احمد علوی - استاد دانشگاه استکهلم

۱. مقدمه: زبان قدرت، قدرت زبان

پس از پایان جنگ ۱۲ روزه حاکمیت ولایی و اسرائیل، احمدنیا، رئیس اطلاع‌رسانی دولت، با اشاره به اینکه در پیام سوم رهبری رژیم ولایی واژه «ایران» ۲۳ بار و «ملت» یا «مردم» ۱۸ بار تکرار شده است، آن را نشانه‌ای از «میهن‌دوستی» و «مردم‌محوری» تلقی کرد. این یادداشت می‌کوشد چنین اظهاراتی را در پرتو نظریه‌های زبان قدرت، سیاست بحران، و بازتولید گفتمان اقتدار در نظام‌های ایدئولوژیک تحلیل کند. یافته‌ها نشان می‌دهد که تکرار واژگان باردار در متن سیاسی، بیش از آن‌که نشانه‌ای از مردم‌سالاری باشد، یک تکنیک مشروعیت‌سازی زبانی برای پوشاندن شکاف میان قدرت و جامعه است.

در نظام‌های سیاسی اقتدارگرا، زبان صرفاً وسیله‌ای برای ارتباط نیست، بلکه ابزار حکمرانی است. آن‌گونه که میشل فوکو می‌گوید، «قدرت از طریق گفتمان عمل می‌کند»، و به تعبیر نورمن فیرکلاف در تحلیل گفتمان انتقادی، ساختارهای زبانی، بازتاب و بازتولید ساختارهای قدرت هستند. در چنین بستری، تکرار واژگانی چون "ایران" و "ملت" در متون رسمی، واجد بار معنایی سیاسی و ابزاری برای هویت‌سازی و کنترل افکار عمومی است.


۲. تحلیل تکرار: ساختن همبستگی، پنهان‌سازی شکاف

تأکید احمدنیا بر بسامد واژگان «ایران» (۲۳ بار) و «ملت/مردم» (۱۸ بار) در پیام رهبر رژیم ولایی، در سطح زبانی، ممکن است دال بر «مردم‌محوری» باشد. اما در سطح گفتمانی، چنین تکراری بخشی از استراتژی هم‌ذات‌پنداری مصنوعی در زمان بحران تلقی می‌شود. به‌ویژه در شرایطی که:

جنگ با اسرائیل باعث فروپاشی بازدارندگی امنیتی رژیم ولایی شده؛

ده‌ها فرمانده سپاه کشته و مراکز حساس نظامی منهدم شده‌اند؛

آسمان ایران در سیطره اسرائیل است،

اسرائیل نیروی کماندویی در ایران پیاده نموده است،

و افکار عمومی با سکوت یا روایت‌های تحریف‌شده حاکمیت مواجه‌اند.

در چنین وضعیتی، نظام سیاسی برای بازسازی اقتدار خود، ناگزیر است با تکرار زبانی مفاهیمی مانند ملت، مردم و ایران، نوعی وفاداری نمادین را القا کند؛ بدون آن‌که الزاماً تغییری در فرآیند تصمیم‌گیری و شفافیت صورت گرفته باشد.