علاوه بر مطالعات زبان‌شناسی روی متن‌های به خط میخی و زبان عیلامی، بخشی از فعالیت‌های اخیر به دیجیتال‌سازی و ثبت تصویری الواح اختصاص یافت تا زمینه دسترسی آزادتر و دقیق‌تر پژوهشگران سراسر جهان به آن‌ها فراهم شود. این تلاش‌ها سبب شد الواح هخامنشی نه‌تنها به‌عنوان یک میراث ملی برای ایران، بلکه به‌عنوان منبعی ارزشمند در حوزه تاریخ جهانی موردتوجه قرار گیرند.

اهمیت این مجموعه در آن است که برخلاف بسیاری از منابع تاریخی که جنبه روایتگری دارند، اسنادی عینی و روزمره‌اند که به‌طور مستقیم از سازوکار اداری و اقتصادی یک قدرت بزرگ باستانی خبر می‌دهند.

روند بازگشت و چالش‌های حقوقی

بازگشت الواح هخامنشی به ایران پس از وقوع انقلاب اسلامی با پیچ‌وخم‌های زیادی مواجه شد، حال‌ آنکه این روند تا قبل از انقلاب اسلامی به‌سهولت انجام می‌شد.

نخستین بار در سال ۱۳۲۷، پس از آنکه پژوهشگران آمریکایی شماری از الواح را بررسی و ترجمه کردند، ۱۷۹ قطعه از آن‌ها را به تهران فرستادند. دو سال بعد یک محموله‌ دیگر نیز به ایران رسید.

این روند در سال‌های بعد ادامه یافت و سرانجام در سال ۱۳۸۳، حدود ۳۰۰ لوح دیگر به ایران تحویل داده شد، اما هنوز محموله چهارم به ایران بازنگشته بود که تشکیل پرونده‌ای حقوقی در آمریکا همه چیز را به تاخیر انداخت؛ وقتی در جریان یک حمله تروریستی در بیت‌المقدس، جمهوری اسلامی ایران متهم شناخته شد و دادگاهی در ایالات متحده در چارچوب پرونده‌ای موسوم به «جنی روبین»، حکم داد که الواح هخامنشی موجود در دانشگاه شیکاگو مصادره و فروخته شوند تا غرامتی به مبلغ ۷۱ میلیون و ۵۰۰ هزار دلار به قربانیان آمریکایی آن حادثه پرداخت شود.

این حکم شوکی بزرگ به روند بازگشت وارد کرد، اما نقطه پایان ماجرا نبود. ایران در چندین مرحله و در دادگاه‌های مختلف تلاش کرد ثابت کند الواح هخامنشی جنبه تجاری ندارند و آثار فرهنگی‌اند، بنابراین مشمول توقیف و مصادره نمی‌شوند. سرانجام در اسفند ۱۳۹۶، دیوان عالی آمریکا با این استدلال که این آثار تاریخی «دارایی فرهنگی»‌اند و قابل معامله نیستند، حکم مصادره آن‌ها را لغو کرد.

دو سال بعد، در اکتبر ۲۰۱۹ (مهر ۱۳۹۸)، چهارمین محموله شامل یک‌هزار و ۷۸۰ لوح، با تایید دفتر کنترل دارایی‌های خارجی آمریکا (اوفک) به ایران بازگردانده شد. هر بار که بخشی از الواح به ایران فرستاده می‌شد، پژوهش‌های مکتوب و مستندات علمی مرتبط نیز همراه آن‌ها به تهران می‌رسید.

تناقض‌گویی‌های دولت ابراهیم رئیسی

با روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی، روند بازگشت الواح هخامنشی و اطلاعات درباره آن‌ها با تناقض‌گویی‌های مسئولان دولتی پیچیده‌تر شد. دولتی‌ها حتی درباره تعداد الواح باقی‌مانده در آمریکا نیز اطلاعات متناقضی ارائه می‌کردند؛ برخی می‌گفتند که حدود ۱۷ هزار لوح باقی‌مانده و برخی روی عدد ۲۰ هزار لوح تاکید داشتند.

هم‌زمان علی دارابی، قائم‌مقام وزارت میراث فرهنگی، نیز ادعا می‌کرد ایالات متحده بازگشت الواح را به مسائل سیاسی گره زده است. او این ادعا را نخستین بار در مرداد ۱۴۰۱ مطرح کرد و نقش تحریم‌ها و امتناع شرکت‌های بیمه برای پذیرفتن مسئولیت حمل‌ونقل این آثار را آشکارا نادیده گرفت.

