دکتر حسین آبادیان -«پایان مشروطه، آغاز استبداد» در فصلنامه مطالعات تاریخی -موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی-شماره ۱۰-زمستان ۱۳۸۴ - صص۲۹-۱۷ می نویسد: از دیر هنگام، حتی پیش از وقوع انقلاب مشروطه و البته پیش از كشف نفت در ایران، عده‌ای از انگلیسیها بر این باور بودند که این کشور باید به نوعی اداره شود تا به طور تمام عیار از نظر نظامی و سیاسی در مدار منافع بریتانیا واقع گردد و بتواند مرزهای شرقی کشور را كه هم‌جوار با هندوستان بود صیانت نماید و از تهاجم نیروی ثالثی به این مرزها جلوگیری كند. با وقوع انقلاب روسیه، این سیاست بیش از پیش كانون توجه گروه یاد شده واقع شد. در این هنگام دو سیاست منفك از هم ـ اما نه الزاماً كاملاً متمایز- در بریتانیا شكل گرفت: نماینده یك سوی این سیاست لرد کرزن وزیر امور خارجه بود كه قرارداد وثوق‌الدوله را به ایران تحمیل کرد و نماینده دیگر آن کسانی بودند كه کودتای سوم اسفند را به ملت ایران تحمیل کردند. فضای بعد از مشروطه بسیار تیره و تار بود. علت قضایا در این موضوع نهفته بود كه توده ایرانیها درگیر در بحران هایی شدند كه ناخواسته به دام آن در غلتیدند، اما بحران سازان داخلی همسو با محافل یاد شده به خوبی می‌دانستند چه می‌کنند و کشور را به چه سمت و سویی سوق می‌دهند. ظاهر موضوع این بود كه انگستان از استقرار دولت مسئول و حكومت مشروطه در ایران جانبداری می‌كند، حال آنكه باطن موضوع به شکلی دیگر بود: انگلیسیها از فرصت به دست آمده بعد از مشروطه ایران سود جستند تا حریف روسی خود را از صحنه تحولات كشور به کلی خارج سازند. از سویی اینان در صدد بودند تا دولتی وابسته به منافع امپراتوری بریتانیا را به قدرت رسانند تا هوّیت ملّی ایران را به تاراج نهند و دوری جدید در تاریخ این کشور رقم زنند. یک سوی این سناریو تشکیل دولتی پادگانی در ایران بود که باید با پول ملّت ایران منافع یادشده را تضمین می‌کرد و روی دیگر آن تحقیر ایران و ایرانی بود. بنیاد ایدئولوژیک چنین حکومتی هم البته توجیه زور بر مبنای محقق ساختن عقاید مجهولی بود که باز هم آبشخور آن یا کمپانی هند شرقی بود و یا محافل خاص مقیم هند و همسو با سیاستهای یادشده در سطور بالا؛ این ایدئولوژی مجعول باستان گرایی نامیده می‌شود.

مسئله‌ای دیگر هم وجود داشت. سیاست انگلیسیها در دوره چهارده ساله بعد از مشروطه، بی‌ثبات ساختن دولتهای ایران و دامن زدن بر بحرانهای عدیده اقتصادی و اجتماعی بود. ماهیت امر غیر از مسئله هندوستان، در وجود نفت ایران خلاصه می‌شد كه كشف آن درست مصادف بود با ایام فترت مجلس اول و دوم؛ درست دو ماه بعد از كشف نفت، انگلیسیها به عنوان حمایت از مشروطه و به واقع صیانت از منابع نفتی جنوب ایران كه در انحصار آنان قرار داشت، از لشكركشي به تهران توسط اردوی گیلان و بختیاری دفاع كردند. ویژگی وضعیت بی ثبات و هرج و مرج این بود كه مردم و رهبران آنان از مبرم‌ترین نیازها و مشكلات كشور ناآگاه می‌شدند. درست در شرایطی که غوغای احزاب سیاسی و بحث بی حاصل اینکه مشروطه چیست؟ در ایران جریان داشت- و البته هرگز هم معلوم نشد این مشروطه چیست- رنج، فقر و بی نظمی در كشور به اوج خود رسید.

