«گشت ارشاد» برگشت ندارد؟

قانون: گشت ارشاد، موضوعی است که سابقه اش به یک دهه در جامعه ایرانی نرسیده اما به اندازه یک قرن! درباره آن بحث و تبادل نظر شده است. این بار، پس از آنکه حسن روحانی رئيس جمهور در مراسم افتتاحیه نمایشگاه کتاب تهران، در بخشی از سخنان خود گفت "صاحبان فرهنگ؛ نیازی به گشت ارشاد ندارند" و به طور تلویحی با حضور گشت ارشاد در نمایشگاه کتاب مخالفت کرد، سردار احمدی مقدم، رئيس پلیس كشور واکنشی به این سخنان نشان داده و گفته «گشت ارشاد، به سراغ افراد بی‌فرهنگ می‌رود.» وی همچنین تاکید کرده که «از ابتدا موضوعی به نام برخورد با اهالی فرهنگ در دستور کار این گشت نبوده است» تا به نوعی، دفاع از فعالیت‌های گشت ارشاد را مطرح کند. فعالیت‌هایی که در سال‌های گذشته بسیار مورد نقد قرار گرفته و همواره حامیان و مخالفانی جدی داشته است. پیش از تابستان سال 85 بود که دولت محمود احمدی نژاد، طرح گشت ارشاد را برای اجرای قانون «عفاف و حجاب» راه اندازی کرد. در این طرح، خودروهای پلیس و ون‌های سبز رنگ، در میادین پر تردد، مراکز خرید و خلاصه هرجایی که حضور عمومی دختران و زنان وجود داشت، حضور داشته و ابتدا به تذکر‌های شفاهی و در بسیاری موارد اقدام به سوار کردن و انتقال دادن افراد بد حجاب به مراکز نظامی می‌کردند. این اقدام، با آنکه با هدف توسعه فرهنگ عفاف و حجاب آغاز شده بود، اما هرگز نتوانست موضوعات مربوط به حجاب را سامان داده و با گذشت ایام، نتایجی معکوس را نیز برجای گذاشت. مخالفت‌ها و انتقادها به گشت ارشاد و تاثیر گذار نبودن آن در رفتار اجتماعی مردم، بارها از سوی کارشناسان و رسانه‌ها مطرح اما همچنان به عنوان ماموریتی اصلی از سوی پلیس دنبال شد.