دارابی در دی‌ماه همان سال، اعتراض‌های سراسری در ایران را بهانه‌ای برای تعویق بازگشت الواح عنوان کرد و در نهایت مرداد ۱۴۰۲ خبر داد که این آثار «به‌زودی» به ایران خواهند رسید. روابط عمومی وزارت میراث فرهنگی هم وعده داد بیش از ۲۰ هزار لوح هخامنشی تا پایان سال به ایران بازمی‌گردند؛ وعده‌ای که هرگز محقق نشد.

پشت پرده‌ انتقال با هواپیمای رئیس‌جمهوری

اواخر شهریور ۱۴۰۲، هم‌زمان با بازگشت ابراهیم رئیسی از سفر به نیویورک، رسانه‌های دولتی با تبلیغاتی هماهنگ مدعی شدند که رئیس دولت سیزدهم با «خبری غرورانگیز» و «سوغاتی ویژه» برای ملت ایران به کشور بازمی‌گردد. اندکی بعد اعلام شد که بخشی از الواح هخامنشی به ایران منتقل شده‌اند. این خبر با برنامه‌ریزی‌های گسترده و هماهنگ به گونه‌ای بازتاب یافت که گویی رئیسی توانسته است الواحی را که در «مصادره آمریکا» بودند، آزاد کند و به ایران بازگرداند.

البته فعالان میراث فرهنگی خیلی زود پرده از ماجرا برداشتند و توضیح دادند که انتقال الواح با هواپیمای رئیس‌جمهوری نه نشانه «قدرت دیپلماتیک»، بلکه در واقع راهی برای دور زدن مشکلات بیمه، بسته‌بندی و انتقال آثار بوده است. برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی نیز به‌کنایه یادآور شدند که الواح هخامنشی سال‌ها پیش آماده بازگشت به ایران بودند، اما چون هیچ شرکت بیمه‌ای حاضر نشد مسئولیت حمل آن‌ها را بپذیرد و جمهوری اسلامی نیز در آمریکا سفارتخانه‌ ندارد، سرانجام رئیسی شخصا آن‌ها را با خود به ایران آورد.

تکرار دستاوردسازی در دولت پزشکیان

در مهرماه ۱۴۰۳، هم‌زمان با بازگشت مسعود پزشکیان از سفر نیویورک، ششمین محموله از الواح هخامنشی شامل یک هزار و ۱۰۰ لوح هخامنشی به ایران منتقل شد. این بار نیز سنت «دستاوردسازی» که در دولت رئیسی با عنوان «سوغاتی رئیس‌جمهوری» رواج یافته بود، ادامه پیدا کرد و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ادعا کرد بازگشت این الواح نتیجه رایزنی‌های فشرده وزارت امور خارجه، وزارت میراث فرهنگی و معاونت حقوقی ریاست‌جمهوری با موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو است.

مسعود پزشکیان یک هفته پس از بازگشت در موزه ملی ایران طی مراسمی از ۳۰ قطعه از این الواح رونمایی کرد اما علی دارابی، قائم‌مقام وزارت میراث فرهنگی در هر دو دولت سیزدهم و چهاردهم، که پیش‌تر وعده داده بود تا پایان سال ۱۴۰۲ همه الواح هخامنشی به کشور بازگردند، درباره اینکه چرا وعده‌اش محقق نشده است، هیچ توضیحی نداد و دولتی‌ها تنها به این خبر بسنده کردند که هنوز هزاران لوح دیگر در اختیار دانشگاه شیکاگو است.

بر پایه داده‌های موجود، تاکنون طی شش مرحله بخش اندکی از الواح هخامنشی به ایران بازگشته‌اند و براوردها نشان می‌دهد که هنوز حدود ۲۰ هزار قطعه از الواح هخامنشی، از ارزشمندترین اسناد تاریخی ایران، در اختیار موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو است. با این حال، برخلاف انتظارها، در جریان سفر اخیر مسعود پزشکیان به نیویورک هیچ کدام از این الواح به ایران بازنگشتند یا دست‌کم وزارت میراث فرهنگی تاکنون دراین‌باره شفاف‌سازی نکرده است.

برخی گمانه‌ها این سکوت را با فضای سیاسی و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل در پیوند می‌دانند. هرچند همین امر خود می‌توانست دلیلی برای آن باشد که دولت برای بازگرداندن این میراث اهتمام بیشتری به خرج دهد، اما به نظر می‌رسد در شرایط موجود، میراث فرهنگی ایران اولویت دولت جمهوری اسلامی نیست.