وقتی دولتهای ایران برای افزودن عایداتی هر چند ناچیز به بودجه اقتصاد ورشكسته كشور بر ذغال و روده حیوانات و نمك مالیات می بستند، توجه نمی كردند كه در خوزستان نفت كشور به یغما می رود. انگلیس سیاست دامن زدن به بحرانها را به این منظور تشدید می‌كرد تا کسی به مهم ترین مسئله كشور یعنی نفت توجهی نشان ندهد و البته همین‌طور هم شد؛ و این در شرایطی بود كه این دولت برخی سیاستهای خود را در پوشش دروغین دفاع از مشروطه ایران عملی می کرد. اما وقتی روسیه با انقلاب از صحنه رقابتهای داخلی ایران خارج شد، برای تسلط تمام عیار بر كشور بهانه‌ای مناسب تر پیدا گردید: اگر انگلیسی‌ها پای خود را از ایران بیرون كشند بلشویسم كشور را خواهد بلعید.

اگر در دوره مشروطه به دلیل حضور روسیه تزاری، سیاست بی ثبات كردن كشور برای پیشبرد اهداف اقتصادی سرلوحه كار بریتانیا قرار داشت، اینک باید در غیاب رقیب، دولتی وابسته روی كار می‌آمد. این دولت وابسته لزوماً می‌بایست متکی بر ارتشی متحدالشكل باشد كه با قدرت نظامی و دولتی پادگانی اعمال حاکمیت نماید، در اینجا بود كه ضرورت استقرار مرد قدرتمند را پیش کشیدند و گناه ناکامیها را به گردن مشروطه‌ای افكندند كه وجود خارجی نداشت.

بهانه‌های لازم هم مهیا بود: اینان جنبش میرزا كوچك خان جنگلی را شاهد مثال می‌آوردند، چرا كه میرزا مانع از رفت و آمد انگلیسیها در منطقه شده آشكارا نوك تیز حملات خود را متوجه سیاستهای استعماری بریتانیا كرده بود. سرپرسي كاكس وزیر مختار وقت بریتانیا در تهران دائماً هشدار می‌داد اگر انگلستان نیروهای خود را از ایران خارج سازد، تهران به دست قوای كوچك خان خواهد افتاد. ادوین مونتاگ با این دیدگاه كاملاً موافق بود. او بر این باور بود كه حتی نیروهای انگلیسی مقیم شرق ایران نباید احضار شوند، زیرا در چنین صورتی شرق ایران ظرف دوهفته به دست نیروهای بلشویکی می‌افتد.آمار حضور نیروهای انگلیسی در ایران مستلزم صرف بودجه هنگفتی بود كه باعث نارضایتی گروهی ازرجال بریتانیا می‌شد. درست در چنین شرایطی بود که قرارداد ۱۹۱۹ منعقد شد.

طبق قرارداد وثوق‌الدوله، دولت انگلیس هزینه‌های تشکیل ارتش متحد الشکل ایرانی را متقبل می‌گردید. به دید جوزف چمبرلین وزیر خزانه‌داری دولت لوید جرج، انگلستان كه خود از جنگی جهانگیر خارج شده بود و اینک با بحرانهای عدیده مالی دست و پنجه نرم می کرد، نمی‌توانست به طور دراز مدت این هزینه ها را بر عهده گیرد، اما در عین حال ایران باید در مدار منافع انگلستان حفظ می شد. چرچیل وزیر جنگ هم خطاب به چمبرلین نوشت؛ از ریخت و پاش بودجه ارتش انگلستان به دلیل شرایط ایران و بین‌النهرین ناراحت است و باید برای تقلیل این هزینه‌ها راهی پیدا كرد. آنچه بیش از همه در كنار مسئله هند خواب دیوان‌سالاران بریتانیا را آشفته می‌ساخت، نفت ایران بود.

