتد بین ادیان، در تمامی طول تاریخ، خطی برجسته بین جنگ و صلح، خوب و بد و زشت و زیبا بوده است، که بازیگران آن از یکسو خدایان و از سوی دیگر انسانها بوده اند.

شاید وجود چهره های متضاد از جنگ، صلح، خشونت و آرامش در ادیان چند خدایی که هریک وجوهی از تاریخ جنگ و صلح را در طول حیات بشر نمایندگی می کرده اند، قابل توجیه و پذیرش باشد، اما چگونه می توان دو چهره کاملا متناقض از یک دین که اعتقاد به خدای واحد را نمایندگی می کند، توجیه نمود. قرنهای طولانی دو گرایش اصلی در درون مسیحیت، پروتستان و کاتولیک، با یکدیگر بر سر یک خدای واحد می جنگیدند و هریک ادعای نمایندگی او را داشتند. در درون اسلام نیز پس از فوت پیام آور آن، گرایشات گوناگونی بوجود آمدند، که هر یک خود را پیرو راستین محمد ابن عبدالله می دانست و دیگری را مشرک و کافر و مستحق مرگ و مجازات می پنداشتند. اهل سنت، اصولا شیعیان را مسلمان واقعی نمی شناسند و شیعیان نیز خلفای اهل سنت را غاصبین حق امامت و ولایت علی اب ابیطالب و فرزندانش دانسته و می دانند.

امروزه روز نیز گروهایی بنام داعش، القاعده و طالبان با الهام از آیات قران و بنام الله، "که بزرگترین و برترین است"، دست به ترور و کشتار می زنند و در برابر آن، بسیاری از مسلمانان با استفاد از همان قران و سنت پیامبر از این اعمال اعلام برائت و اسلام را دین رحمت و صلح اعلام می کنند و برداشت های افراطی و خشونت بنیاد را از قران محکوم می نمایند. گویی که تاریخ همه این ادیان تاریخ جنگ و صلح، مجازات و رحمت و ترس و آرامش بوده است. در همین قرانی که هر دو گروه صلح طلب و جنگ افروز به آن تکا میکنند نیز تناقضات بسیاری مشاهده می کنیم که برای توجیه آنها معمولا به شرایط نزول آیه مراجعه داده می شود و یا تفسیر این تناقضات فقط در صلاحیت متخصصین و آگاهان به علوم قرانی و حدیث شناخته می گردد.

در برخی از آیات، مومنین به جنگ و کارزار تشویق می شوند و در برخی دیگر فرمان جهاد تا رفع فتنه از عالم و سرانجام پذیرش دین خدا از طرف همه، صادر می گردد. در مقابل، واژه رحمت صدها بار در قران تکرار می شود و حتی خداوند رحمت به بندگان خود را بر خود واجب می داند و گفته می شود که رحمت الهی شامل هر چیزی می گردد. از یکسو خداوند از رگ گردن به انسان نزدیکتر و از سوی دیگر عامل هول و ترس حتی برای مومنین به خود می باشد.

البته گفته می شود که هریک از آیات بظاهر متناقض قران شان نزول و شرایط زمانی و مکانی خاص خود را داشته است و تفسیر غیر تخصصی و برداشت غیر علمی (قران شناسی) و یا کابرد این آیات، بدون توجه به شرایط زمانی، غلط و موجب استفاده نابجا از قران می گردد. تناقضات قران البته صرفا محدود به آیات مربوط به جنگ و صلح نیستند، در مورد حوادث تاریخی و یا موضوعات مربوط به خلقت جهان و انسان نیز آیات متناقضی در قران دیده می شوند.

مطابق برخی از آیات قران زمین و آسمان در شش روز و مطابق آیه ای دیگر در مدت هشت روز خلق گردیده اند. گاه نیز از آفرینش سریع و یک دفعه ای، زمانی که خداوند فرمان می دهد که موجود شو، آنگاه آن چیز موجود می شود، صحبت می شود و گاه از آفرینش مرحله ای و چند روزه. در مورد خلقت انسان نیز دو نظریه در قران دیده می شوند، که یکی مبتنی بر خلقت انسان از لخته خون و دیگری بر اساس آفرینش انسان از گل سفال است. در مورد حوادث و دورانهای تاریخی مانند دوران پیامبری موسی، ابراهیم و عیسی مسیح نیز هم تناقضات آشکاری در خود قران و هم بین قران وسایر کتب دینی مانند انجیل و تورات دیده می شوند. و سرانجام، یک تناقض فلسفی نیز در قران وجود دارد که عامل بحث های بی پایان جبر و اختیار شده است، مطابق برخی از آیات، همه چیز بدست اراده خدا است، حتی فرستادن شیطان به زمی. از سوی دیگر مطابق آیاتی دیگر انسان مسئول اعمال خود می باشد که در روز قضاوت و جزا به آنها رسیدگی خواهد شد.

