* صادق هدایت ازشیفتگان دکتربقائی بودبطوریکه برای شنیدن سخنرانی های بقائی درمجلس و حضوردرلُژ تماشاچیان ازاو[بقائی] بلیط می گرفت.
* ایراندوستی،اعتقادبه تمامیّت ارضی ایران و مخالفت هدایت و بقائی باحزب توده و«فرقۀ دموکرات»ازجمله دلایل دوستیِ هدایت بابقائی بود.
* ناسیونالیسم مهاجم بقائی بیشتر،سیاسی و متوجۀ انگلیسی ها بودولی ناسیونالیسم هدایت-اساساً-فرهنگی بود ورنگی ضداسلامی وضدعربی داشت.
****
اشاره:
زندگی وعقایدصادق هدایت هنوز درتار وُ پودِ راز وُ رمزهای فراوانی مفقود یا مغفول است چنانکه گفته می شودکه او هیچ عنایتی به مسائل سیاسی-اجتماعی زمانش نداشت. این نظر-امّا-بابرخی نامه ها و نوشته های هدایت سازگارنیست.ازاین گذشته،بسیاری ازنامه های هدایت دلبستگیِ عمیق وی به دکترمظفّربقائی را آشکار می کنند که می توانند نمایندهء بُعدِ تازه و ناشناخته ای از اندیشه ها و فعّالیّت های هدایت باشند.
نویسندۀ شریف و صدیق،علی اکبرسعیدی سیرجانی با«سی و چندسال آشنائی نزدیک و معاشرت مداوم بادکتربقائی»،ضمن اشاره به فضیلت اخلاقیِ بقائی می گوید:«بقائی باهمۀ وجودش ازشکنجه گران نفرت داشت تاآنجاکه موضوع درس اخلاقش[دردانشگاه] را هم منحصربه تاریخچۀ شکنجه کرده بود»(1). سعیدی سیرجانی درمقدمۀ«افسانه ها»نیزکه آنرا«به توصیۀ استاداخلاقِ خویش،دکتر مظفربقائی کرمانی»سروده بود،باردیگرضمن ستایش ازدکتربقائی تأکید می کند:
-«باآشنایی چهل ساله و قریب سی سال دوستی مداوم و مصاحبت ِ دستِ کم هفته ای یک بار،به من این حق را می دهد که او[دکترمظفربقائی] را از اخلاقی ترین رجال سیاسی روزگارمان بدانم»(2).
بااینحال،دشمنیِ آشتی ناپذیرِ دکتربقائی با حزب توده، چنان سرنوشتی برای وی رقم زد که سرانجام-مانندخلیل ملکی- در«حمّامِ فینِ حزب توده» رَگ زده شد.
بااین مقدّمه و باتوجه به وسواسِ حیرت انگیزِصادق هدایت درمعاشرت باافراد،پرسش اینست که دوستی هدایت با دکترمظفّربقائی برای چه؟ یاچگونه بود؟.مقالهء زیر می کوشدتاازخلال نامه های هدایت به این پرسش پاسخ دهد.این مقاله از چاپ پنجم کتاب «آسیب شناسی یک شکست»استخراج شده است.
***
درآن زمان،کافه فردوس( درخیابان استانبول)یکی از«پاتوق»های صادق هدایت بودکه بقائی نیز-گاه- درآن ها حضور می یافت(3).رواج کافه نشینی و بازتاب زندگی شهری درادبیّات داستانی آن دوران،نشانۀ رونق شهرنشینی،تجدّد و نمایندۀ پیدایش طبقۀ نوینی درجامعه بود و بی تردید،هدایت یکی ازنمایندگان و پیشگامان این نوع ادبیّات بودهمچنانکه درعصرصفوی نیزقهوه خانه ها محل تجمّع شاعران و پیشه وران آن عصربود(4).دکترمظفربقائی دراین باره می گوید:
-«با مرحوم صادق هدايت ما تقريباً در حدود سال 22 آشنا شديم، به وسيله يكی از دوستانم مرحوم علی اصغر سروش كه مترجم بود...برنامه مرحوم هدايت هم اين بود كه بعداز ظهر‌ها می آمد كافه فردوس می نشست، آنجا،دوستانش می آمدند دُورش و بعد، از آنجا راه می افتاد.اگر برنامه‌ای داشت كه خداحافظی می كرد و می رفت. وإلّا به قدم زدن توی خيابان‌ها و سركشی به مشروب فروشی ها و اينها... من هم هر وقت كه فرصتی داشتم می‌رفتم در اين برنامه‌ها شركت می‌كردم...»(5).
