راه دشوار هیأت‌های مذهبی برای مستقل ماندن، آفتاب

از هرگونه بهره‌برداری ابزاری و سياسی از هیأت‌ها بايد به‌شدت پرهيز کرد

همواره ايام تاسوعا و عاشورای حسينی اوج فعاليت هیأت‌های مذهبی در ايران است. چگونگی فعاليت هیأت‌های مذهبی طی ماه‌های اخير بارها با صدور بخش‌نامه‌هايی يا با طرح ديدگاه‌هايی از سوی بعضی شخصيت‌ها، مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته‌است؛ شناسنامه‌دار کردن هیأت‌های مذهبی، توصيه به عدم ورود هیأت‌های مذهبی در حوزه سياست از يک‌سو و تذکر به آنها برای افشاگری عليه کسانی‌که سران فتنه خوانده شده‌اند از سوی ديگر! تلاش برای محدود کردن تعداد هیأت‌ها در شهری مانند تهران با اعلام ممنوعيت تاسيس هیأت‌های مذهبی جديد در جنوب شرق و جنوب غرب اين شهر و نيز رعايت حدفاصله ۵۰۰متری برای هیأت‌های جديد، ... از جمله مواردی بوده که درباره فعاليت هیأت‌ها مطرح شده است. اما بايد ديد که اساساً اينگونه انتظارات از هیأت‌های مذهبی تا چه حد منطقی است و آيا امکان تحقق خواهد داشت؟
آفتاب- سرويس فرهنگی: همواره ايام تاسوعا و عاشورای حسينی اوج فعاليت هیأت‌های مذهبی در ايران است. چگونگی فعاليت هیأت‌های مذهبی طی ماه‌های اخير بارها با صدور بخش‌نامه‌هايی يا با طرح ديدگاه‌هايی از سوی بعضی شخصيت‌ها، مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته‌است؛ شناسنامه‌دار کردن هیأت‌های مذهبی، توصيه به عدم ورود هیأت‌های مذهبی در حوزه سياست از يک‌سو و تذکر به آنها برای افشاگری عليه کسانی‌که سران فتنه خوانده شده‌اند از سوی ديگر! تلاش برای محدود کردن تعداد هیأت‌ها در شهری مانند تهران با اعلام ممنوعيت تاسيس هیأت‌های مذهبی جديد در جنوب شرق و جنوب غرب اين شهر و نيز رعايت حدفاصله ۵۰۰متری برای هیأت‌های جديد، ... از جمله مواردی بوده که درباره فعاليت هیأت‌ها مطرح شده است. اما بايد ديد که اساساً اينگونه انتظارات از هیأت‌های مذهبی تا چه حد منطقی است و آيا امکان تحقق خواهد داشت؟

اگر بخواهيم‌ شان واقعی و کارکرد حقيقی هیأت‌های مذهبی را در جامعه بدانيم، بايد به آنها به عنوان نهادهايی اجتماعی فراتر از يک تشکل يا تجمع دينی بنگريم که صرفاً به‌منظور و با هدف نشر و تعظيم آداب و رفتارهای دينی شکل گرفته‌اند و نقش آنها در سيستم اجتماع، با همه پيچيدگی و درهم تنيدگی آن، در حکم يک نهاد اجتماعی پويا و اثرگذار است. حتی هیأت‌هايی که موسسان و بنيان‌گذاران آنها مقصودی غير از برگزاری مراسم‌ مذهبی در نظر نداشته‌اند يا دست‌اندرکاران و کارگزاران آنها به هر دليل و استدلالی مايل به ورود آنها به عرصه‌های غير از اين نباشند هم، خواسته يا ناخواسته از اين شأن و کارايی، مستثنی نيستند. ضمن اينکه محدود کردن دامنه فعاليت هیأت‌های مذهبی به برخی آداب صرفاً مذهبی، به معنای غفلت و چشم‌پوشی از توانمندی‌ها و پتانسيل‌های ارزشمند آنها در حوزه‌های ديگر است. به تعبير امروزی‌تر، هیأت‌های مذهبی، سازمان‌هايی غيردولتی، خودجوش و کاملاً مردمی‌اند که مبتنی‌بر باورها و اعتقادات ناب دينی مردم شکل می‌گيرند، اما کارکردی فراتر از يک تجمع دينی ساده می‌يابند.

