از آنجا که این پرسش فرضی است و به آینده‌ای بدون جمهوری اسلامی اشاره دارد، تحلیل عمدتاً بر اساس روندهای تاریخی، منافع مشترک بالقوه، و داده‌های موجود تا تاریخ کنونی (آوریل ۲۰۲۵) خواهد بود.

چارچوب تحلیل

برای ارزیابی منطقی و معنادار معیارهای زیر در نظر گرفته می‌شوند:

• منافع اقتصادی شامل حجم تجارت، سرمایه‌گذاری، و پتانسیل همکاری در بخش‌های انرژی، فناوری، و غیره.
• منافع ژئوپلیتیکی (همسویی‌ها و ناهمسویی‌ها) شامل همسویی استراتژیک در برابر تهدیدات مشترک، ثبات منطقه‌ای، و تعادل قدرت.
• منافع فرهنگی-اجتماعی که شباهت‌های فرهنگی، تاریخی، یا پتانسیل همکاری‌های مردم‌محور را در نظر دارد.
• موانع و چالش‌ها شامل اختلافات تاریخی، ایدئولوژیک، یا سیاسی که می‌توانند مانع همکاری شوند.

ابتدا روابط کلی ایران با کشورهای مورد نظر را بررسی میکنیم:

１- ایران و روسیه

همسویی‌ها و ناهمسویی‌ها: هر دو کشور در برابر نفوذ کشورهایی که متعلق به این منطقه نیستند همسو هستند.

تجارت ایران و روسیه در سال ۲۰۲۳ حدود ۵ میلیارد دلار بود (منبع: گمرک ایران). همکاری در انرژی و تسلیحات در حال گسترش است ولی به رغم نزدیکی و مرزهای طولانی مشترک با جمهوری‌های سابق اتحاد شوروی، روابط اقتصادی بین ایران و روسیه هیچگاه به نقطه چشمگیری نرسیده است و ظاهرا موانع طبیعی مانع افزایش بیش از این است. به طور مثال روسیه فاقد فناوریهای پیشرفته و محصولات باکیفیت صنعتی‌ مورد نیاز ایران است. تا کنون تجهیزات نظامی بیشترین جذابیت در روابط اقتصادی دو کشور بوده است. پتانسیل گسترش همکاری تا حدی وجود دارد، مانند صنعت حمل و نقل و ترانزیت، راه آّهن و کشتیرانی. ولی از سوی دیگر اقلام صادراتی روسیه و ایران در بسیاری موارد هم‌پوشانی دارند و این باعث تشدید رقابت به جای همکاری است. به طور مثال:

نفت و گاز (هیدروکربن‌ها): هر دو کشور صادرکننده عمده نفت و گاز طبیعی هستند. ایران دارای دومین ذخایر گاز طبیعی جهان و چهارمین ذخایر نفت خام است. روسیه نیز در صدر جدول صادرکنندگان گاز طبیعی و یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت است. در بازارهایی مانند چین، هند و ترکیه که هر دو کشور به دنبال سهم بیشترند، رقابت شدیدی وجود دارد. با تحریم‌های غرب علیه روسیه، این کشور به بازارهایی که پیش‌تر در اختیار ایران بوده مثل هند و چین بیشتر متمایل شده است. این مسئله باعث کاهش مزیت نسبی ایران و تهدید علیه منافع ایران شده است.

حافظه تاریخی منفی مردم ایران پر از نمونه‌های دخالت های هولناک روسیه در ایران است. قراردادهای گلستان و ترکمانچای، دخالت های روسیه در امور داخلی ایران که اغلب به ضرر منافع ملی ایران تمام شده است. این‌ها در مواردی از طریق حزب توده ایران، نفوذ در ارتش، نفوذ در فرقه دمکرات آذربایجان و جدایی مقطعی آذربایجان از ایران و سپس معامله با غرب بر سر آذربایجان، عضوگیری وسیع شبکه جاسوسی هم به شکل مستقیم و هم از طریق شبکه حزب توده ایران و فرقه دمکرات آذربایجان و همچنین دخالت و تاثیرگذاری بر سیاست های این احزاب به نفع منافع روسیه و بر علیه منافع ملی ایران. اعدام و تبعید ایرانیانی که مورد پسند دستگاه استالین نبوده اند. نمونه هایی از حافظه تاریخی سیاه در روابط ایران و روسیه است.

