نقد اجتماعی رفتار مردم- بخش اول

مجله صدا شماره112 شنبه9 اردیبهشت1396 ص17-16

در درازای تاریخ ایران به دلیل سیطره استبداد حکومتی همواره، دوگانه یا شکاف استبداد و ضد استبداد حکومتی وجود داشته و شیطانی ساخته شده که جامعه و روشنفکران یکسره گناه همه کاستی ها و رذیلت ها را به گردن او بیندازند و خود را تبرئه کنند. بالاتر از آن چنان به تقدیس خلق و توده و مردم و ملت بپردازند که گویی عرصه نبرد میان دیو و فرشته است. از این رهگذر اما آنچه همواره مغفول مانده است عیوب همین خلق است. حتی تفکر مذهبی که شیطان را عامل به انحراف کشیدن شمرده است این خود بندگانند که به شیطان راه می دهند و مقدم بر شیطان شمرده می شوند، به همین دلیل اغواگری شیطان عذر انحراف و یا گناه بشمار نمی آید.

اما از هنگامی که در فاصله کتاب های صادق هدایت تا کتاب فراستخواه بر اثر چیرگی شعار «هنر نزد ایرانیان است و بس» در فرهنگ سازی باستان گرایانه پهلوی و نیز چیرگی تفکر چپ که به تقدیس مطلق خلق در برابر ابلیسی به نام طبقه بورژوازی پرداخت، روشنفکری عوام زده از دل آن روئید و این تفکردوقطبی در اندیشه ما راه پیدا کرد و آنچه دیده نشد همین عیوب خلق بود و اینکه «از کوزه برون همان تراود که در اوست». دیو استبداد حکومتی نیز از استبداد اجتماعی و از خلقیات ناپسند توده برخاسته است.

شایسته است بدون اینکه نقش ساختار قدرت را در پرورش رذایل اخلاقی انکار کنیم و سال ها هم بر آن شوریده ایم، پیکان تیز نقد را اندکی هم بسوی خود و بسوی جامعه نشانه بگیریم، یک سوزن به خود یک جوالدوز به دیگران بزنیم. در میان ما صفات ناپسند فروانی مشاهده می شوند که هیچ ربطی به حکومت ها ندارند و مزمن شده اند. حاج سیاح در خاطراتش که به سال1256ش و از اواسط سلطنت ناصرالدین شاه تقریر شده افزون بر تجمل و ستمکاری و چپاول اهل مناصب، از بیعاری و مفت خوری (ص25) و خرافه(312) و رشوه(352) در توده می نویسد و یا لیدی شیل در 1850 میلادی از رواج رباخواری میان مردم ایران برخلاف دستور دین خودشان می گوید(خاطرات لیدی شیل،1362). سفرنامه نویسان زیادی از رواج دروغگویی(جمالزاده،25) و تملق و تنبلی و ... گزارش می دهند(نک: جمالزاده،1345 وفراستخواه، 1394). داستان های تلخ صادق هدایت نیز سرشار است از نقد گزنده اجتماعی. محمدعلی جمالزاده نیز ضمن بیان صفات پسندیده ایرانیان، صفات ناپسند را از زبان سفرنامه نویسان برشمرده است(جمالزاده، 1345) به نظر می رسد جمالزاده، دوره فتحعلی شاه و زوال تمکن و پدید آمدن فقر و تهیدستی(23-24) در دوره وی را نقطه عطف می داند و فراستخواه به تحلیل جنبه های نهادی و ساختاری مسئله پرداخته است. البته مهدی بازرگان و محمود سریع‌القلم هم به این مسئله پرداخته اند اما پرسش کنونی من بر سر دوام آن است. چرا خلقیات ناپسند اینهمه پایدار مانده اند؟ از نقش حکومت ها در بازتولید این رذایل که بگذریم یکی از دلایل آن فقدان نقد اجتماعی است.