وزارت دریاداری به صراحت خاطر نشان می‌ساخت كه نفت ایران مهم‌ترین منبع تهیه سوخت ناوگان نیروی دریایی انگلستان است. به تصریح دریاداری غیر از نفت جنوب، منابع دست نخورده دیگری در ایران وجود داشت كه انگلیس باید بر آنها تسلط می‌یافت؛ یكی از این منابع در نواحی شمالی ایران واقع بود كه دریاداری حتی حاضر بود به قیمت اعزام نیروی نظامی آن را تحت تسلط خود در آورد. اما با وجود قوای میرزا كوچك خان این سناریو به رویا شباهت داشت. در اینجا بود كه سناریوی دیگری شكل گرفت: کارمندان محلی سفارت انگلستان در تهران، توصیه کردند انگلستان باید از الیگارشی قاجار كه حاكم بر ایران است، فاصله گیرد تا اعتماد برخی از محافل داخلی این کشور را به خود جلب نماید. بنابراین نورمن وزیر مختار جدید انگلستان تصمیم گرفت نخست‌وزیر وقت یعنی میرزا حسن خان وثوق‌الدوله را به رغم حمایت شخص كرزن از او، سرنگون سازد. تصمیم بعدی این بود كه بین صفوف جنگلی ها اختلاف افكنند. این مأموریت بر عهده سردار فاخر حكمت نهاده شد؛ حکمت از این مأموریت پیروز خارج شد. از آن سوی تصمیم بر این گرفته شد تا جنبش شیخ محمد خیابانی در آذربایجان را كه صبغه ای كاملاً ضد انگلیسی داشت در هم فروپاشانند. راه حل قضیه بسیار آسان بود: باید تبلیغ می‌شد این افراد از مرام و مسلك بلشویسم حمایت می‌كنند، با اینکه هر دو تن در كسوت روحانیت بودند نیز باید عده‌ای بویژه در صفوف جنگلی‌ها دست به اقدامات افراطی می‌زدند تا توده های مردم را از جنبش میرزا جدا سازند.

عده‌ای از مأمورین بومی انگلیسیها در گیلان این رسالت، یعنی ایجاد شكاف در صفوف جنگلیها را عهده‌دار شدند. اندکی بعد از اختلاف افکنی سردار فاخر حکمت و دسیسه‌های بریتانیا، به روایت یحیی دولت آبادی خانه‌های مردم به تاراج رفت؛ اموال متمولین و ملاكین مصادره یا به آتش كشیده شد؛ به عنوان کمونیسم جان و مال و ناموس مردم مورد هجوم واقع شد؛ نهاد خانواده مورد حمله واقع شد و خلاصه اینکه فضایی از رعب و وحشت شكل گرفت تا ضرورت استقرار امنیت و حفظ نظم را با اتکای به یک دیکتاتور موجه سازند؛ و این تحولات البته باعث انزوای كوچك خان گردید. این در حالی بود كه میرزا از سوی دولت جدیدالتاسیس شوروی هم مهری نمی‌دید. به واقع او آمادگی داشت بعد از مدتی تجربه همکاری سست بنیان، راه نفوذ بلشویک ها را هم در شمال كشور مسدود سازد. از سویی از مدتها قبل عنوان می‌شد قرارداد ۱۹۱۹ را كه باعث نفرت ایرانیان از انگلستان شده بود باید ملغی ساخت؛ مضافاً اینکه این قرارداد بهانه‌ای برای تبلیغات ضد انگلیسی در ایران شده بود.

در این مقطع، استراتژی انگلیسیها این بود كه اگر شوروی شمال ایران را به اشغال خود درآورد، آنها با حمایت از شیخ خزعل و والی پشتکوه، پیمانی برای حفظ موجودیت خود و صیانت از منابع نفتی خوزستان منعقد سازند. اما نهایت آرزوی آنان استقرار دولتی بود كه كاملاً در خدمت منافع امپراتوری باشد؛ با پول مردم ایران منابع نفتی را كه انگلیس متعلق به خود می‌دانست حفاظت نماید و البته مانع بهانه‌جویی شوروی برای اعمال نفوذ در كشور شود. راه حل موضوع به طور کلی در یک سیاست خلاصه می‌شد: استقرار دولتی دست نشانده با اتکا به قدرت نظامی برای حفظ منافع آنان در ایران.

