عطا محامد - ایران وایر
با کم‌رنگ شدن صدای انفجارها، غیبت رهبر جمهوری اسلامی به پرصداترین نشانه بحران بدل شده است. این روزها بسیاری می‌پرسند: «آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای»، رهبر جمهوری اسلامی کجاست؟ سکوت و غیبت او از صحنه عمومی، نه‌تنها خیابان‌ها و شبکه‌های اجتماعی را به گمانه‌زنی کشانده، بلکه پای این سوال را به سایت‌های شرط‌بندی هم باز کرده است.
در پاسخ به این پرسش که خامنه‌ای کجاست، روایت‌ها و گمانه‌زنی‌های متعددی مطرح شده است. عده‌ای معتقدند او همچنان در پناهگاهی زیرزمینی به‌سر می‌برد. برخی احتمال می‌دهند که از کشور خارج شده، و گروهی دیگر پا را فراتر گذاشته و از احتمال مرگ او سخن می‌گویند.
غیبت رهبر جمهوری اسلامی از صحنه عمومی پدیده‌ای تازه نیست و در گذشته نیز دوره‌هایی بوده که او در مراسم یا قاب رسانه‌ها دیده نمی‌شد. اما این‌بار ماجرا متفاوت است. ۲۵ روز غیبت کامل، آن‌هم در میانه بحرانی‌ترین روزهای ایران پس از جنگ هشت ساله. این طولانی‌ترین عدم‌حضور علنی خامنه‌ای در سال‌های اخیر است. تا جایی که برخی، با نگاهی طعنه‌آمیز، آن را به «غیبت صغری» امام دوازدهم شیعیان تشبیه کرده‌اند.
غیبت در محرم؛ سکوت در مرکز قدرت
آن‌چه غیبت رهبر جمهوری اسلامی را بیش از همیشه برجسته کرده، عدم حضور او در مراسم محرم حسینیه «امام خمینی» است، مراسمی که او طی سال‌ها همواره در آن شرکت می‌کرد. همزمان با این غیبت، چهره‌های ارشد نظام، از جمله «غلامحسین محسنی اژه‌ای» و «مسعود پزشکیان»، در مراسم حاضر بوده‌اند تا نوعی نمایش انسجام و استمرار حاکمیت در نبود چهره اول نظام ارایه دهند.
غیبت بیش از سه‌هفته‌ای او باعث شده تا برخی تحلیل گران این غیبت را تاکتیکی برای پرهیز از مسوولیت‌پذیری سیاسی در قبال توافق احتمالی بدانند، در حالی‌که گمانه‌هایی درباره انتقال او به پناهگاهی مخفی خبر داده‌اند. پناهگاهی که برخی آن را در لویزان می‌دانند.
خامنه‌ای از ۲۳خرداد، یعنی همزمان با حمله نظامی ارتش اسراییل به ایران دیگر در انظار عمومی ظاهر نشده است. در این مدت نیز از وی سه ویدیو با کادر بسته منتشر شده است که عملا هیچ نشانه‌ای از محل حضور او ندارد. تصویر سوم از او، بیش از دو تصویر دیگر، نگرانی‌هایی را میان حامیانش برانگیخت، به‌طوری‌که برخی از کاربران شبکه‌های اجتماعی خواستار دعا و صلوات برای سلامتی‌اش شدند.
مساله دعا را «مهدی فضائلی»، عضو دفتر حفظ و نشر آثار علی خامنه‌ای، مطرح کرد. او در پاسخ به سوال مجری برنامه تلویزیونی «خُرم‌شهر»، درباره وضعیت سلامتی خامنه‌ای تنها به گفتن کلمه «خوبن» اکتفا کرده و گفته بود: «باید دعا کنیم. ان‌شاالله مردم در کنار رهبری این پیروزی را جشن خواهند گرفت.»
از دیگر نشانه‌های غیبت غیرعادی خامنه‌ای، وضعیت اکانت‌های رسمی او در شبکه «ایکس» (توییتر سابق) است. در حالی که اکانت فارسی مربوط به وی همچنان به انتشار توییت‌هایی از سخنان پیشین او ادامه می‌دهد، اکانت انگلیسی از ۵ تیرماه به‌روز نشده است. آخرین توییت انگلیسی هشدار داده بود: «رژیم صهیونیستی باید بداند که حمله به جمهوری اسلامی ایران برای آن‌ها هزینه‌ای سنگین در پی خواهد داشت.»
خامنه‌ای؛ از فرار تا فریب
برخی بر این باورند که خامنه‌ای از کشور خارج شده است. «آسیه امینی»، روزنامه‌نگار، از جمله کسانی است که معتقد است «خامنه‌ای را قبل از این‌که آسمان کلا به تسخیر اسراییل درآید، به روسیه بردند.» او دلیل این فکر خود را سفر عراقچی به روسیه و پذیرفته شدن آتش‌بس پس از آن می‌داند. همفکران او بر این باورند که در ایران پناهگاه امنی برای او وجود ندارد و همه جا در تیررس اسراییل و آمریکا است.