همچنین نقش روسیه در پرونده هسته‌ای ایران و تأخیر و سنگ اندازی در تحویل نیروگاه بوشهر و موضوع سامانه‌های دفاعی S-300 از دیگر نقاط سیاه این رابطه هستند. ایران بارها از در تعاملات بین‌المللی وجه‌المصالحه روسیه با غرب قرار گرفته است (مثلاً در قطع‌نامه‌های شورای امنیت). حمایت روسیه از حاکمیت ضدمردمی جمهوری اسلامی و توسعه شبکه روسوفیلها در سپاه و حلقه حاکمیت و همچنین حمایت فعال روسیه در سرکوب های خونین اعتراضات مردمی در ایران، همگی روسیه را در نزد افکار ایرانیان همسایه‌ای غیرقابل اطمینان و خارج از دایره کاندید مناسب دوستی قرار داده است.

２- ایران و ترکیه

ترکیه و ایران روابط تجاری قابل توجهی دارند. حجم تجارت دوجانبه در سال ۲۰۲۳ حدود ۷.۵ میلیارد دلار بود (منبع: سازمان تجارت جهانی). ترکیه به گاز ایران وابسته است و ایران از کالاهای مصرفی ترکیه بهره می‌برد. همچنین ترکیه مکانی برای پولشوئی و خروج سرمایه‌های رانتی و غیرقانونی برخی از اختلاس‌گران حکومتی شده که ارقام نجومی از ثروت ملی ایران را به ترکیه برده و در مسکن و ویلاهای بسیار لوکس و گران قیمت سرمایه گذاری می‌کنند. این ماجرا مورد حمایت دولت های فعلی ترکیه و ایران نیز قرار دارد. همچنین سازمان های اطلاعاتی این دو کشور بر علیه نیروهای معترض در هردو کشور همکاری نزدیکی با هم دارند.

همسویی‌ها و ناهمسویی‌ها: زمینه های همکاری و پتانسیل زیادی بین ایران و ترکیه وجود دارد. از قبیل توریسم، ترانزیت، خطوط انتقال گاز و نفت ولی سیاست های نئو عثمانی و پان ترکیسم و تشدید رقابت های منطقه ای که اشغال سوریه از آخرین نمونه های آن بود. اختلاف بر سر تنش میان ارمنستان و آذربایجان. قطع کریدور ارتباطی ایران به قفقاز جنوبی توسط آذربایجان و با حمایت ترکیه، گسترش نفوذ ترکیه در ترکستان، تحریک و اشاعه پان-ترکیسم در آذربایجان ایران و حمایت از جدایی طلبی و افراطی‌گری ناسیونالیستی و مواردی از این گونه، پتانسیل های واقعی را تحت الشعاع قرار داده است و رقابت افزاینده‌ای بین ایران و ترکیه در حال شکل گیری است.

３- ایران و عراق

عراق در حال حاضر بزرگ‌ترین بازار صادراتی ایران در منطقه است. صادرات ایران به عراق در سال ۲۰۲۳ حدود ۱۰ میلیارد دلار بود (منبع: اتاق بازرگانی ایران).

همسویی‌ها و ناهمسویی‌ها: هر دو کشور در مبارزه با داعش و ثبات منطقه‌ای همکاری دارند. زمینه های فراوان مبادلات تجاری، ساخت و ساز و همکاریهای امنیتی بین دو کشور وجود دارد. اما نفوذ ایران در عراق و خاطره جنگ خونین هشت ساله و اختلاف های مرزی ایران و عراق و بحث دسترسی عراق به خلیج فارس از طریق اروند رود مسائلی است که به سادگی قابل حل نیستند. اشتراکات مذهبی شیعی وجود دارد ولی از سوی دیگر تنش بین سنی های عراق با ایرانِ شیعی نیز تنشی دائمی است. این تنش‌ها و اختلافات مرزی همیشه بین دو کشور وجود داشته و بارها به درگیری نظامی کشیده شده است. تجهیزات نظامی سنگین همیشه دو سوی مرز ایران و عراق مستقر بوده است. همچنین کالاهای قاچاق بین ایران و عراق همیشه از مسائل مورد مناقشه طرفین بوده و خواهد ماند.
کشور عراق فاقد تکنولوژی‌های پیشرفته مورد نیاز ایران است و از این رو و به رغم پتانسیل خوب مبادلات تجاری، محدودیت هایی زیادی برای گسترش همکاری بین این دو کشور نیز وجود دارد.