برای این منظور یک روزنامه نگار به قول خودشان «بی سر و پا» را نامزد کردند و او هم کسی جز سید ضیاء الدین طباطبایی نبود.

سید ضیاء جوانی جاه‌طلب بود که تلاش می‌كرد خود را به رأس هرم قدرت نزدیک سازد، اما اعیان و اشراف ایران به دیده تحقیر در او می‌نگریستند. احمد شاه به شدت از وی متنفر بود و او را روزنامه‌نگاری حقیر اما بی مبالات می‌دانست كه تازه به دوران رسیده است و می‌خواهد برای دربار وی نقش یک معلم مدرسه را بازی کند. رضاخان همكار اصلی سید ضیاء در كودتا، از او هم حقیرتر بود. به دید وابسته نظامی بریتانیا، رضاخان با اینکه از نفوذ زیادی در سربازان خود برخوردار بود، اما فردی بی‌سواد و فاقد دانش نظامی حتی متعارف ارزیابی گردید. به همین دلیل در شرایط عادی ارجاع شغلی فراتر از صاحب منصبی جزء دیویزیون قزاق به وی نامناسب تشخیص داده شد. با این وصف نورمن قصد داشت این قزاق بی‌سواد را وارث نامشروع مشروطه ایران كند.

برای این اقدام، نیروی قزاق تحت فرماندهی رضاخان از حمایت مالی بانک شاهنشاهی، مهم‌ترین ابزار تسلط سرمایه مالی انگلستان بر ایران و نماینده الیگارشی مالی بریتانیا در این گوشه دنیا برخوردار گردید. در اهمیت موضوع همین بس، که این بانک شعبه‌ای مهم در رشت داشت. بانک شاهنشاهی به مثابه نمادی از تسلط سرمایه مالی بریتانیا بر ایران به هنگام جنبش میرزا كوچك خان، یكی از نخستین اهداف حملات جنبش جنگلیها بود. بعد هم با پول بانك شاهی و دسیسه های ریز و درشت به منظور اختلاف‌افكنی در صفوف جنگلیها بود كه رضاخان موفق شد كوچك خان و نیروهای همراه او را شكست دهد. این پیروزیها بعد از كودتا انجام شد و انگلیسیها آن را ضربه‌ای خرد كننده بر شورویها تلقی كردند، اما به‌واقع ضربه اصلی را بر یکی از مهم‌ترین جنبشهای اسلامی وارد کردند. از این به بعد رضاخان بیش از پیش كانون توجه محافل انگلیسی واقع شد. به بانك شاهنشاهی اجازه داده شد وامی در اختیار او قرار دهد، زیرا به زعم آنان وی مانع از این شده بود تا تبلیغات کمونیستی در ایران به جایی برسد؛ هیاهوی بیهوده‌ای که خود عامدانه به آن دامن می‌زدند تا اذهان را از مسئله اصلی یعنی استقرار دولت دست‌ نشانده منصرف سازند.