حال جای این سوال باقی می ماند که چگونه می توان این چهره دو گانه و بعضا چند گانه قران و یا سایر کتب دینی را، که در آنها نیز تناقضات بیشماری به چشم می خورند، توجیه نمود؟ آیا همه این تناقضات باز می گردند به شرایط زمانی نزول این آیات؟ اگر چنین است، چرا قران و یا کتب دینی دیگر، در گزارش های خود از حوادث تاریخی و یا در رابطه با موضوعاتی مانند خلقت دچار تناقض گویی های آشکاری می شوند، آیا این آیات را نیز باید با توجه به شرایط زمانی وحی مورد بررسی قرار داد؟ قطعا پاسخ مومنان به دین و کتب آسمانی به این سوال مثبت و تائید کننده است، که آری آیات را باید با توجه به شان نزولشان تفسیر نمود. این مجادلات البته با افرادی که در درجه نخست بر پایه ایمان خود وارد این مباحث می شوند، معمولا بجایی نمی رسند و همه بحث ها سرانجام به بن بست ایمان ختم می گردند که جستجوگر کافر و مخالف با این متون را راه عبوری از آن نیست.

اما علی رغم این اختلافات حل ناشدنی در زمینه مقولاتی مانند علم، منطق و ایمان و شهود، واقعیت بسیار تلخی خود را، در این روزها و ماهها، بر ما تحمیل می کند؛ که این ادیان و کتب "آسمانی" پتانسیل آنرا دارند که الهام بخش ترور و خشونت باشند، و می توانند گفتمانهای ایدئولوژیکی در اختیار پیروان سخت سر و افراطی خود قرار دهند که این اعمال را نه تنها توجیه بلکه تشویق نیز می نمایند. این واقعیت، هر اندازه که بر این ادعا پافشاری کنیم که دین اسلام ترور و خشونت علیه بیگناهان را تائید نمی کند و دین اسلام دین رحمت و صلح است، واقعیتی است غیر قابل کتمان. واقعیتی که زمانی که بانگ الله اکبر در هنگام اجرای عملیات تروریستی بلند می شود در ذهن همه پیوندی بین خشونت و اسلام ایجاد می کند.

از سوی دیگر این واقعیت نیز در تاریخ بشر بارها و بارها ثبت شده است که از ادیان، بویژه ادیان ابراهیمی، استفاده های فراوانی برای کسب قدرت و تثبت آن به هر قیمت، شده است؛ بطوریکه می توان گفت که ما در تاریخ چند هزار ساله اخیر غیر از این شاهد نبوده ایم. زمانی که کنستانتین تازه مسیحی شده تصمیم گرفت که پایتخت روم باستان را به روم شرقی منتقل کند و این تصمیم را به خوابی که از عیسی مسیح دیده بود نسبت داد، در واقع اروپای آنزمان را وارد تاریکترین دوران خود، قرون وسطی که قدرت و حکومت از آن کلیسا و مذهب بود، نمود. و زمانی که عمر خلیفه دوم مسلمین فتوحات خود را آغاز نمود، هزاره ای را از حکومت خلفای اسلام، تحت عنوان جانشینان پیامبر آغازگر شد که تا اوایل قرن بیستم ادامه داشت. صفویان نیز با استفاده از تفسیر شیعی از اسلام حکومت جدیدی را بر سرتاسر ایران بنا نهادند که به اعتبار آن ایران سرزمین ممالک محروسه در زیر پوشش شیعه گری و حکومت های طرفدار آن از جمله قاجار شناخته گردید؛ و به تبع آن هویتی جدید و البته تحمیلی برای مردمان ساکن ایران زمین رقم زد، که حکومت سکولار پهلوی ها نیز نتوانست از آن رهایی یابد و سرانجام نیز در برابر شیعه گری مسلح به ولایت فقیه تسلیم شد.