ازکم وکیف دوستی هدایت بابقائی اطلاع چندانی در دست نیست،امّاباتوجه به وسواس شدیدهدایت در دوستی ها و پرهیزاو از«رجّاله ها»به نظرمی رسدکه صداقت،صمیمیّت و صراحتِ دکتربقائی باعث دلبستگی و دوستیِ هدایت با وی بود.
«رجّاله ها» درنظرِهدایت «آدم های بی حیا،پُررو،گدامنش ومعلومات وفروش»(6) بودند؛افرادِغیرامینی که با وقاحت ومغالطه در رسانه های وطنی«افاضۀ فیض»می کردندو هدایت ازآنان بعنوان«فضله های فرهنگی»یادمی کرد.هدایت با نجابتی استثنائی و و انزوائی آگاهانه ازاین جماعت بیزاربود.ازاین گذشته،ایراندوستی،اعتقادبه تمامیّت ارضی ایران و مخالفت هدایت و بقائی باحزب توده و«فرقۀ دموکرات پیشه وری» دلایل دیگرِدوستیِ هدایت بابقائی بود(7).گفتنی است که پس ازغائلۀ آذربایجان واعتراض و انزوای هدایت از«رفقا»،احسان طبری بانوشتن مقاله ای بنام«روشنفکر مأیوس»،موجب خشم هدایت گردیده بود(8).
درسال1324بقائی درکنارتدریس دردانشگاه تهران،مدتی نیزدرآموزشگاه ایرانشناسی به کارمشغول شد.دراین آموزشگاه،زبان های باستانی،تاریخ و زبان ایران باستان،فرهنگ ایران باستان،باستانشناسی و زبانشناسی تدریس می شدوازجمله استادان آن،استادابراهیم پورداوود،دکترماهیارنوائی،دکترمحمدجوادمشکور ودکترمحمدمعین بودند.صادق هدایت نیزدرآن دوران به فرهنگ ایران باستان عشق می ورزید و به آموختن زبان و ترجمۀ برخی متون پهلوی پرداخت(9).بنابراین،علاقه به فرهنگ ایران باستان حلقۀ مشترک دیگری بودکه هدایت و بقائی را بهم وصل می کرد.وجودنوعی ناسیونالیسم ستیزنده و مهاجم درهدایت و بقائی نیز بر دوستی ورابطۀ آن دو تأثیرداشت بااین تأکید که ناسیونالیسم مهاجم بقائی بیشتر،سیاسی و متوجۀ انگلیسی ها بودولی ناسیونالیسم هدایت-اساساً-فرهنگی بود و رنگی ضداسلامی و ضدعربی داشت.
باچنان مشترکات اخلاقی،فکری و فرهنگی،اغراق آمیزنیست اگربگوئیم که صادق هدایت ازشیفتگان دکتربقائی بودبطوریکه برای شنیدن سخنرانی های آتشینش درمجلس
«هدایت برای حضوردرلُژ تماشاچیان ازاو[بقائی] بلیط می گرفت.یکی-دوبار هم که بقائی درمجلس بست نشسته بود،به دیدار اورفت وبرایش شیرینی وگُل بُرد»(10).
بقائی درنامۀ سرگشادۀ3اردیبهشت 1332به دکترمصدّق بایادآوری گفتگوی خصوصی شان درشهرِلاهه(هلند)می نویسد:
-«آن روز صحبت ماازنویسندگان و اُدبای معاصربودو سخن به مرحوم صادق هدایت کشید...راجع به نبوغ ادبی و آثاراو توضیحاتی دادم و درآن زمینه خوب بخاطردارم که به جنابعالی عرض کردم درطول مبارزاتی که کرده ام،پاداش های بزرگی گرفته ام و دراثرتوجۀ مردم به افتخارات زیادی نائل شده ام،ولی ازنظرشخصی و احساس خصوصی،بزرگ ترین افتخاری که نصیب من شد،این بودکه درهنگام استیضاح من ازدولت ساعد،مرحوم صادق هدایت،سه دفعه برای شنیدن استیضاح من درجلسهء مجلس حاضرشد.معنای این جمله را کسانی درک می کنند که افتخارشناسائی مرحوم هدایت را داشتند»(11).