در اینجا بود كه نقشه‌های لازم برای مضمحل ساختن حكومت قاجار بیش از پیش سرلوحه كار قرار گرفت. رضاخان توانسته بود قوای قزاق خود را ابزار سركوب مردم ایران و تضمین سرمایه‌گذاری بانك شاهنشاهی و شركت نفت انگلیس و ایران سازد. نیرویی كه او تشكیل داد، قادر نبود با هیچ دشمن خارجی مقابله نماید، كما اینكه سالها بعد ارتش او به هنگام هجوم متفقین به ایران، حتی بدون شلیك گلوله‌ای دود شد و به هوا رفت. اساساً قوای تحت فرماندهی او برای این منظور خلق نشده بود. این ارتش برای آن شكل گرفته بود تا ثبات داخلی را به منظور تأمین سرمایه‌گذاریهای بلند مدت نفتی انگلیس فراهم سازد. یك ضلع كودتای رضاخان مسئله نفت، ضلع دیگر آن دولتی نظامی با اتكای به قوه قهریه و ضلع سوم آن سركوب مردم بود. در این مسیر رضاخان تلاش کرد نهادی را سركوب كند که همیشه در مواقع ضروری از تمامیت ارضی کشور حمایت می‌کرد و با احکام جهاد خود راه تسلط بیگانگان بر شئونات کشور را مسدود می‌ساخت. این خیانت بارترین اقدام رضا خان بود. او نیرویی را که قدرت فزاینده‌ای در هدایت مردم برای حفظ تمامیت ارضی کشور داشت، از میدان بیرون راند و نتوانست به جای آن هیچ نهادی را جایگزین سازد. به طوری که وقتی جنگ دوّم جهانی شکل گرفت و قدرتهای بزرگ باز هم بی‌طرفی ایران را نادیده گرفتند و به این کشور لشکرکشی کردند، ارتش پوشالی او زودتر از همه سپر انداخت و فرار را بر قرار ترجیح داد. اگر سازمان روحانیت دست‌نخورده بود، اگر اینان از صحنه تصمیم گیری حذف نشده بودند، چه‌بسا می‌شد بار دیگر مثل زمان شورش بر امتیازنامه رویتر، جنبش ضد رژی و انقلاب مشروطیت مردم را به میدان کشاند. اما همان سیاست خائنانه دوره مشروطه که عامدانه و با اهدافی از پیش تعیین شده، می‌خواست اینان را از صحنه خارج سازد، دیگر بار باعث منزوی شدن این قشر مهم اجتماعی شده بود.

در این دوره بود كه انگلیسیها از رضاخان، این قزاق بی‌سواد، بیسمارك و میجی و پطر كبیر ساختند، او را تا حد نادرشاه افشار ارتقا دادند، شعرا در مدحش شعر سرودند، خوانندگانی مثل عارف قزوینی به افتخارش كنسرت دادند و تصنیف مرغ سحر اجرا كردند و نسل دوم روشنفكران بعد از مشروطه مثل علی اكبر خان داور، علی دشتی و امثالهم زمینه های ایدئولوژیك استقرار او بر سریر سلطنت را مهیا ساختند. اینان از ضرورت «استبداد منور» سخن به میان آوردند، مشروطه و شعارهای آن را به باد سخره گرفتند، تجدد ایران را در گرو تسلط دیكتاتوری دانستند تا مردم را «به زور تو سری» اروپایی كند، روزنامه هایی مثل مرد آزاد، نامه فرنگستان و شفق سرخ راه را برای فراگیر شدن این تفكر فراهم ساختند؛ مردم را ترساندند كه اگر رضاخان برود

غول كمونیسم ایران را خواهد بلعید و آنگاه دیگر نه نظم باقی خواهد ماند، نه امنیت و نه مذهب. عملاً از درون این اندیشه نظریه دیکتاتور زورمند مرتجع زاده شد که کاملا با سناریوی انگلیسیها سنخیت داشت.

این گرایش البته ریشه‌ای پابرجا درخارج از کشور داشت. در انگلستان چمبرلین وزیر خزانه‌داری و ستایشگر موسولینی، همیشه می‌گفت اگر بنا باشد بین هرج و مرج و دیکتاتوری یکی را انتخاب كند، این انتخاب قطعاً دیكتاتوری خواهد بود؛ اما وی نگفت در مورد ایران این سیاستهای رسمی و غیر رسمی انگلستان بود كه باعث هرج و مرج بویژه در دوره بعد از مشروطه شد و این همه برای آن صورت گرفت تا ضرورت استقرار دیكتاتوری در كشور را توجیه نمایند. در ایران وزیر مختار وقت انگلستان بعد ازکودتا، یعنی سر پرسی لورن ویژگیهای موسولینی را در رضاخان می دید، و طرفه آنكه مطبوعات طرفدار سردار سپه هم‌زمان به این توهم دامن می زدند.