اما اينکه چه آسيب‌هايی پيش‌روی هیأت‌های مذهبی، آنها را در معرض تصميمات يا بخشنامه‌های درست يا نادرست برخی نهادها قرار می‌دهد خود پرسشی مهم است که تامل در اين‌باره، برخی آسيب‌های پيش‌روی هیأت‌های مذهبی را برای ما آشکار می‌سازد و شايد موارد سه‌گانه ذيل مهم‌ترين آنها باشد، که بايد برای رفع آنها چاره‌انديشی کرد:

۱- سياست‌زدگی وعاظ و مداحان

سياسی‌شدن و سياست‌زدگی دو مقوله جدا از هم ولی مرتبط با هم هستند. انتخاب مداح يا سخنران در هیأت‌ها بسيار مهم و تاثيرگذار است. نکته مهم اين است که مداحان و يا سخنرانان نبايد سياست‌زده باشند. شايد گفته شود از اين گزاره، تفکيک امر دينی از امر سياسی مستفاد می‌شود. در پاسخ بايد گفت: خير، سياست‌زدگی خود انحراف از امر سياسی شدن است و در واقع يک شبه سياسی‌ شدن تلقی می‌شود. از طرفی در سياست‌زدگی هم دقايق سياسی و هم دقايق اخلاقی به مناقشه برمی‌خيزند. پس بايد مراقب سياست‌زدگی و يا افراط در امر سياسی شدن بود.

۲- عدم تسلط به دقايق تاريخی و دقايق فقهی اسلام

اساساً جامعه ما بيش از خواندن، گوش دادن به سخنرانی‌ها را می‌پسندد و انتخاب می‌کند. به همين دليل سخنران و مداحی که در هیأت‌های مذهبی به‌کار گرفته می‌شوند بايستی به دقايق فقهی و وقايع تاريخی مسلط باشند، چرا که آنها خود در بخشی از فرايند بازتوليد هنجارهای دينی و بازنمايی آن هنجارها واقع شده‌اند. عدم تسلط آنها کژفهمی دينی را برای مخاطبان به بار می‌آورد که در ادامه مسير دينداری آن افراد تاثيرگذار است.

۳- فردمحوری هیأت‌های مذهبی(کارگزار محوری)

مسأله‌ای که بسياری از نهادهای حوزه دين و اجتماع را در ايران تهديد می‌کند، مسأله کارگزار‌محوری است. اينکه يک نهاد، گروه، هیأت و... بر مبنای يک فرد يا افراد، به‌جای ساختار نهاد، گروه، هیأت و... ابتنا شود، در اين‌صورت وفاداری اعضا يا مخاطبين و وابستگان به افراد معطوف می‌شود که آسيب‌های اجتماعی به بار می‌آورد. مثلاً در صورت تخطی اخلاقی يا حرفه‌ای فرد، ممکن است مخاطب قطع رابطه کند يا اصلاً اين تخطی در حوزه کارگزار را به‌پای خود ساختار بگذارد.

در صورتی‌که اگر وفاداری به ساختار به‌جای وفاداری به کارگزار باشد، تخطی در حوزه کارگزار به‌پای ساختار نوشته نمی‌شود و با تغيير يا تصحيح يا برخورد با کارگزار مسأله به اتمام می‌رسد و آسيب دينی-اجتماعی در اين‌صورت متصور نيست و در اين فرايند هميشه برد به‌نفع ساختار خواهد بود.

با اين اوصاف به‌نظر می‌رسد برای آنکه هیأت‌های مذهبی با تعريف و رويکردی که بدان اشاره شد، به‌جايگاه واقعی و سزاوار و بايسته خود برسند و نقش خطير خود را در همه ابعاد به‌ويژه در فرايندهای اجتماعی به خوبی ايفا نمايند، بايستی:

۱- ضمن حفظ بافت سنتی خود که اتفاقاً از امتيازات آنهاست، نوع نگاه و ديدگاه عموم مردم به‌ويژه آنان که در مديريت و تصميم‌گيری يا امور اجرايی هیأت‌های مذهبی نقشی دارند، نسبت به رسالت و پتانسيل‌های گسترده آنها تغيير يافته و از بند تنگ‌نظری و يکسو‌نگری رها شوند.