بقائی در بارۀ این دوستی ها می گوید:
-«... صبح‌های جمعه یك عده از دوستانم می‌آمدند منزلِ ما،یك عده همراه مرحوم صادق هدایت. با او خیلی دوست شده بودیم...»(۱۲).
دکترناتل خانلری دریادآوری آخرین شب اقامت خویش درتهران به سوی پاریس(1326)تأکیدمی کند:
-«...حتّی شبِ خداحافظیِ من،هدایت درمهمانیِ منزل دکتربقائی حضورداشت...هدایت بادکتربقائی دوستی می کرددرحالیکه جناح وجبهۀ بقائی بادوستان سابق او تفاوت زیادداشت»(13).
جهانگیرتفضّلی،روزنامه نگارمعروف نیزکه بقول خودش:«باهمۀ آشنائی و دوستیِ داوزده ساله باصادق[هدایت]درصفِ چندنفردوستان نزدیک اونبود»، درذکر«دوستان خیلی نزدیک»و«معاشرینی که بیش ازهمه باصادق[هدایت]الفت داشتند»،ازدکتربقائی نیزیادمی کند(14).
سال های 1327-1329سال های پُرخروشِ سیاسی و طلیعۀ ملّی کردن صنعت نفت بود و دکتربقائی درآن سال ها ازچهره های بسیارمحبوب و طرازاول برای طرح خواست های ملّی بشمارمی رفت.مسئلۀ نفت،ترورشاه در15بهمن 1327 ،گسترش نفوذ و فعالیّت های حزب توده و تدارک مجلس مؤسسان برای تغییرقانون اساسی مشروطیّت ازجمله رویدادهای مهم سیاسی آن دوران بود.بقائی ضمن استیضاح دولت ساعدمراغه ای درسال1328 و مخالفت باقراردادنفتی«گِس-گلشائیان»،درنامۀ سرگشاده ای نسبت به تغییرقانون اساسی- شدیداً- از شاه انتقاد کرده وبه او هشدارداده بودتا«نسبت به اطرافیان متملّق و مُغرضِ چاپلوسی که پدرش رااحاطه کرده و میان او و مردم فاصله انداخته بودند،واکنون همان اشخاصِ بداندیش دُورِاورااحاطه کرده اند،هوشیارباشد»(15).به روایت ساعدمراغه ای:استیضاحی که باسخنرانی های آتشین بقائی،حائری زاده، و مکّی علیه قرارداد«گِس-گلشائیان» تنظیم شده بود قریب 20روز درمجلس موردبحث و گفتگو و مجادله قرارگرفت(16).
باسخنرانی های چهارروزۀ بقائی و مکّی،عُمرمجلس پانزدهم به سرآمد و لایحۀ پیشنهادی «گِس-گلشائیان»،نتوانست ازتصویب مجلس بگذرد(17).
م.ف. فرزانه-یکی ازدوستان نزدیک هدایت-می گوید:
-«هدایت درتدوین لایحۀ استیضاح بابقائی همکاری هائی داشته است»(18) .
فرزانه -همچنین-ازقول سیروس ذکاء تأکیدمی کندکه پس ازسوء قصدبه محمدرضاشاه در15بهمن 1327،سخنرانی دکتربقائی درمجلس را صادق هدایت نوشته است(19).
چنان«همکاری هائی»نشان می دهندکه- برخلاف باورهای رایج-هدایت درآن زمان نسبت به مسائل سیاسی جامعه حسّاس بود و به قدرِتوان خود برای تغییر و بهبودشرایط سیاسی تلاش می کرد.هدایت دراشاره به همین موضوعِ ملّی درنامۀ 27فروردین 1328به دوست نزدیک خود-شهیدنورائی- می نویسد:
-«یک هفته است که استیضاح دکتربقائی شروع شده است ولیکن هنوزتمام نشده.خیلی سخت دولت[ساعد]رابه بادانتقادگرفته.خداآخروعاقبتش را به خیربگذراند!.مطالب قابل توجّهی موردبحث قرارگرفته»(20).
درادامۀ استیضاح دولت ساعدتوسط بقائی،هدایت درنامۀ11اردیبهشت1328 یادآوری می کند:
-«استیضاح دکتربقائی ناتمام ماند و بعدهم به عنوان اعتراض حتّی ازمادۀ 109 نتوانست استفاده کند»(21).
