فرامرز داور - ایران وایر
برای اولین بار طی ۴۰ سال اخیر، ایران و عراق در یک بیانیه به طور مشترک اعلام کرده‌‌اند که رودخانه مرزی بین دو کشور را به طور مشترک و در اسرع وقت لایروبی و پاکسازی خواهند کرد. نام رسمی این رودخانه در تمام اسناد رسمی، «شط‌العرب» است اما در ایران پس از جنگ با عراق، به آن «اروندرود» هم می‌گویند.
از آخرین باری که رودخانه مرزی ایران و عراق لایروبی شد، بیشتر از ۴۰ سال می‌گذرد. طی این مدت، تجهیزات نظامی و شناورهای غرق شده حاصل از هشت سال جنگ هم به آن اضافه شده و امکان کشتی‌رانی تجاری را در آن ناممکن کرده است.
طی چند دهه‌‌ای که شط‌العرب لایروبی نشده، رودخانه‌‌ای که مرز مشترک دو کشور است، به سمت خاک عراق متمایل شده است. این وضعیت عملا خاک ایران را گسترش داده چون مرز دو کشور وسط این رودخانه است. اما ایران اصرار دارد بستر شط‌العرب به آنچه در سال ۱۳۵۴ پیش‌بینی شده بود، برگردد.
هدف از این لایروبی، بازگرداندن کانال اصلی قابل کشتی‌رانی بر اساس عهدنامه مربوط به «مرز دولتی و حسن هم‌جواری بین ایران و عراق» است که به «عهدنامه ۱۹۷۵» هم شهرت دارد. این عهدنامه در خرداد ۱۳۵۴، پنج سال پیش از حمله عراق به ایران، در بغداد امضا شد.
با وقوع انقلاب بهمن ۱۳۵۷، «عباسعلی خلعتبری»، وزیر امور خارجه ایران که این پیمان را امضا کرده بود، از جمله به این اتهام، از سوی حکومت روحالله خمینی اعدام شد و چند ماه پس از آن، «صدام حسین»، رهبر جدید عراق با ملغی اعلام کردن این پیمان، حمله نظامی به ایران را آغاز کرد که هشت سال طول کشید.
شط‌العرب مهمترین رودخانه قابل کشتی‌رانی است که عراق را به آب‌های آزاد می‌رساند. از حدود ۱۷۰ کیلومتر طول این رودخانه، ۸۰ کیلومتر آن مرز مشترک آبی آن با ایران است. عهدنامه سال ۱۳۵۴ به اختلاف دیرینه دو کشور بر سر شط‌العرب پایان داد و حاکمیت مشترک میان آنها را تعریف کرد. به این ترتیب که مبنای مرز آبی ایران و عراق، عمیق‌ترین نقطه کف رودخانه تعیین شد. در اصطلاح فنی، به این شکل از تعیین مرز، استفاده از «خط تالوگ» می‌گویند.
مطالب بیشتر در سایت ایران وایر
در سال‌های پس از جنگ، عراق از لایروبی شط‌العرب خودداری کرد و این کار را نوبت ایران خواند. اما ایران در صورتی تعهد به لایروبی را قابل قبول دانست که عراق عهدنامه مرزی دو کشور را معتبر بداند و به آن عمل کند. مقامات عراقی حتی پس از سقوط صدام و روی کارآمدن سیاستمداران نزدیک به جمهوری اسلامی ایران، این پیمان را تاریخ گذشته خوانده و به شکل‌های مختلف آن را نادیده گرفته بودند.
در توافق مرزی سال ۱۳۵۴، ایران و عراق سه سند امضا کردند که یکی از آنها مشخصا مربوط به شط‌العرب است و «تعیین مرز آبی یا رودخانه‌‌ای شط‌العرب بر اساس خط تالوگ» نام دارد. توافق اولیه بر سر این شیوه از تقسیم، یک ماه پیش از امضای اسناد نهایی توسط وزرای خارجه دو کشور، به شکلی نمادین روی کشتی عراقی «الثوره» در آب‌های شط‌العرب مورد تصویب کارشناسان ایرانی و عراقی قرار گرفته بود.
پس از هشت سال نبرد، عراق در مذاکرات مربوط به حل اختلافات باقی مانده از دوره جنگ بر سر شط‌العرب، به این عهدنامه مرزی استناد نمی‌کرد. در اقدامی فراتر، خطوط مبدا خود در شط‌العرب را بر اساس خط تالوگ تقسیم نکرد و در اسنادی که در سازمان ملل متحد برای ترسیم آن ثبت کرده، حتی از عهدنامه مرزی دو کشور نامی نبرده است.
«کمیته هماهنگی اجرای معاهده در رابطه با شط‌العرب» هم که باید بر اساس عهدنامه مرزی تشکیل شود، از سوی عراق پذیرفته نشده بود. نماینده عراق در مذاکره با ایران بر سر شط‌العرب گفته بود: «این کمیته برای رسیدگی به نحوه کشتی‌رانی و اداره روخانه است و می‌توان هر اسم دیگری بر آن گذاشت.»
به بیان دیگر، دولت عراق با این اقدام و رد استفاده از نام کمیته هماهنگی اجرای معاهده در رابطه با شط‌العرب، از پذیرش عهدنامه مرزی خودداری کرده و در حال رویه کردن ادعاهایی بود که ایران هشت سال در برابر آن جنگید و برایش دست کم ۲۲۰ هزار کشته داد.
ایران با هدف مجبورکردن عراق به متعهد ماندن به عهدنامه مرزی، ۳۰ سال از لایروبی شط‌العرب خودداری کرد که هزینه آن، عقب افتادن توسعه و نیز رکود اقتصادی در منطقه اروند بود. اما تا به حال در هدفش ناکام مانده بود.
تمایل عراق به کنار گذاشتن عهدنامه مرزی، بدون اعلام رسمی خروج از آن بود و شط‌العرب از اختلافات باقی مانده دو کشور بعد از پایان جنگ به حساب می‌آمد. اما حالا در جریان سفر «حسن روحانی» به بغداد، نخست وزیر عراق در بیانیه مشترکی که با رییس جمهوری ایران منتشر کرده، گفته است در ارتباط با شط‌العرب، بر اجرای این عهدنامه با حسن نیت و با دقت تاکید دارد.
اکنون دو کشور با پاکسازی رودخانه، باید آن را به مسیری که در نقشه‌های سال ۱۳۵۴ مشخص شده بود برگردانند، کمیته هماهنگی اجرای معاهده در رابطه با شط‌العرب را راه بیاندازند، پاسگاه‌های مرزی را سامان دهند، تعرفه‌های مالیاتی برای عبور و مرور کشتی‌ها را مشخص کنند و دوباره وضعیتی را برقرار کنند که سه سال قبل از انقلاب وجود داشت.
در صورتی که عراق از آن چه در این بیانیه وعده داده است، تخلف نکند و به عهدنامه مرزی با ایران وفادار بماند، دو کشور تازه به نقطه‌‌ای رسیده‌‌اند که نمایندگان «محمدرضا پهلوی»، شاه ایران و «حسن البکر»، رییس جمهوری وقت عراق در ۲۳ خرداد ۱۳۵۴ (سیزدهم ژوئن ۱۹۷۵) به آن رسیده بودند.