انتخابات و گشت ارشاد

نقدهای بیشمار بر فعالیت گشت ارشاد و نارضایتی از چگونگی اجرای آن در سال‌های گذشته، حتی به عنوان ابزاری تبلیغی برای فعالیت‌های سیاسی و نیز انتخاباتی تبدیل شد. در ایام انتخابات سال 88 و نیز سال 92، مکررا از سوی کاندیداهای انتخابات، جمع‌آوری یا اصلاح در فعالیت‌های گشت ارشاد مطرح شد و کاندیدای پیروز انتخابات 92 یعنی حسن روحانی نیز به صراحت از مخالفت با گشت ارشاد سخن گفت. او در سخنی تبلیغاتی در ایام انتخابات گفته بود "باید در دنیای فرهنگ، مسائل را از طریق فرهنگی و با ابزار فرهنگی حل کنیم؛ نمی شود با نیروی پلیس مشکلات فرهنگی را حل کرد. مسئله فرهنگ برای ما خیلی مهم است چون اساس انقلاب، انقلاب فرهنگی و ستیز دشمنان هم بیشتر در بخش فرهنگی است. ایجاد انگیزه‌ برای حفظ کشور و نظام از طریق فرهنگی امکان‌پذیر است. بنابراین بخش فرهنگ بخش بسیار مهمی است و اگر مشکلی باشد باید با ساز و کار فرهنگی حل شود." در آن روزها، وقتی که حسن روحانی هنوز یکی از کاندیداهای این انتخابات بود در یکی از نطق‌های انتخاباتی خود در تهران خطاب به هوادارانش گفت: «من به کمک پلیس کاری خواهم کرد که امنیت، واقعی باشد و دختران ما در خیابان احساس امنیت کنند. دختران خود حافظ حجاب و عفاف هستند.» روحانی همچنین در گفت‌وگویی با مجله «چلچراغ» درباره اینکه «برخوردی که این سال‌‌ها با جوان‌‌ها می‌‌شود، مثل محدودیت‌های حضور و نشاط اجتماعی، گشت ارشاد و امثالهم چقدر با ایده‌آل شما از جمهوری اسلامی سازگار است؟» با لحنی صریح پاسخ داد: «من قطعا با این برخوردها مخالفم. اینها حاصل همان قرائت و برداشت خاص از اسلام و قانون اساسی است. خیلی از این برخوردها ناشی از دیدگاهی است که چنین شادی و نشاط‌هایی را در گام‌های اولیه به سوی تضعیف عفت عمومی می‌بیند و بنابراین تشریح دیدگاه من مناسب است...» اما واکنش حسن روحانی به این مسئله تنها به زمان تبلیغات انتخاباتی محدود نشد و حدود سه‌ ماه بعد و زمانی که دیگر سکان ریاست‌جمهوری کشور را به دست گرفته بود، در یکی از جلسات رسمی هیات دولت درباره نوع برخورد نیروی انتظامی با موضوع حجاب این‌گونه سخن گفت: «از نیروی انتظامی می‌خواهم در برخورد با این موضوع، اجرای قانون را با رویکرد اخلاقی و با رعایت کرامت انسانی و به‌دور از هرگونه افراط و تفریط پیگیری کند.»

لزوم تعریف مبانی جدید اصلاح فرهنگی

چگونگی اجرای قانون عفاف و حجاب در سال‌های گذشته با تحلیل‌های مختلفی همراه بوده و البته جدا از حضور گشت‌های ارشاد در شهر، شیوه‌های دیگری را نیز تجربه کرده است. در این مدت از مهدهای کودک‌ گرفته تا دانشگاه‌ها و ادارات از تصمیماتی که مبنای همه آنها طرح حجاب و عفاف بود متاثر شد. در مهدکودک‌ها درباره نوع پوشش کودکان و شیوه‌های آموزش به آنها، در دانشگاه‌ها تفکیک جنسیتی و در ادارات مختلف طرح‌هایی برای دورکاری زنان و... تجربه شد اما به زعم کارشناسان اجتماعی و شواهد روز جامعه ایرانی، اثر لازم را نداشت. این مهم، به بیان برخی تغییر رویکردها هم از سوی رئيس دولت – که در بالا به آن اشاره شد – و هم از سوی سایر مسئولان دولتی منجر شد تا شاید مبنای تازه ای برای اصلاحات فرهنگی در جامعه نهاده شود. چندی قبل شهیندخت مولاوردی، معاون امور زنان و خانواده ریاست‌جمهوری درباره موضوعاتی چون حجاب و گشت ارشاد گفته بود: «با توجه به گفتمان جدید در کشور نیاز به اصلاح و بازنگری قوانین مربوط به حجاب وجود دارد. البته مصوبه شورایعالی انقلاب فرهنگی هم راه‌حل‌های متفاوتی را در ‌این‌باره در نظر گرفته ولی ما در سال‌های گذشته دیده‌ایم که فقط نیروی انتظامی با برخوردهای انتظامی در این حوزه عمل کرده است در حالی که از اول قرار نبود حجاب یک موضوع امنیتی باشد.» در چنین شرایطی اما به نظر اعتقادی به تغییر رویکردهای فرهنگی دولت نیست.