４- ایران و افغانستان

تجارت ایران و افغانستان در سال ۲۰۲۳ حدود ۲ میلیارد دلار بود (منبع: گمرک ایران). ایران و افغانستان دارای اشتراکات زبانی و تاریخی بسیاری هستند. بینادگرایی و افراطی گری اسلامی در افغانستان به مراتب از ایران شدید تر است. تجارت بین دو کشور به طور عمده شامل سوخت و کالاهای اساسی به افغانستان است و در عوض واردات خشکبار به ایران. حجم بالای قاچاق مواد مخدر از افغانستان به ایران و همچنین حضور میلیون ها مهاجر افغانی در ایران و تداوم موج پایان ناپذیر مهاجرت، همچنین رودخانه مرزی که سرچشمه آن در خاک افغانستان است و محل تامین آب آشامیدنی مردم جنوب شرقی ایران است از موضوعات مورد اختلاف طرفین است. با توجه به کمبود و بحران آب، انتظار میرود که تنش بین دو کشور روی موضوع آب و سایر موضوعات مطرح شده و از جمله مناقشات مرزی افزایش یابد.

５- ایران و عربستان سعودی

پس از عادی‌سازی روابط در سال ۲۰۲۳، تجارت ایران و عربستان در حال رشد است، اما هنوز بسیار محدود است (کمتر از ۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴). بیشتر عربستان از ایران بهره میبرد و درآمدهای هنگفتی از طریق حجاج به آن کشور جاری میشود.

همسویی‌ها و ناهمسویی‌ها: هر دو کشور می‌توانند از ثبات بازار نفت سود برده و در این زمینه با هم همکاری کنند. عربستان سعودی فاقد توانایی ها و تکنولوژی های مدرن و مورد نیاز ایران است. تفاوت فرهنگی بین دو کشور بسیار زیاد است. این دو کشور به دلایل تاریخی و مذهبی (شیعی-سنی) همیشه در رقابت با یکدیگر بوده و سعی کرده اند که با تقویت نیروهای نیابتی در منطقه جای پای خود را تقویت کرده و یکدیگر را از میدان رقابت به در کنند. در جنگ ایران و عراق، عربستان یکی از حامیان جدی صدام و از تامین کنندگان مالی ماشین جنگی صدام علیه ایران و تمامیت ارضی ما بود.

عربستان در چند مورد در ایران سرمایه گذاری کرده است ولی به دلیل اختلافات یا ریسک‌های سرمایه‌گذاری، از بازار ایران خارج شد. در مواردی مانند برند صافولا قطع همکاری صورت گرفت. به پیروی از آن امارات نیز از هایپر استار ایران خارج شد. عربستان همواره خواهان ادامه حیات جمهوری اسلامی بوده است ولی به شرط آن که ضعیف، تحت کنترل و از لحاظ اقتصادی کاملا ناتوان، محتاج و شکننده باقی بماند. عربستان مخالف ایرانی ملی، آزاد و قدرتمند است. همچنین حضور و جنایات اعراب در طول صدها سال در ایران و پایان دادن به امپراطوری ایرانی و تحمیل اسلام متحجر به ایران متمدن‌تر آن روز، کشتار وسیع، تحقیر و تجاوز و نابودی و آتش زدن گسترده کتابهای ارزشمند علمی آن زمان، از خاطره های بسیار تلخ و غیرقابل فراموش ایرانیان است. این حجم از ناهمسویی، روابط بین ایران و عربستان را نامطلوب و محدود میکند.

６- ایران و اسرائیل

تولید ناخالص داخلی اسرائیل در سال ۲۰۲۴ حدود ۵۳۰ میلیارد دلار بوده است (منبع: بانک جهانی). این کشور در زمینه فناوری پیشرفته (صادرات فناوری ۶۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳) پیشرو است.