۲- جامعه و مديريت آن، مجال کافی و مناسب برای حضور و عرض اندام هیأت‌های مذهبی در عرصه‌های مختلف اجتماع فراهم آورده، بستر قانونی لازم را تعريف نمايد و مکانيسم‌های بهره‌مندی از آنها را حوزه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی و بروز توانمندی‌های آنها را پيش‌بينی و فراهم نمايد.

۳- زمينه حضور فعال و انديشمندانه متفکران، روشنفکران و دانشمندان متعهد و متخصصانی که علاوه بر دغدغه های دينی، تعالی و پيشرفت روزافزون انديشه‌های دينی را مدنظر دارند، در برنامه‌ريزی، تصميم گيری، هدايت و نظارت عملکرد هیأت‌های مذهبی فراهم شود و مسئولان هیأت‌ها برای جلب مشارکت آنها، افدام و تلاش نمايد. استفاده و بهره‌مندی هیأت‌ها از نظرات کارشناسانه و هدايت‌گر محققان حوزه و دانشگاه، نه تنها آنها را در امر ترويج و تعميق بهتر و کامل‌تر انديشه‌های دينی رهنمون خواهد بود، که در نقش آفرينی در ساير حوزه‌های اجتماع نيز کمک خواهد نمود.

۴- توان تهييج و بسيج مردم برای حضور هماهنگ و هدفمند و متحد در صحنه‌های اجتماع، برای اهداف خاص و متعالی و مقدس، يعنی همان چيزی که توانايی و توانمندی‌های هیأت‌های مذهبی است، امری ارزشمند و فرصتی مغتنم است که بايد از آن به‌درستی بهره برد.

۵- حضور گسترده بی‌شائبه و خالصانه و در عين حال آگاهانه مردم در مراسم‌های دينی که در قالب هیأت‌های مذهبی متبلور می‌شود، نه‌تنها از امتيازات کم‌نظير جامعه دينی و نشانه رسوخ و عمق تفکر شيعی در اجتماع است، بلکه از پتانسيل‌های گرانب‌هايی است که مانند آن در بسياری از جوامع ديگر ديده نمی‌شود و اين فرصتی است که بايد از آن به نحو مطلوبی استفاده کرد. فرصتی که می‌توان از آن جهت گسترش انديشه دينی، ترويج و نشر ارزش‌ها و باورهای مذهبی، ارتقای مهارت‌های اجتماعی، همگرايی عمومی و اتحاد ملی، بهبود و هدايت بينش و درک سياسی، رفع نابسامانی‌های اقتصادی، اصلاح نقايص و... استفاده نمود.

در نگرش اجتماعی، هیأت‌های مذهبی همانند سفره‌هايی هستند که کسب ثواب و اجر معنوی و تقرب روحی ناشی از فعاليت‌های مذهبی تنها يکی از بهره‌های آن است. اما زيبايی‌ها، لذايذ و بهره‌های ديگری نيز بر سر اين سفره‌ها در دسترس است که نبايد از آنها غفلت شود و با انحراف آنها يا سوق دادن آنها به اهداف خاص گروهی، مسلکی، و يا حزبی خاص مانع تحقق غايت والا و متعالی آنها شد.

۶- از هرگونه بهره‌برداری ابزاری و سياسی و مقطعی از هیأت‌ها در جهت اهداف گروه‌ها و گرايشات خاص بايد به‌شدت پرهيز کرد و همه هیأت‌ها علاوه‌بر فلسفه وجودی خود (گسترش و ترويج انديشه دينی و مذهبی) بايد در جهت اهداف کلان اسلام حرکت نمايند.

بنابراين در شرايطی که احساس می‌شود برخی نهادها و دستگاه‌ها با تخصيص منابع مالی دولتی و يا صدوربخش‌نامه‌هايی، سعی در قراردان هیأت‌ها در چارچوب‌های موردنظر خود دارند، بايد بيش از گذشته تداوم و تقويت روند استقلال نسبی و خودکفايی هیأت‌ها به‌عنوان اصلی‌ترين و با سابقه‌ترين نهادهای مردم‌سالار و پرهيز ازهرگونه ملاحظه نهادهای اجرايی در مديريت اين مراکز مدنی مورد توجه قرار گيرد و دلسوزان نهادهای اصيل دينی و متوليان هیأت‌های مذهبی در اين‌باره مسئوليتی سنگين بر دوش دارند.