امریكاییها هم به كودتا با دیده تحسین نگریستند، به نظر آنان انگلستان با سیاستهای خود در ایران می‌توانست محیطی مساعد برای سرمایه گذاریهای كشورهای غربی بگشاید و ثبات و امنیت سرمایه را تضمین نماید. امریكا تلاش می‌كرد از فضای به دست آمده برای گسترش نفوذ خود در ایران بهره برداری كند و به سیاست كلی خود كه توسعه‌طلبی با هزینه‌های كم بود جامه عمل بپوشاند، اما این امر تا زمانی كه رضاخان بر اریكه قدرت تكیه زده بود میسر نشد و اقدامات او نشان داد كه تحلیل امریكاییها تا چه میزان كودكانه و ساده‌انگارانه است. به این شكل بود كه حكومتی بی‌ریشه را بر مردم ایران تحمیل كردند و مقدرات امور مردم را به دست مردی سپردند كه با تحقیر و سركوب مردم، برنامه های خود را عملی ساخت و روز كارزار از میدان گریخت و كشور را به بیگانه سپرد. مردی كه در برابر مردم خود گردن فرازی می‌كرد، با كوچك‌ترین ضربه در برابر بیگانه سپر انداخت. این بود سرنوشت موسولینی، بناپارت، پطركبیر، میجی و بیسمارك تحمیل شده به ملت ایران. این حادثه نشان داد كه پوتین نادرشاه تا چه اندازه برای پای رضاخان گشاد است!(۴)

دخالت انگلیس در کودتا شامل هفت نکته زیر بود. (۵)

۱. پاک کردن راه. به توصیه آیرونساید و نورمن، احمدشاه در اواخر اکتبر ۱۹۲۰ افسران قزاق روسی را برکنار کرد. آیرونساید روس‌ها را از نظر نظامی ناتوان، فاسد و بلشویک‌های بالقوه می‌دید و او به دنبال ایجاد فرماندهی بریتانیا بر نیروهای مسلح ایران بود که در نظر گرفته شده بود. قرارداد ۱۹۱۹ نورمن در پیامی به لندن گفت: «اخراج افسران روسی و کنترل مجازی توسط افسران انگلیسی تنها نیروی نظامی منظم در ایران، عملاً ما را از نوسانهای سیاست داخلی ایران مستقل می‌سازد و در غیاب تحولات خارجی، اجرای تدریجی توافق [۱۹۱۹] را تضمین می‌کند.» (۶)

۲. کمک نظامی. انگلیسی‌ها به قزاق‌ها و ژاندارمری گماشته شدند تا به آموزش آنها کمک کنند و برای ارتش ملی آماده شوند. سرهنگ دوم هنری اسمیت به عنوان سازمان دهنده یک نیروی نافرجام ژاندارمری آذربایجان و به عنوان افسر مسئول آموزش قزاق‌ها در قزوین در زمستان ۱۹۲۰-۱۹۲۱ قابل توجه بود. خود آیرونساید به این روند علاقه مند شد و رضا را برای ترفیع انتخاب کرد. قزاق‌های قزوین از انبارهای انگلیسی مسلح و مجهز شدند، و از پول انگلیس حقوق می‌گرفتند.(۷)

۳. لندن دولت جدید را پیشنهاد می‌کند. در ۱۵ ژانویه کرزن که از ضعف سپهدار نسبت به شوروی و فشار کابینه برای تخلیه سریع ایران عصبانی شده بود، به نورمن گفت که دولت قوی ایجاد کند، «به منظور انجام امور کشور از تهران و یا ضرورت تخلیه پایتخت، و برای ایجاد یک نقطه تمرکز در اصفهان.» (۸) در حالی که هیچ مدرکی از بریتانیا وجود ندارد که کودتا ناشی از خواست کرزن باشد، موضوع تا حدی به این بستگی دارد که زیردستان چقدر خواسته کرزن را درونی کرده‌اند. مقامات بریتانیا به طور مستقل به کودتا کمک کردند.