همسویی‌ها و ناهمسویی‌ها: در یک سناریوی پسا-جمهوری اسلامی، ایران احتمالاً به دنبال کاهش نفوذ گروه‌های نیابتی (مانند حزب‌الله) و تمرکز بر منافع ملی خواهد بود. اسرائیل نیز به دنبال کاهش تهدیدات از سوی این گروه‌ها است. هر دو کشور می‌توانند از ثبات منطقه‌ای سود ببرند. ایران و اسرائیل در برابر نفوذ فزاینده ترکیه یا گروه‌های افراطی (مانند داعش) منافع مشترکی دارند.

منابع آبی و محیط زیست: هر دو کشور با چالش‌های زیست‌محیطی (مانند کمبود آب) و مشکلات کشاورزی مواجه‌اند. ولی اسرائیل در هردو مورد در حوزه تکنولوژی حرف اول را در جهان میزند. ایران به شدت نیازمند فناوری‌های اسرائیل در کشاورزی و مدیریت بحران آب است.

فناوری و نوآوری: اسرائیل یکی از رهبران جهانی در فناوری پیشرفته و سایبری نیز هست. ایران با نیروی انسانی تحصیل‌کرده و منابع طبیعی می‌تواند شریک جذابی برای اسرائیل باشد.

انرژی: ایران می‌تواند گاز و نفت خود را به بازارهای جهانی متصل به اسرائیل عرضه کند، به‌ویژه از طریق خطوط لوله‌ای که به مدیترانه می‌رسند.

تجارت: پتانسیل حجم تجارت بالقوه بین دو کشور به دلیل مکمل بودن اقتصادها (فناوری اسرائیل در برابر منابع ایران) می‌تواند قابل توجه باشد. در حال حاضر تجارت مستقیم بین ایران و اسرائیل صفر است، اما پتانسیل همکاری در انرژی و فناوری می‌تواند میلیاردها دلار ارزش داشته باشد (تحلیل بر اساس مدل‌های همکاری مشابه اسرائیل با امارات پس از توافق ابراهیم).

مواردی مانند محصولات کشاورزی، خشکبار، فرش، زغفران و پسته، فناوری های تکنولوژیک، هوش مصنوعی، همکاریهای آکادمیک، توریسم، پردازش ابرداده ها، علوم پزشکی، حوزه های هنری و به ویژه صنعت موسیقی و سینما و دهها مورد دیگر پتانسیل های بزرگ و جدی وجود دارد.

فرهنگی و تاریخی: روابط تاریخی یهودیان و ایرانیان به دوران هخامنشی (نجات یهودیان توسط کوروش) بازمی‌گردد. این تاریخچه که در تورات هم به آن اشاره شده، می‌تواند به‌عنوان پایه‌ای برای همکاری‌های فرهنگی و دیپلماسی عمومی عمل کند. جامعه یهودیان ایرانی‌تبار در اسرائیل (حدود ۲۰۰,۰۰۰ نفر) می‌تواند به‌عنوان پلی برای روابط مردم‌محور عمل کند.

نکته مهم دیگر اینکه ما با اسرائیل مرز زمینی نداریم و از این رو هرگز مشکلات و تنش های مرزی و ادعاهای مرزی بین دو کشور نبوده و هرگز هم نخواهد بود. در جنگ ایران و عراق، کشور اسرائیل به شکل غیر مستقیم از ایران حمایت میکرد. رادیو اسرائیل روزانه آدرس مختصات جغرافیایی (گِرا) نقاط حساس و نظامی عراق را به ایران میداد. حتی گفته میشود که با شیوع گسترده بیماری سالَک در بین سربازان ایرانی، داروی تزریقی سالَک از اسرائیل تهیه شد و کمک بسیار بزرگی به نیروی نظامی ایران بود. خود من یکی از افرادی بودم که در منطقه جنگی با کمک همین داروها بیماری سالکم درمان شد.

بررسی اهمیت رابطه به استناد به ارقام

در این قسمت جدولی تهیه شده است شامل پارامترهای مهم در سیاست خارجی ایران با شماری از همسایگان کلیدی آن از جمله ترکیه، عراق، عربستان سعودی، افغانستان و روسیه. جدول بر اساس مدل ارزیابی چندشاخصی (MCDA)، هفت شاخص کلیدی تعریف و وزن‌دهی شده‌اند شامل تضاد تاریخی، همکاری اقتصادی، هم‌راستایی ژئوپلیتیکی، همکاری امنیتی، نزدیکی فرهنگی، ریسک بی‌ثباتی، و پتانسیل همکاری تکنولوژیک. امتیازها نیز بر اساس داده‌های تاریخی و تحلیل‌های موجود (مانند گزارش‌های بروکینگز) و با کمک هوش مصنوعی محاسبه شده‌اند.

