بازتاب سیاسی دشمن‌پنداری مخالفان

در خاطرات، اسناد و گزارش‌های متعددی آمده که پیش از ترور سپهبد حاج‌علی رزم‌آرا (۱۶ اسفند ۱۳۲۹)، جلسه‌ای میان برخی رهبران جبهه ملی و فداییان اسلام برگزار شد تا درباره‌ی حذف او بحث شود. سید محمد واحدی می‌گوید «در جلسه‌ای با حضور نواب صفوی، مظفر بقائی، حسین فاطمی، محمود نریمان، عبدالقدیر آزاد، ابوالحسن حائری‌زاده، کریم سنجابی، علی شایگان و حسین مکی ... فاطمی تأکید می‌کند ... از طرف مصدق ... گفته‌اند هر تصمیمی در این جلسه گرفته شود «برای خود من هم لازم‌الاجرا است» (خواندنیها، سال 16، شماره 17، 34/8/9؛ ناگفته‌ها، خاطرات مهدی عراقی، صص: 77-72؛ سید مجتبی نواب صفوی، اندیشه‌ها و مبارزات و شهادت او - سید حسین خوش‌نیت - منشور برادری، ۱۳۶۰ش، ص ۵۱).

در عین حال، خلیل طهماسبی در متون بازجویی خود اعلام کرد در آن جلسه حائری‌زاده از طرف مصدق حضور یافته بود. (محمد ترکمان، اسرار قتل رزم‌آرا) . همچنین، سید محمد واحدی در خاطرات خود مدعی است که نواب صفوی طی دو جلسه‌ی طولانی به شرط اجرای احکام اسلام در صورت به قدرت رسیدن جبهه‌ی ملی، پیشنهاد اعدام انقلابی رزم‌آرا را پذیرفت و جبهه‌ی ملی نیز متعهد شد در صورت موفقیت، خواسته‌های فداییان اسلام را عملی نماید ((خاطرات سید محمد واحدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، صص: 75-72).

همچنین نواب صفوی در این مورد با کاشانی نیز ملاقات و گفتگو کرد و کاشانی هم قول داد «بگذار مرحله‌ی اول رزم‌آرا برود، بقیه‌ی کارها درست می‌شود. ». (ناگفته‌ها، خاطرات مهدی عراقی، صص: 77-75). در سندی که متن بازجویی از خلیل طهماسبی در سال ۱۳۳۴ را نشان می‌دهد، وی ادعا کرده جلساتی با رهبران جبهه‌ی ملی و کاشانی داشته است ولی از اشخاص، فقط نام بقائی، مکی، کاشانی و فاطمی را ذکر کرده است و از بقیه با عنوان «وکلای اقلیت که نامشان در خاطرم نیست» نام برده است. (جمعیت فدائیان اسلام به روایت اسناد - احمد گل‌محمدی- ج ۲، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۲، صص ۶۶۹-۶۶۶. ) در دادنامه‌ی دادستان ارتش مورخ ۱۸ دی ۱۳۳۴ علیه فداییان اسلام پس از بازداشت گسترده به‌دلیل سوءقصد ناموفق به حسین علاء، به سابقه‌ی ترور رزم‌آرا با معاونت «بعضی از نمایندگان اقلیت در دوره‌ی شانزدهم مجلس شورای ملی» اشاره شده است. (قلم و سیاست- محمدعلی سفری، ج ۱، تهران، نامک، ۱۳۷۱ش، صص ۴۲۲-۴۲۱) و پای کاشانی، بقایی، حائری‌زاده، مصدق و شایگان نیز به میان کشیده شد. اما با توجه به نبود مدرک و عدم اثبات ادعا توسط دادستان، پرونده مختومه گردید.