به نظرمی رسدکه درماجرای کشفِ«اسنادخانۀ سِدان»(نمایندهء شرکت نفت ایران-انگلیس درتهران) نیزنقش صادق هدایت بی تأثیرنبوده چراکه امیرحسین پاکروان (کارمندشرکت نفت ایران وانگلیس وعامل کشف آن اسناد)ازدوستان نزدیک هدایت بوده است.پاکروان پس ازمشورت باصادق هدایت و درحضورِوی،موضوع اسنادخانۀ سدان را بامظفربقائی مطرح کرده بود(22).
هدایت درنامۀ 7آبان 1328 می نویسد:
- «چندروزاست که گوش مان ازسر وُ صدای انتخابات فارغ شده.حالا مشغول خواندن آراءهستند.دکتربقائی فعالیّت شدیدی نشان می دهد و تاحالا که مقدارِکمی آراء خوانده شده،دومین وکیل تهران است.تابعدچه بشود!»(23) .
هدایت دربسیاری ازنامه هایش به شهیدنورائی ازرابطهء نزدیکش با دکتربقائی یادکرده، ازجمله، دراواخرسال1326:
-«چندروزپیش دکتربقائی را دیدم وشب را باهم گذراندیم»(24 (.
درنامۀ 1خرداد1327:
-«دیشب بادکتربقائی بودم،گفت کاغذی ازشماداشته است.خانلری راهم گاه گُداری می بینم»(25).
درنامۀ 20خرداد1327:
-«...امّامطلبی که ممکن است به دردتان بخورد اینکه دکتربقائی گفت درمجلس مشغول گذراندن قانونی است که ازاین به بعد،کتاب ها ازحق گمرکی معاف بشود»(26).
درنامۀ 14مرداد1327خطاب به شهیدنورائی:
-«دیشب که کاغذهارسید،دکتربقائی هم اینجابود.خیلی عرض سلام رسانید.بعدهم رفتیم شمیران هواخوری کردیم»(27).
درنامۀ 13شهریور1327:
-«امروزبه سراغ بقائی می روم...»(28).
درنامۀ 8آذر27به شهیدنورائی:
-«دیشب خانلری درخانۀ دکتربقائی خداحافظی کرد و قراراست امروزصبح باهواپیمای سوئدی [به پاریس]حرکت کند»(29).
درنامۀ 29دی 1327:
-«دکتربقائی قصدمسافرت اصفهان را داشت،دیشب تصمیم گرفت که مراهم باخودش بَبَرَدوشبانه به خانۀ اورفتیم.صبحِ خیلی زودبه فرودگاه نزول اجلال کردیم و باتمام زد وُ بندهائی که کرد،بلآخره موفق به گرفتن بلیط رسمی نشد.مقداری سبیل چرب کرد و به زورچندوکیل وُ وزیر،پول بلیط راپرداخت،امّاچیزی که مُضحک شد،من ازپلّۀ هواپیماهم بالا رفتم و بانهایت خجالت،ماراازهواپیما پائین آوردندوهمین»(30).
دکتراحمدفردیدنیزدرنامه ای ازپاریس خطاب به دکتربقائی ضمن اعلام خبرخودکشی هدایت یادآورمی شود:
-«هدایت نسبت به جنابعالی اعتقادخاصی داشت و میان ما،مکرّرذکرخیرِ سرکارمی شد...آنچه راکه مخصوصاًدرشخص سرکارمی ستود،یک نحو-به تعبیرخودش-حالت میستیک[عرفانی]شمابود...»(۳۱) .
علاقۀ دکتربقائی به فرهنگ و ادبیّات دربعداز28مرداد32 وتبعید وُ انزوای سیاسی وی نیزادامه داشت بطوریکه تشکیل جلسات فرهنگی و دعوت از شاعران،نویسندگان وهنرمندان معروف- مانندسعیدنفیسی،شجاع الدین شفا،محمدحسین شهریار،نادرتادرپور، سیمین بهبهانی،فروغ فرّخزادو مرضیّه- ازفعالیّت های دکتربقائی بود،جلساتی که -گاه- تاساعت 3بامداد ادامه می یافت(۳۲).باوجودعدم علاقه و ارادت دکتربقائی به احمدفردید،اونیزدراین جلسات شرکت می کرد(۳۳).