البته نقد اجتماعی خود ممکن است با ناشکیبایی هایی روبرو شود چنانکه گاه پرهزینه تر از نقد حکومت باشد. نویسنده یا فیلمسازی که در نقد برخی اصناف فیلم می سازد یا می نویسد، بایکوت می شود. همچنین انتقاد از جامعه ممکن است با نقدهایی از قبیل توصیه های اخلاقی در روایات به چشم پوشی از معایب و ستارالعیوب بودن، مواجه شود یا این کار را مصداق شکنجه خاموش بدانند چنانکه در شبکه های اجتماعی آمده بود: بعد از جنگ آمریکا با کره، ژنرال ویلیام مایر که بعدها به سمت روانکاو ارشد ارتش آمریکا منصوب شد، یکی از پیچیده ترین موارد تاریخ جنگ در جهان را مورد مطالعه قرار می داد: حدود 1000 نفر از نظامیان آمریکایی در کره، در اردوگاهی زندانی شده بودند که از همه استانداردهای بین المللی برخوردار بود. این زندان همه امکاناتی که باید یک زندان طبق قوانین بین المللی برای رفاه زندانیان داشته باشد را دارا بود. این زندان با تعریف متعارف تقریباً محصور نبود و حتی امکان فرار نیز تا حدی وجود داشت. آب و غذا و امکانات به وفور یافت می شد. در آن از هیچیک از تکنیک های متداول شکنجه استفاده نمی شد، اما بیشترین آمار مرگ زندانیان در این اردوگاه گزارش شده بود. عجیب اینکه زندانیان به مرگ طبیعی می مردند با این که حتی امکانات فرار وجود داشت اما زندانیان فرار نمی کردند. بسیاری از آنها شب می خوابیدند و صبح دیگر بیدار نمی شدند. آنهایی که مانده بودند احترام درجات نظامی را میان خودشان و نسبت به هموطنان خودشان که مافوق آنها بودند رعایت نمی کردند، و در عوض عموماً با زندانبانان خود طرح دوستی می ریختند. دلیل این رویداد، سالها مورد مطالعه قرار گرفت و ویلیام مایر نتیجه تحقیقات خود را به این شرح ارائه کرد: در این اردوگاه، فقط نامه هایی که حاوی خبرهای بد بود را به دست زندانیان می رساندند و نامه های مثبت و امیدبخش تحویل نمی شد. هر روز از زندانیان می خواستند در مقابل جمع، خاطره یکی از مواردی که به دوستان خودخیانت کرده اند، یا می توانستند خدمتی بکنند و نکردند را تعریف کنند. هر کس که جاسوسی سایر زندانیان را می کرد، سیگار جایزه می گرفت. اما کسی که در موردش جاسوسی شده بود و معلوم شده بود خلافی کرده هیچ نوع تنبیهی نمی شد. در این شرایط همه به جاسوسی برای دریافت جایزه (که خطری هم برای دوستانشان نداشت) عادت کرده بودند. تحقیقات نشان داد که این سه تکنیک در کنار هم، سربازان را به نقطه مرگ رسانده است، چرا که با دریافت خبرهای منتخب (فقط منفی) امید از بین میرفت. با جاسوسی، عزت نفس زندانیان تخریب می شد و خود را انسانی پست می یافتند. با تعریف خیانتها، اعتبار آنها نزد همگروهی ها از بین می رفت. و این هر سه برای پایان یافتن انگیزه زندگی، و مرگ های خاموش کافی بود. این سبک شکنجه، شکنجه خاموش نامیده می شود.

اما نکته مهم نتيجه ای است که از این حکایت گرفته می شود و می گویند: « این روزها فقط خبرهای بد می شنويم، هیچکدام به فکر عزت نفس مان نيستيم، همگي در فکر زدن پنبه همدیگر هستيم، و به سندرم «شکنجه خاموش» مبتلا شده ايم. همه خبرهای بد را فقط به گوشمان می رسانند و ما هم استقبال می کنیم ...دلار گران شده ...طلا گران شده ...کار نیست ...مدرسه ای آتش گرفت ...زورگیری در ملاءعام...این روزها هیچ کس به فکر عزت نفس ما نیست! و در ادامه این نتیجه گیری می گویند: از خواندن و شنیدن اخبار منفی‌‌ فاصله بگیریم و تا می توانیم به خود و اطرافیان مان امید بدهیم، احترام بگذاریم و در هرشرایطی شاد زندگی کنیم».