اما منتقدان می‌گویند با توجه به رصد کامل آسمان تهران توسط اسراییل، خروج خامنه‌ای بدون آگاهی آن‌ها غیرممکن بوده است. اما نظرهای متفاوت‌تری نیز وجود دارد. یکی از کاربران ایکس می‌نویسد: «خامنه‌ای به دو دلیل از ایران خارج نشده: اولا به‌درستی می‌دانست اگر از ایران خارج شود، مثل بسیاری از حُکام، قدرت را از دست می‌دهد. ثانیا، درتحلیل نهایی خودش حتی به روسیه هم اعتماد ندارد.»
غیبت طولانی علی خامنه‌ای، به‌ویژه پس از عدم حضورش در مراسم سنتی محرم، موجی از واکنش‌های تمسخرآمیز و اعتراضی را در شبکه‌های اجتماعی به‌دنبال داشته است. مخالفان با راه‌اندازی هشتگ «#خامنه‌ای_کجاست» این غیبت را نشانه‌ای از ضعف، ترس یا بحران درونی نظام تلقی کرده‌اند. برخی او را «فراری از جنگ» خوانده‌اند و تصویرهایی طنزآمیز منتشر کرده‌اند. انتشار آگهی‌های ساختگی «گمشده» و توییت‌های طعنه‌آمیز، بخشی از تلاش کاربران برای نقد جایگاه رهبری در لحظه‌ای حساس است.
برخی دیگر از منتقدان، با نگاهی الهیاتی به غیبت خامنه‌ای پرداخته‌اند. «حسین رزاق»، فعال سیاسی، در شبکه اجتماعی ایکس خود می‌گوید: « پرسش بسیاری این است که آقای خامنه‌ای کجاست! یادتان باشد او نایب کسی‌ست که می‌گویند هزار سال است برای حفظ جانش مخفی و به غیبت کبری رفته، حالا چند هفته هم این مخفی باشد و در غیبت صغری، برای حامیانش باز قدیس است! حکومت دینی یعنی همین؛ با قدیس‌سازی از هر موهومی بر عوام حکومت کردن.»
از سوی دیگر، برخی مخالفان بر این باورند که سومین ویدیوی منتشرشده از خامنه‌ای تکرار سناریوی آشنای «تمارض» است، روایتی طراحی‌شده برای نمایش بیماری و ضعف، نه برای آرام‌سازی جامعه، بلکه برای تاثیرگذاری بر محاسبات آمریکا در آستانه توافق. در این روایت، خامنه‌ای بدون پذیرش مسوولیت بحران، با بهره‌گیری از چهره‌های میانه‌رو، وانمود می‌کند از مرکز تصمیم‌گیری کنار رفته تا مانع اصرار غرب بر تسلیم کامل شود. آتش‌بس نیز نه به معنای عقب‌نشینی، بلکه تاکتیکی برای عبور موقت از بحران تلقی می‌شود تا رهبر جمهوری اسلامی بتواند در لحظه‌ای مناسب، با همان شعار همیشگی‌اش بازگردد: «تسلیم، خسارت محض بود!»
طرفداران رهبر و مساله حفاظت
طرفداران رهبر جمهوری اسلامی در غیبت او حکمت می‌بینند. از نظر آن‌ها رهبری و فرماندهی او این پیروزی را نصیب ایران کرده است. آن‌ها می‌گویند که وی باید محافظت شود. «امین توکلی»، از طرفداران وی در شبکه ایکس، غیبت خامنه‌ای در مراسم محرم امسال را با دوره کرونا مقایسه کرده و می‌نویسد: «در دوره کرونا حضرت آقا بودند ولی مردم نبودند. امشب مردم بودند ولی حضرت آقا تشریف نیاوردند. یک‌بار به توصیه پزشکان و یک‌بار به توصیه حوزه حفاظت ولی روضه حضرت سیدالشهدا هرگز تعطیل نشد.»
«محسن مهدیان»، مدیرمسوول همشهری، در یادداشتی می‌نویسد: «تصمیم ایشان برای نیامدن به مجلس عزاداری حسینیه امام خمینی، نه صرفا یک اقدام امنیتی، بلکه یک کنش چندوجهی و قدرت‌مند بود: عاطفی، حماسی، عقلانی و نمادین.» همچنین «ماشالله شمس‌الواعظین»، روزنامه‌نگار باسابقه نیز در همین راستا می‌گوید: «چطور قایم شدن نتانیاهو در زیرزمین مزیت امنیتی تلقی می‌شود ولی عمل به توصیه نیروهای امنیتی توسط رهبری نشان از ترس برداشت می‌شود؟! تمام جلسات کابینه اسراییل در چهل متری زمین برگزار می‌شود!»