نتیجه تحلیل نشان می‌دهد که اسرائیل، به‌رغم فاصله جغرافیایی، با اختلافی معنا دار بالاترین ظرفیت همکاری استراتژیک با ایران را دارد. در این جدول به هر یک از این عوامل امتیازی داده شده است که براساس داده های آماری معتبر تهیه شده است. این امتیازها در ضریب اهمیت آنها که برای تمام کشورها یکسان است ضرب شده و مجموع امتیاز به دست آمده را به شکل مقایسه ای به ازا هر کشور محاسبه کرده که مشاهده میفرمایید.

جمع‌بندی

وقتی راجع به ایران صحبت میکنیم، منظورمان فقط جمهوری اسلامی و قتل و ترور و اعدام هایش نیست. به همین ترتیب اسرائیل هم فقط نتانیاهو یا مناخم بگین و ... نیست. ما میتوانیم با بسیاری از عملکردها، اتفاق ها، سیاست های هریک از این کشورها در هر برهه تاریخی موافق یا مخالف باشیم. ولی رابطه سیاسی و تجاری بین هر کشوری فقط مبتنی بر منافع ملی است و هیچ چیز دیگری دخیل نیست. ما میتوانیم با سیاست های اسرائیل در قبال فلسطین یا شهرک سازی و پیشروی حوزه تحت حفاظت اسرائیل موافق یا مخالف باشیم ولی همانطور که گفته شد، روابط بین کشورها را منافع ملی آنها تعیین میکند.

نتیجه محاسبات جدول فوق و دلایل و آمارهای مطرح شده در این نوشته نشانگر آن است که اسرائیل با تفاوتی معنا دار، بیشترین امتیاز برای توسعه همکاری های سیاسی و تجاری با ایران را در منطقه دارد. از این رو قطع رابطه با آن بر خلاف منافع ملی کشور ماست.

اسرائیل به دلیل اقتصاد پیشرفته و مکمل بودن با منابع ایران، پتانسیل همکاری بیشتری نسبت به ترکیه، عراق، افغانستان، عربستان، یا روسیه را با ما دارد. روابط ایران و روسیه استراتژیک اما نامتوازن است. همکاری با اسرائیل می‌تواند برای ایران دسترسی به فناوری‌های پیشرفته‌تر و بازارهای غربی را فراهم کند. کشورهایی مانند افغانستان، عراق، عربستان محدود به مبادلات تجاری هستند ولی رابطه با اسرائیل فراتر از هر کشور دیگری در منطقه برای ایران آورده‌های سرنوشت ساز دارد. ما با همسایگان خود اختلافات مرزی و تنش های تاریخی فراوانی داریم، در حالی که با اسرائیل هیچ یک از این مشکلات وجود ندارد.

امیدوارم این نوشته تلنگری برای شکستن تابوی اسرائیل در اذهان ما باشد.

از شعر "برای تو"

جهان
اگر به دست‌های مهربان سپرده شود،
نه جنگ خواهد ماند
نه دیوار.
دوست می‌دارم
تا جهان را

با تو قسمت کنم.

-احمد شاملو-

منابع:

بانک جهانی (World Bank): داده‌های اقتصادی اسرائیل و ایران.

صندوق بین‌المللی پول (IMF): تخمین تولید ناخالص داخلی ایران.

سازمان تجارت جهانی (WTO): آمار تجارت ترکیه و اسرائیل.

اتاق بازرگانی ایران: صادرات ایران به عراق.

گمرک ایران: تجارت با افغانستان و روسیه.

تحلیل‌های ژئوپلیتیکی از گزارش‌های موسسه بروکینگز و شورای روابط خارجی (CFR) برای روابط منطقه‌ای.

- CIA World Factbook (2023 Edition)
- IMF Economic Outlook Reports 2023-2024
- SIPRI Yearbook 2023
- Brookings Institution: Iran and Regional Dynamics
- Oxford Middle East Studies Journal: Iran-Israel Strategic Outlook
- Washington Institute for Near East Policy (WINEP) Reports 2023
- Israel Water Authority Reports 2022
- UN FAO: Reports on Israeli Agricultural Technology Exports