پس از دستگیری خلیل طهماسبی به اتهام قتل رزم‌آرا، «یک اعلامیه از طرف نواب صفوی (رهبر فدائیان اسلام) صادر شد که در بالای آن «هوالعزیز» نوشته شده بود. این اعلامیه خطاب به شاه صادر شده بود» و «قاطعانه به شاه دستور می‌داد که باید فرمان آزادی قاتل رزم‌آرا را صادر کند، و برای هرگونه آزاری که وی در زمان بازجویی توسط پلیس دیده است، از او عذرخواهی نماید. » (روایتی که ناگفته ماند- هیکل، محمدحسنین، حمید احمدی، تهران، الهام، چ ۳، ۱۳۶۳ش، ص ۱۱۲).

این روایت نشان می‌دهد که برخی اعضای جبهه ملی-از جمله فاطمی به نمایندگی از مصدق- در جلسه‌ای محرمانه حضور داشتند که در آن تصمیم بر حذف رزم‌آرا گرفته شد. پس از ترور، مجلس شورای ملی در دوره هفدهم، ماده‌ی واحده‌ای تصویب کرد که:

«... چون خیانت حاج‌علی رزم‌آرا بر ملت ایران ثابت گردیده هرگاه قاتل او استاد خلیل طهماسبی باشد به موجب این قانون مورد عفو قرار می‌گیرد و آزاد می‌شود. » این ماده واحده در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۳۱ تصویب شد و نهایتاً خلیل طهماسبی در آبان ۱۳۳۱ از زندان آزاد شد (مذاکرات مجلس شورای ملی، 16 امرداد 1331، نشست 24).

میراث سیاسی دکتر محمد مصدق در ایران، به‌ویژه پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تأثیرات عمیقی بر ساختار سیاسی کشور و نیروهای مختلف سیاسی داشت. این تأثیرات در جمهوری اسلامی و گروه‌های سیاسی مختلف، از جمله چپ و مسلمان، به‌وضوح مشاهده می‌شود.

در جمهوری اسلامی ایران، مفهوم «دشمن‌پنداری» مخالفان و نسبت دادن آن‌ها به «ایادی بیگانه» به‌عنوان یک ابزار مشروعیت‌سازی برای سرکوب مخالفان داخلی، به‌ویژه در دوران جنگ تحمیلی و پس از آن، مورد استفاده قرار گرفت. این رویکرد، که در دوران مصدق نیز مشاهده می‌شد، در جمهوری اسلامی به‌منظور ایجاد وحدت داخلی و مقابله با تهدیدات خارجی، به‌ویژه در برابر عراق و قدرت‌های غربی، تقویت شد.

در واقع، این خصلت سیاسی-که مخالفت و نقد را به جای مواجهه و گفت‌وگو، با برچسب‌زنی و انگ‌زنی پاسخ دهد- از دوران مصدق به نسل‌های بعد منتقل شد و در میان گروه‌های سیاسی از زمان شاه تا امروز بازتاب داشته است . نمونه‌ی شاخص آن را می‌توان در کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در خارج از کشور مشاهده کرد؛ که رقابت و نزاع میان گروه‌ها شدید بود و هر کس می‌خواست رقیب خود را از صحنه حذف کند، او را با برچسب‌هایی چون «اپورتونیست»، «رفر‌یست» یا واژه‌های مشابه -که آن دوران ناسزا تلقی می‌شد- نامگذاری می‌کرد. این شیوه‌ی سیاست‌ورزی، در حقیقت، ظرفیت گفت‌وگو و تحمل دیدگاه مخالف را از میان می‌برد و بازتاب همان میراث زشت مصدق است که هیچگاه تاب حضور مخالفان را نمی‌آورد.

همین رویکرد بعدها در سیاست ایران، (قتل و حذف مخالفان و ترورهای خارج از کشور که رفیقدوست با افتخار از آنها یاد می‌کند) چه در جناح‌های چپ، چه در گروه‌های مذهبی و حتی در فضای اپوزیسیون امروز، ادامه یافته و به جای استدلال و مواجهه‌ی منطقی، انگ‌زنی، بدنام کردن رقیب و محدود کردن حضور او در عرصه‌ی سیاسی، به ابزار غالب بدل شده است.