۴. هماهنگی. انگلیسی‌ها به عنوان واسطه بین سید ضیاء و قزاق‌ها عمل می‌کردند. گزارش‌های همزمان، والتر الکساندر اسمارت، وزیر شرقی هیئت را به‌عنوان «محرم کل جریان» نامیدند. علاوه بر سرهنگ دوم اسمیت و دبلیو جی گری (که هر دو به دخالت خود اعتراف کردند)، ویکتور مالت و کاپیتان سی جی ادموندز نیز ممکن است در این کار دخیل بوده باشند.(۹)

۵. دعوت از قزاق‌ها به تهران. نورمن اطلاع قبلی از کودتا را انکار کرد، اما نقش مهمی در معرفی قزاق‌های رضا به تهران داشت. او کار اسمیت با قزاق‌های قزوین را که در ۲۴ ژانویه ۱۹۲۱ به کرزن گزارش داد، تحسین می‌کرد. نورمن در ۸ فوریه با اسمیت ملاقات کرد و پیشنهاد کرد که قزاق‌های سرکش تهران را با نیروی منظم‌تر قزوینی جایگزین کنند. او امیدوار بود که سردار همایون فرمانده قزاق تهران و سردار مخصوص زیردستش بتوانند همزمان از سمت خود برکنار شوند.

نورمن گزارش داد: «سرهنگ اسمیت این پیشنهاد را تأیید کرد و قصد داشت ژنرال رضاخان، یکی از بهترین افسران خود را برای این کمکها به تهران بفرستد».(۱۰)

۶. دستیابی به انطباق ایران. نورمن در بدو تولد دولت سیدضیاء نیز به عنوان قابله خدمت می‌کرد. در ۲۰ فوریه ۱۹۲۱، نورمن که شنیده بود قزاق‌ها به تهران نزدیک شده‌اند، «کسی را به دنبال ژنرال وستدال، رئیس پلیس سوئدی فرستاد وسعی کرد اهمیت آنرا برای او مشخص کند که در صورت ورود قزاقها به شهر افرادش خود را به وظیفه حفظ نظم عمومی محدود کنند و در هیچ جنگی که ممکن بود رخ دهد شرکت نکردند.» نورمن فردای آن روز که رضا و ضیا «عملاً بدون ضربه‌ای» تهران را تصرف کرده بودند، در پیامی به لندن گفت: «امروز صبح شاه را دیدم و به او توصیه کردم که با رهبران جنبش وارد رابطه شود و خواسته‌های آنها را بپذیرد. من توانستم به او در مورد امنیت شخصی‌اش اطمینان دهم واگرچه ترسیده بود، اما از مهاجرت صحبت نکرد.»(۱۱) احمدشاه سپس سید ضیاء را به نخست وزیری و رضا را به فرماندهی نظامی (سردار سپه) منصوب کرد.

۷. وکالت از ضیاء. نورمن مشتاقانه از رژیم جدید حمایت کرد. با وجود لغو فوری قرارداد کرزن توسط ضیا، امضای معاهده شوروی و دستگیری بسیاری از ایرانیان طرفدار بریتانیا، نورمن گزارش داد که دولت ضیا «با نهایت رضایت از سوی جامعه بریتانیا در اینجا به عنوان مساعدترین دولت برای منافع بریتانیا که می‌توانست به وجود بیایید، مورد استقبال قرار گرفت.» و او درخواست حمایت کرد. «نظر کلی در اینجا، که من با آن موافقم، این است که ایران اکنون آخرین فرصت خود را دارد و اگر از دست برود، هیچ چیز نمی‌تواند کشور را از بلشویسم نجات دهد». شور و شوق نورمن توخالی است. او که عمیقاً از شایعاتی مبنی براینکه او کودتا را برنامه ریزی کرده ناراحت بود،(۱۲) احتمالاً سعی می‌کرد بهترین چهره را در موقعیتی که کنترل کمی بر آن داشت، قرار دهد.