یکی ازجنبه های مشترک شخصیّت بقائی وهدایت، طنزگوئیِ آمیخته ای به هجو وُ هزل بودکه به کلام آن دو جلوه ای خاص می بخشید(34)،مثلاً،پس ازمخالفت بقائی و برخی احزاب نسبت به حضورِافرادِحزب توده درمراسم بزرگداشت شهدای 30تیر و سپس برگزاری آن مراسم درمیدان فوزیه،بقائی درطنزی گزنده بنام«استدلال منطقی» دراین باره نوشت:
-«...شایدمیدان فوزیّه گورستان پیشه وری است!!!»(35).
و یاوقتی روزنامۀ شاهد توقیف شد و به جای آن،روزنامۀ عطّارمنتشرگردید،بقائی درزیرکلیشۀ آن نوشت:
-«این روزنامه اُرگان خریداران قند وُ شکر به قیمت بازارسیاه است!»(36).
جنبۀ طنزآمیزهدایت-امّا-در«البعثة الاسلامیّه إلی البلادالفرنجیّه»به اوج می رسد.هدایت- که کتاب«توپ مروارید»را ابتداء بانام مستعار«هادی صداقت» منتشرکرده بود- درپُشت عکسی به دکتربقائی،باطنزی شیرین چنین نوشته بود:
- الاستاذ هادی صداقت فی خیابان فردوسی
1329هجَرَی شَمَسَی
صادق هدایت در قصّه هایش -خصوصاًدر«حاجی آقا»و«کاروان اسلام (البعثة الاسلامیّة الی البلاد الافرنجیّة)» با هشیاری کم نظیری پرده ازچهرهء«زاهدان ریائی» برداشت و سال ها پیش از«انقلاب اسلامی» به عواقب شومِ استیلای سیاسی آنان هشدارداده بود.دکترمظفربقائی نیزدرآغازقدرت گیری آیت الله خمینی و درشرایط بسیاردشوارِ سیاسی -برخلاف حمایتِ عموم رهبران جبههء ملّی وحزب توده ازآیت الله خمینی- در دوسخنرانی(آذر-دی ماه 1358) درمحل حزب زحمتکشان ملّت ایران ازجمله گفت:
-«قسمتی ازحرف هائی که خواهم گفت درجوّ فعلیِ مملکت،کُفراست... ما25سال بار ِاین بهتان[ازپُشت خنجرزدن به نهضت ملّی]را بردوش خودکشیدیم،حالاهم به محض اینکه دهن بازکنیم،دوباره آن بهتان بصورت وحشتناک تری تجدیدمی شود... من بارأی دادن به این قانون اساسی مخالف هستم...من باروح این قانون اساسی مخالف هستم،هرچنداسمش را جمهوری اسلامی گذاشته اندولی اسمی بی مسمّاست...اسم جمهوری اسلامی باواقعیّتی که ساخته وپرداخته اند هیچ مطابقت ندارد.دراین قانون[اساسی]بسیارچیزهای مبتذل هست... یکی ازاین ها،شورای نگهبان است...نتیجه این می شودکه مجلس بدون وجودشورای نگهبان،هیچ ارزش واثرقانونی ندارد...این قانون اساسی جمهوری اسلامی نیست بلکه قانون اساسی تئوکراسی است...امّامن به این قانون[اساسی]اعتقادندارم وبه چیزی که اعتقادندارم،رأی نمی دهم...این حکومت اوّل کاری که می کنددرقانون اساسی،شیروخورشیدرا دور می اندازد.لااله الّا الله عبارت محترمی است،عبارت مقدّسی است ولی من هیچوقت روی پرچم ایران آنرا به شیروخورشید ترجیح نمی دهم ونخواهم داد...دربارۀ این موضوع[رفراندوم جمهوری اسلامی]برای اولین مرتبه درجلسۀ ماهیانۀ حزب[زحمتکشان]مخالفت خودم را بیان کردم واجازه ندادم که حزب ما آنراتأئیدکند... برای من مخالفت بااین قانون اساسی،موضوع اعتقاداست وبه این جهت،بهر صورت[باآن]،مخالف هستم...دارم می بینم که چهاراسبه به طرف یک دیکتاتوری فجیعی داریدمی روید... »(37).