اگر بعنوان یک محقق بی طرف و بر مبنای روش های علمی و تحقیقی، این دورانها و نیز متون دینی مربوط به هر دورانی را مطالعه کنیم، آیا غیر از این می توان نتیجه گرفت که این متون و حوادث و گفتار های ثبت شده، تحت عنوان وحی و یا حدیث، در واقع امر آینه ای هستند از جوامع انسانی زمان خود و چالشهایی که انسان هر دوره ای با آن مواجه بوده است؟ و اگر بپذیریم که ادیان محصول فرهنگ و مناسبات اجتماعی هر دوره ای بودند، که ما جاپای این فرهنگ و هنجارهای اجتماعی را در اکثر آیات و سوره های قران مشاهده می کنیم، آیا بازهم جای تعجب و پرسش باقی می ماند که چرا این اندازه تناقضات در قران دیده می شود و چرا برداشت های کاملا متناقض، که یکی بر طبل جنگ و آدم کشی می کوبد و دیگری ندای صلح و دوستی سر می دهد، از قران می شود.

اگر بازیگر اصلی جنگ و صلح در طول تاریخ بشر خود انسان بوده است، که آنرا باید دال بر وجود انگیزه ها و تمایلات متناقض در درونی او دانست، که گویی خشونت و بیرحمی از یکسو و رحم و محبت از سوی دیگر جز ذات و "دی اِن آی" انسان نهفته است، آیا باز هم باید تناقض های موجود در این متون دینی و برداشت های متفاوت از آن تعجب بر انگیز باشند؟ در واقع امر، در کادر این اعتقاد، که مذاهب یک محصول فرهنگی و ساخته دست بشر هستند، این سوال که چرا ادیان عمدتا خشونت پرور هستند؟ سوالی همواره بی پاسخ باقی می ماند، البته اگر مورد نظر اصلی این سوال را از روی ادیان بر نداریم و آنر متوجه خود انسان و شرایط اجتماعی و تاریخی که در آن قرار داشته است ننمائیم.

شاید در دوران پیش از مدرنیته مذهب مقوله ای مجزا از سایر دست آوردهای بشری در زمینه علوم و فرهنگ بحساب می آمد، اما سوالات مربوط به موضوع خشونت در اسلام در این زمانه نو، در دوران پست مدرنیته، سوالاتی هستند که باید توسط کسانی که به ابزار های علمی و مدرن مسلح هستند پاسخ داده شوند. همانطور که ادیان مزبور در ابتدا توسط خود بشر و در درجه نخست برای پاسخ های فلسفی و جهان بینانه خلق شدند و بعد در یک فرانید واقعی تاریخی و باز هم بدست خود بشر تبدیل به ایدئولوژی گردیدند، همانطور هم باید با ادیان بمانند یک پدیده تاریخی و فرهنگی برخورد شود. به این معنی که نه از زوایه ایمان به این تتناقضات می توان پاسخ داد و نه از منظر و خاستگاه های سیاسی و با انگیزه ضدیت با آن می توان به نقد مذهب برخاست. نقد خشونت در ادیان، در حقیقت نقد خشونت در وجود انسان و در تاریخ بشر است. اسلام و اصولا هر ایدئولوژی فقط انعکاسی هستند از تمایلات متناقض در درون انسان که تکامل ملیونها ملیون سال حیات انواع، در وجودش به ارث گذاشته است. از یکسو به بسوی کسب قدرت کشیده می شود و از سوی دیگر زمانی که متوجه می گردد که خواست قدرت بقای نوع خودش را در نیز معرض تهدید قرار می دهد، به تعادل و تعامل روی می آورد. زمانی برای او خواست کسب قدرت و بقای فرد خویش مطرح است و زمانی خواست کسب آگاهی و توانایی برای نجات نوع و نسل خویش. زمانی حریص است و خشن و زمانی دیگر بخشنده و مهربان و اینها همه در ذات و وجود او نهادینه شده و تراژدی جنگ بین خیر و شر را برای تاریخ بشر رقم زده اند و صحنه های هر دوره ای را تبدیل به پرده جدیدی از تراژدی انسان بودن نموده اند.

http://haghaei.blogspot.com