ادامه دارد

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۱- جمال صفری پیشگفتار جلد ۷ کتاب مصدق، نهضت ملی و رویدادهای تاریخ معاصر ایران ص ۱۲

۲- همان پیشین ص 465

۳- جمال صفری پیشگفتار جلد ۹ کتاب مصدق، نهضت ملی و رویدادهای تاریخ معاصر ایران ص ۴۷

۴- جمال صفری جلد ۷ کتاب مصدق، نهضت ملی و رویدادهای تاریخ معاصر ایران ص ۴۸۹ تا ۴۹۸

۵- به نقل از: از مقاله قدرت استعماری و دیکتاتوری: بریتانیا و ظهور رضاشاه، ۱۹۲۱-۱۹۲۶ از مایکل زیرینسکی، ترجمه حنیف یزدانی، در لینک پائین

6- Norman, 28 October 1920, T. 711, C9884/56/34; DBFP, ser. 1, 13:618 If.; Ironside, High Road to Command, 135-46.

پیش از این، رضا با فرمانده قزاق استاروسلسکی دعوا کرده بود، "خودش [بر برکناری اش اصرار کرده بود] و هنگامی که خبر برکناری او شنیده شد، بسیار پرشور بود" ، ویلبر، رضاشاه، ۱۲-۱۵. ویلبر و آوری (ایران مدرن، ۲۱۹) هم عقیده دارند که رضا نقش کلیدی در برکناری کلنل کلرژ، سلف استاروسلسکی، تحت الهام بریتانیا در سال ۱۹۱۸ داشت.

7- Norman, Tehran, 3 March 1921, D. 29, FO 37116403; Ironside, High Road to Command, 147-78;

آیرونساید کاپیتان رضاخان را فرمانده قزاق کرد. سرهنگ دبلیو جی گری گزارشی از نقش خود در کودتا ارائه کرد.

"Recent Persian History," Journal of the Royal Central Asian Society, 13 (1926): 29 passim.

- Curzon, 15 January 1921, E667/2/34; DBFP, ser. 1, 13:698.- 8

9- Oliphant, memorandum of conversation with Dickson, May 1921; Dickson

; دیکسون در ۱۴ می ۱۹۲۱ به کرزن نوشت، که اسمیت خودش در مورد نقشش به او گفت، FO 37116427. اسمارت سابقه اقدام مستقل داشت. ونسا مارتین، یکی از شاگردان E. G. Browne، خاطرنشان کرد که در سال ۱۹۰۶ او «با آنچه [او] به عنوان یک آرمان لیبرال قانون اساسی می‌دید، دوست بود»، و او معتقد بود که احتمالاً به‌طور خصوصی، کودتاگران را در قلهک تشویق می‌کند. Islam and Modernism, 92; همچنین رجوع کنید به Emile Lesueur, Les Anglais en Perse (Paris, 1922), 148-53; ، Grey, "Recent Persian History"; Wright, English Amongst Persians, 180-84. In a letter to Norman, 27 February 1923,، اولیفانت از مالت به خاطر سرگرم کردن ضیا انتقاد کرد، زیرا مالت در جریان کودتا در سفارت حضور داشت، FO 800، Oliphant papers Pe/23/6

ادموندز که برای دبیری شرق در تهران پیشنهاد شده بود توسط لورین وتو شد، او خاطرنشان کرد: "به نظر می رسد ادموندز در کودتای سیدضیاء قاطی شده است." FO lOll, II, 14فوریه ۱۹۲۲.

10-Norman, Tehran, 24 January T. 56, and 1 March 1921, D. 31, FO 37116403.

Farid Ansari, [18/03/2025 01:24]

Norman, Tehran, 21 February T. 121, and 1 March 1921, D. 31, FO 371/6401, 6403.-11

Norman, Tehran, 3 March 1921, T. 135, FO 37116401-12;

نورمن ناراحتی خود را به دکتر ساموئل جردن، رئیس کالج آمریکایی تهران در ۲۵ فوریه ابراز کرد.

Jordan to Speer, 25 February 1921, PHS, RG-91-3-18.