بی فرهنگ ها، هدف گشت ارشاد؟

اینکه رئيس پلیس ناجا اعلام کرده "گشت ارشاد، سراغ افراد بی فرهنگ می‌رود" موضوعی بس قابل تامل است. چرا كه اگر بنا بر برخورد با افراد بي فرهنگ براي ساختن فرهنگ جديد در آنها باشد، نه نيروي انتظامي كه دستگاه‌هايي چون وزارت ارشاد، سازمان تبليغات و وزارت آموزش و پرورش بايد سراغ بي فرهنگ‌ها بروند و در آنها فرهنگ سازي شود. از سويي در سال‌های گذشته از آنجا که تعریف و معنی مشخصی از مصادیق بدحجابی وجود نداشت و افراد زیادی بودند که از نگاه خود، حجابشان مشکلی نداشت اما گذرشان به گشت ارشاد افتاد، بی فرهنگ خواندن همه آنها چندان پذیرفتنی نیست. گو اینکه افرادی هم بودند که نوع ظاهرشان، واقعا در شأن رفتار ایرانی و دینی نبوده و اطلاق برچسب "بی فرهنگ" به آنها می‌چسبد. اما به راستی اگر هدف گشت ارشاد، افراد بی فرهنگ بوده چگونه نتوانسته با گذشت بیش از هشت سال، این گروه افراد بی فرهنگ را فرهنگ پذیر کند؟ آیا نباید پذیرفت که در شیوه اجرای طرح‌های فرهنگی، نقص‌های بزرگ وجود داشته که امروز، کلی آدم بی فرهنگ در جامعه وجود داشته و برای فرهنگی شدنشان، باید روزها و هفته‌ها و ماه‌ها، گشت ارشاد را به خیابان‌ها برد؟ و یا سوالی دیگر، آیا برخوردهایی که در سال‌های گذشته از سوی گشت ارشاد، در همایش‌های فرهنگی ، کنسرت‌های موسیقی، جشنواره‌های فیلم و ... با افراد بد حجاب – به‌تعبیر پلیس – صورت گرفت، تماما برخورد با افراد بی فرهنگ بود؟

روحانی به وعده اش عمل می‌کند؟

این روزها که بسیار درباره وعده روحانی در حوزه‌های مختلف بحث شده و نقد می‌شود، خالی از اهمیت نیست که درباره مواضع فرهنگی او و اینکه درباره طرح هایی چون گشت ارشاد ، گزارش عملکرد دهد، بحث شود. به نظر می‌آید رویکرد رئيس دولت مبنی بر کارآمد نبودن رفتار‌های پلیسی در موضوعات فرهنگی گویا چندان استقبالی از سوی پلیس نداشته و در عین حال با انتقاد از حضور گشت ارشاد در نمایشگاه کتاب، فعالیت این گشت به مقابل درب نمایشگاه و پر رنگ تر از قبل بازگشته است. فعالیت گشت ارشاد در آستانه روزهای گرم تابستان با همان سبک و سیاق سال‌های گذشته، بیان این نکته را ضروری می‌کند که اکنون جامعه ایرانی، نیاز به اجرای برنامه‌های کارآمد و زیر بنایی برای بازسازی بخش آسیب دیده فرهنگ دارد. در سالی که به فرمان مقام معظم رهبری، سال فرهنگ نامگذاری شده، می‌طلبد با بازنگری در سیاست‌های فرهنگی به خصوص در مقوله حجاب، طرحی نو برای نهادینه کردن موضوع حجاب در جامعه درانداخت. وگرنه، تکرار تجربه‌های نه چندان موفق قبلی در اجرای "گشت ارشاد" – که به تعبیر کارشناسان اجتماعی، نتایجی عکس در نوع پوشش افراد در جامعه داشته – فرصتی طلایی را در سال فرهنگ برای برداشتن زخم هایی که در حوزه حجاب وجود دارد، از بین می‌برد.باید منتظر ماند و دید با توجه به رویکردهای دولت و نوع واکنشی که رئيس پلیس کشور درباره فعالیت گشت ارشاد نشان داده، می‌توان تغییری در روند اجرای طرح عفاف و حجاب و فعالیت هشت‌ساله گشت‌های ارشاد در خیابان‌های شهرهای کشور دید یا همچنان، خودروهای سبز گشت ارشاد در خیابان‌ها می‌تازند؟