نگاه غالب در میان طرفداران جمهوری اسلامی، مساله حفاظت از اوست. آن‌ها می‌گویند این تصمیم عقلانی است و «این عقلانیت همیشه وجه تمایز ایشان بوده است!» برخی از آن‌ها می‌گویند کسانی که فکر می‌کنند خامنه‌ای فرار کرده یا ترسیده «یا طرف‌دار نتانیاهو هستند یا پهلوی.» این طرفداران او را فرمانده مقتدر نظام می‌دانند و معتقدند: «رهبری که با این همه تهدید جانی به میدان می‌آید و در کنار مردم می‌ایستد، به نام نامی حق شهریار ایران است.»
برخی عدم حضور وی و تلاش برای برجسته کردن این نبودن را بازی رسانه‌ای می‌دانند. «صادق نیکو»، فعال سیاسی، می‌گوید: «سربازخبرنگارهای اسراییل امشب دل‌تنگ دیدن رهبری شدند! این‌ها بخشی از دستگاه عملیات روانی اسراییل هستند. برای تولید یاس و شایعه». او قبلا نیز در همین زمینه گفته بود: «هرگونه خبر نگران‌کننده، شایعه و حتی اظهارات به ظاهر دلسوزانه در مورد رهبری جزیی از برنامه عملیات روانی دشمن است! می‌خواهند یک حرف غلط را به نشانه نگرانی جامعه القا کنند تا بهتر بتوانند رهبری و پروتکل امنیتی ایشان را رصد کنند. مواظب باشید پیاده‌نظام دشمن نشویم.»
مساله حذف و موضوع جانشینی
برخی بر این باورند که خامنه‌ای عملا از صحنه سیاست حذف شده و دیده نشدن او در رسانه‌ها به معنای آن است که دارند مردم را به چنین وضعیتی عادت می‌دهند. این نگاه همزمان شده با انتشار گزارش‌هایی از تحرکات گروه‌های مختلف در ایران برای کسب قدرت در روزهای اخیر.
«ایران‌وایر» پیش از این از به‌وجود آمدن تحرکاتی در جبهه «علی لاریجانی» و «حسن روحانی» خبر داده بود. روحانی، رییس‌جمهور پیشین، با نگرانی از تبعات ادامه درگیری‌ها، تلاش کرده بود از طریق رایزنی با مراجع تقلید در قم، از جمله «شبیری زنجانی»، «وحید خراسانی» و «مکارم شیرازی» آنان را به مداخله برای تغییر موضع نظام وادارد. او با هشدار درباره خطر سقوط ساختار جمهوری اسلامی و تضعیف نهاد روحانیت، خواستار حمایت مراجع از پذیرش مصالحه، توقف غنی‌سازی و نجات «نظام اسلامی» از مسیر تقابل با غرب شد. لاریجانی، رییس پیشین مجلس نیز تلاش کرده بود تا از نفوذ خانوادگی و سابقه سیاسی‌اش برای بازگشت به قدرت بهره بگیرد و با متقاعد کردن خامنه‌ای برای مذاکره مستقیم با آمریکا خود را «منجی ایران» معرفی کند.
در کنار این تلاش‌ها تحلیل «رویترز» نیز از وجود گمانه‌زنی‌های دیگر خبر می‌دهد. این گزارش می‌گوید در پی حملات اسراییل و تهدید به ترور علی خامنه‌ای، روند جانشینی او شتاب گرفته است. دو گزینه اصلی در میان روحانیون و نهادهای امنیتی مطرح‌اند، «مجتبی خامنه‌ای»، پسر رهبر و «حسن خمینی»، نوه بنیان‌گذار نظام.
اما نگرانی اصلی که اخیرا در ایران شدت گرفته، احتمال تلاش برای ترور خامنه‌ای است، موضوعی که با سخنان «بنیامین نتانیاهو»، نخست وزیر اسراییل و «دونالد ترامپ» رییس‌جمهور آمریکا، جدی شده است. بسیاری این تهدید را واقعی می‌دانند و پنهان‌شدن خامنه‌ای را مستقیما به آن نسبت می‌دهند.
این تهدیدها باعث شد که مراجع شیعه از جمله مکارم شیرازی، اعلام کند هر شخص یا رژیمی که رهبری و مرجعیت را تهدید کند «حکم محارب دارد.» او در این موضع‌گیری تنها نماند و اخیرا برخی از اساتید حوزه علمیه تهران در محکومیت تهدید مرجع عالی شیعیان، با «کافر حربی» خواندن ترامپ و نتانیاهو، حکم «مهدورالدم» و «مفسد فی‌الارض» را برای آن‌ها صادر کردند و مسلمانان جهان را به آمادگی و مقاومت در برابر این تهدیدات فراخواندند.