______________________
پانویس ها:
۱ـ فصلنامۀ ره آورد، شمارۀ۳۱، آمریکا، پائیز۱۳۷۱، صص۲۹۵-۳۰۰.
۲ـ سعیدی سیرجانی، علی اکبر، افسانه‌ها، انتشارات مزدا، آمریکا، ۱۹۹۲، ص۱۲
۳ـ دربارۀ پاتوق‌های صادق هدایت (ازشهریور۱۳۲۰-۱۳۲۹) نگاه کنیدبه مقالۀ یکی ازدوستان هدایت: دانائی برومند، مریم[به کوشش]، صادق هدایت دربوتۀ نقدونظر، نشربوم، تهران، ۱۳۷۷، صص۱۵۹-۱۷۳
۴ـ برای آگاهی ازنقش قهوه خانه‌ها درعصرصفوی وحضورشاعران و پیشه وران در آن‌ها، نگاه کنیدبه: میرفطروس، علی، تاریخ درادبیّات، چاپ دوم، نشرفرهنگ، کانادا، ۲۰۰۸، صص۹۸-۱۵۷
۵ـ بقائی، خاطرات، نشرعلم، تهران، ۱۳۸۲، ص۱۷۴
۶ ـ بوف کور، چاپ چهارم، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۳۱، صص۱۰، ۹، ۹۲، ۵۵، و۹۹
۷ـ هدایت درنامۀ ۲سپتامبر۱۹۴۷/۱۱شهریور۱۳۲۵به شهیدنورائی ازنامۀ مفصّل خود «راجع به توده‌ای ها» و «کثافت کاری دموکرات ها[حزب قوام السلطنه]که «خیانت توده‌ای هاراتحت الشعاع گذاشته» یادمی کند. درنامۀ ۲۷بهمن ماه۱۳۲۵ (۱۹۴۷) درنامه به فریدون تولّلی نیزهدایت خشم خودازغائلۀ آذربایجان راچنین ابرازمی کند:
- «مطالب بسیارمفصل وعجیب است، ولی خیانت دو-سه جانبه بود و حالا توده‌ای‌ها خودشان راگُه مالی می‌کنندبرای اینکه اصل مطلب را بپوشند». نگاه کنیدبه: نامه‌های صادق هدایت،، گردآورنده محمدبهارلو، نشراوجا، تهران، ۱۳۷۴، صص۲۳۵و۳۶۷
۸ ـنگاه کنیدبه: فرزانه،م، فرزانه، صادق هدایت درتارعنکبوت، نشرفروغ، آلمان، ۲۰۰۴، صص۱۰۶-۱۰۷؛ فرزانه، آشنائی باصادق هدایت، ج۱، پاریس، ۱۹۸۸، ص۶۲-۶۳
۹ـ ازجمله: ترجمۀ «گجسته ابالیش»، کارنامۀ اردشیربابکان، «یادگارجاماسب» «گزارش گمان شکن». این ترجمه هاموردتوجۀ استادابراهیم پورداوود قرارگرفته بودند. نگاه کنیدبه: مجلّۀ سخن، شمارۀ ۶، خردادماه۱۳۲۴، ص۴۱۹
۱۰ ـ کاتوزیان، محمدعلی همایون، صادق هدایت ازافسانه تاواقعیّت، ترجمۀ فیروزۀ مهاجر، چاپ دوم، ۱۳۷۶، ص۲۲۰؛ خاطرات خلیل ملکی، مقدمۀ کاتوزیان، ص۸۴
۱۱ـ نگاه کنیدبه: روزنامۀ شاهد، ۵اردیبهشت ۱۳۳۲. بقائی درنامۀ ۵آوریل۱۹۸۴ به احمداحرار ازنامۀ صادق هدایت و وشعرستایش آمیزپژمان بختیاری خطاب به وی یادکرده وتأکیدنموده که «این نامه وشعر باعث افتخارمن است». باسپاس ازدوست بزرگوارم احمداحرارکه این نامه را دراختیارم گذاشته‌اند.
