«من کوچک‌بودنم را حفظ می‌کنم، در صورتی که شما هم اینقدر از بزرگی‌تان سوءاستفاده نکنید.» (زیبامتن، ۱۴۰۴؛ هورگان، ۱۴۰۴).

این گزاره، تنها یک کنایه سیاسی نیست؛ بلکه یک فلسفه‌ی اخلاقی در برابرِ تمامیت‌خواهی است. او معتقد بود که بزرگیِ حکومت نباید به قیمتِ تحقیرِ شهروند و هنرمند تمام شود. این نگاهِ انتقادی و عدمِ کرنش در برابرِ قدرت، هزینه‌های سنگینی برای او داشت؛ از توقیفِ فیلم‌ها تا محرومیت از تدریس در دنشگاه، که در نهایت او را به هجرتی ناخواسته واداشت.

۵. هجرتِ ناگزیر و تداومِ آفرینش در استنفورد

فشارهای سیستماتیک و ناامیدی از امکانِ فعالیتِ آزادانه، سرانجام در شهریور ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) استاد را وادار به ترک وطن کرد. به دعوتِ دکتر عباس میلانی، مدیر برنامه مطالعات ایرانی دانشگاه استنفورد، بیضایی دوره‌ی جدیدی از زیستِ هنری خود را در ایالات متحده آغاز کرد (رادیو فردا، ۲۰۲۵). اگرچه دوری از صحنه‌ی تئاترِ تهران زخمی بر جانِ او و مخاطبانش بود، اما او در غربت نیز از پا ننشست و با اجرای نمایش‌هایی چون «جانا و بلادور» و «چهارراه» و تربیتِ دانشجویان، نشان داد که جغرافیایِ هنرمند، مرزهای اندیشه‌ی اوست، نه خط‌کشی‌های سیاسی.

بیضایی بارها با تلخی از حق سلب‌شده‌اش سخن گفت: «حق من است که در وطن کار کنم... به چه حقی ما را سانسور کردند؟».⁴ هجرت او، سندی است بر جنایت فرهنگی جمهوری اسلامی که نخبگانش را فراری می‌دهد تا کوتوله‌ها بر مسند بنشینند.

۶. فرجام‌سخن: «از ما نگذشته است»

دستگاه‌های تبلیغاتیِ حذف و سرکوب، همواره کوشیدند تا با القایِ یأس، تصویرِ هنرمندی «تمام‌شده» از بیضایی بسازند. اما پاسخِ او به این جریان، کوبنده و تاریخی بود. او با صراحتی مثال‌زدنی اعلام کرد:

«من هزار سال بعد از مرگم نیز فکر نمی‌کنم از ما گذشته است... و غلط می‌کنم بچه‌های ایران را به سانسورچیان که دشمنان مایند بسپارم.» (خبرآنلاین، ۱۴۰۴؛ کافه سینما، ۲۰۲۳).

بهرام بیضایی نمرده است؛ زیرا او خود را در تاروپودِ زبانِ فارسی و حافظه‌ی جمعیِ یک ملت تکثیر کرده است. تا زمانی که قصه‌ی «آرش» خوانده می‌شود و تا زمانی که پرسشِ عدالت در «مرگ یزدگرد» مطرح است، او زنده است.

همه آنان که قرن‌ها پیوسته در تحجر گذشته فرو مانده اند و همواره مدعی و طلبکارند، فراموش می‌شوند. اما نامِ بهرام بیضایی، همچون اسطوره‌هایی که میتوان روایتشان کرد، مانا و جاودان باقی خواهد ماند. مدیران سانسورچی، بازجویان امنیتی و وزیران ارشاد که مانع کار او شدند، به زباله‌دان تاریخ خواهند پیوست؛ اما نام بیضایی در کنار فردوسی و حافظ خواهد درخشید.

امروز شاهدیم که بذر شجاعتی که بیضایی کاشت، چگونه در نسل جدید هنرمندان جوانه زده است. وقتی می‌بینیم هنرمندی چون ترانه علیدوستی (که در مکتب سینمایی متأثر از بیضایی بالیده است) جسورانه و بی‌پروا از حق آزادی پوشش و عقیده دفاع می‌کند و هزینه‌ی آن را با جان و آبروی خود می‌پردازد، شاهد رد پای آموزه های بیضایی را هستیم. بیضایی زن را در آثارش (تارا، نایی‌جان) قدرتمند و کنشگر تصویر کرد و امروز زنان ایران همان تصویر را در خیابان‌ها بازسازی می‌کنند. آری او نمرده است، زیرا فرهنگ نمی‌میرد.

فهرست منابع و مآخذ (APA)

1. اعتماد. (۱۴۰۴، ۶ دی). خردگرایی در عصر انقلابی‌گری؛ وجه تمایز یک روشنفکر. روزنامه اعتماد، شماره ۶۲۲۵. بازیابی شده از
2. ایسنا. (۱۳۸۶، ۵ دی). اکبر رادی آهسته با گل سرخش رفت. خبرگزاری دانشجویان ایران. بازیابی شده از
3. خبرآنلاین. (۱۴۰۴، ۶ دی). بهرام بیضایی: از ما «نمی‌گذرد»؛ حتی هزار سال پس از مرگ. خبرآنلاین. بازیابی شده از ¹
4. خبرگزاری مهر. (۱۴۰۴، ۷ دی). واکنش رسانه‌های جهان به درگذشت بهرام بیضایی. خبرگزاری مهر. بازیابی شده از ²
5. رادیو فردا. (۲۰۲۵، ۲۶ دسامبر). واکنش‌ها به درگذشت بهرام بیضایی؛ پایان یک دوران. رادیو فردا. بازیابی شده از ³
6. زیبامتن. (۱۴۰۴). جملات و متن بهرام بیضایی: من کوچک بودنم را حفظ می‌کنم. زیبامتن. بازیابی شده از ⁴
7. ساعدنیوز. (۱۴۰۴، ۷ دی). بهرام بیضایی: من هزار سال بعد از مرگم هم فکر نمی‌کنم از ما گذشته. پایگاه خبری ساعدنیوز. بازیابی شده از
8. کافه سینما. (۲۰۲۳). تازه‌ترین گلایه‌های بهرام بیضایی: من هزار سال بعد از مرگم هم.... کافه سینما. بازیابی شده از ⁵
9. هورگان. (۱۴۰۴). نگاهی به زندگی بهرام بیضایی و جملات ماندگار او. سایت خبری هورگان. بازیابی شده از ⁶

10.ویکی‌پدیا. (۱۴۰۴). بهرام بیضایی: زندگی‌نامه و آثار. دانشنامه آزاد ویکی‌پدیا. بازیابی شده از ⁷

11.Randle-Bent, M. (2023). "Indigenous Avant-Gardes": The Shiraz Arts Festival and Ritual Performance Theory in 1970s Iran. Arab Stages. Retrieved from