۱۲ـ بقائی، پیشین، ص۶۰
۱۳- الهی، صدرالدین، نقدبی غش (مجموعه گفتگوهای دکترپرویزناتل خانلری باصدرالدین الهی، کالیفرنیا (آمریکا)، زمستان۱۳۸۵/۲۰۰۷، ص۹۶
۱۴ـ نامه‌های صادق هدایت، پیشین، ص۳۶۷
۱۵ـ نگاه کنیدبه: مشروح مذاکرات مجلس، ۲۳فروردین تا۱۷اردیبهشت۱۳۲۸، مکّی، استیضاح، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۵۷
۱۶ ـ خاطرات سیاسی ساعدمراغه‌ای، بکوشش باقرعاقلی، نشرنامک، تهران، ۱۳۷۳، صص۲۴-۲۵
۱۷ـ دراین باره نگاه کنیدبه: میرفطروس، پیشین، صص۸۳-۸۵
۱۸ـ هدایت؛ هشتاد ودونامه به حسن شهیدنورائی، بامقدمه وتوضیحات ناصرپاکدامن، نشرچشم انداز، پاریس، ۱۳۷۹، ص۲۳۹
۱۹ـ فرزانه، آشنائی باصادق هدایت، پیشین، ص۱۹۹
۲۰ـ هشتاد و دونامه، پیشین، ص۱۷۱
۲۱ ـ همان، ص۱۷۲
۲۲ ـ نگاه کنیدبه: آبادیان، ص۱۲۰
۲۳ـ هشتاد و دونامه، پیشین، ص۱۸۶
۲۴ـ همان، ص۲۱۳
۲۵-همان، ص۱۳۷
۲۶- همان، ص۱۳۳
۲۷- همان، ص۱۴۴
۲۸ ـ همان، ص۱۵۱
۲۹ـ همان، ص۱۶۰
۳۰ـ همان، ص۱۶۴، همچنین نگاه کنیدبه نامه‌های مندرج درصفحات ۱۴۷، ۱۴۹، ۱۵۱و۱۵۶
۳۱ـدستخط احمدفردید به تاریخ۲۹/۲/۱۳۳۰: آبادیان، پیشین، ص۳۷۱
۳۲ ـ ظاهراً اینگونه جلسات ادبی متأثّرازفعالیّت‌های پدربقائی-میرزاشهاب الدین- بود. درآن جلسات نیز شخصیّت‌های برجستۀ ادبی وفرهنگی -مانندسعیدنفیسی، سیدحسن تقی زاده ودکترمحمودافشار-شرکت می‌کردند. نگاه کنیدبه: آبادیان، پیشین، ص۵۷
۳۳ـ دراین زمان، بقائی- به طنز-احمدفردیدرا «دکترهایدگر» می‌نامید نگاه کنیدبه نامۀ ۱۰شهریور۱۳۳۶بقائی به دوستش، علی زُهری: آبادیان، پیشین، صص۲۱۶-۲۱۷. هدایت نیزبه احمدفردیدنظرمساعدومثبتی نداشت. نگاه کنیدبه نامهء ۲دسامبر۱۹۴۷/۱۱شهریور۱۳۲۵خطاب به شهیدنورائی: نامه‌های صادق هدایت، پیشین، ص۳۸۶
۳۴ـ دربارۀ طنزوطنزنویسی صادق هدایت نگاه کنیدبه: کاتوزیان، همایون، «طنزوطنزینه درآثارصادق هدایت»، مجلۀ ایران شناسی، بهار۱۳۷۵، صص۸۰-۹۱و تابستان۱۳۷۶، آمریکا، صص۲۵۹-۲۷۱؛ کاتوزیان، هدایت ازافسانه...، ص۲۴۹-۲۶۰
۳۵ـ روزنامۀ شاهد، شمارۀ۷۴۶
۳۶ـ گفتگوی نگارنده باروزنامه نگارپیشکسوت دکترصدرالدین الهی. همچنین نگاه کنیدبه: فرزانه، آشنائی...، پیشین، ص۱۷۱
۳۷-آنکه گفت: نه! (وصیّت نامۀ سیاسی دکترمظفّربقائی)، آمریکا، ۱۹۸۴، صص۳۱، ۴۱- ۴۷. چاپ‌های متعدّدی ازاین کتاب درایران وخارج ازکشورچاپ ومنتشرشده است که گاه آغشته به تغییروتحریف است. نسخۀ مورداستفادۀ نگارنده، کتابی است که دکترمظفربقائی-شخصاً- آنرا برای دوست بزرگوارم، دکترمحمدحسن سالمی امضاء و اهداء کرده است.
برای آگاهی از نظرات رهبران جبههء ملّی و دیگران دراین باره نگاه کنیدبه لینک زیر:
