تعامل خصومت آمیز، بر روابط ایران و عربستان در سال 90 چه گذشت؟

علی اکبر اسدی،‌ کارشناس مسائل عربستان در گفتاری برای دیپلماسی ایرانی به روابط ایران و عربستان در سال گذشته می پردازد و معتقد است آینده این روابط به مسئله سوریه و روابط ایران و غرب وابسته است.

---------------

دیپلماسی ایرانی - سالی که گذشت روابط ایران و عربستان سالی پر تنش همراه با رقابت هایی پیچیده را تجربه کرد. این رقابت ها ناشی از دو محور و مولفه اصلی بوده است. یکی از این محورها به دیدگاه ها و منافع متضاد دو کشور در مورد مسائل منطقه ای و به ویژه خیزیش های مردمی در جهان عرب مربوط بوده است. مولفه دوم موثر در این تنش، مشارکت عربستان در طرح مهار ایران و همراهی کردن این کشور با غرب در این زمینه بوده است. این دو مولفه باعث افزایش تنش و رقابت های دو کشور در سال گذشته شده است.

تفاوت دیدگاه ایران وعربستان
در خصوص مولفه اول باید اشاره کرد که به نظر می رسد مسئله اصلی، تفاوت های رویکرد های ایران و عربستان سعودی در مورد نظم منطقه ای است. با توجه به این تفاوت و بحث خیزش های مردمی سال گذشته در جهان عرب، دو کشور تلاش کردند که از فرصت های موجود در منطقه حداکثر استفاده را بنمایند و تهدید هایی که متوجه منافع خود هست را به حداقل برسانند. تفاوت دیدگاه های ایران و عربسیتان در مورد نظم منطقه ای منجر به این شده است که ایران و عربستان منافع متفاوت و متضادی را در سطح منطقه ای دنبال می کنند. این به نوبه خود باعث تنش های عمیق و رقابت های پایدار در سطح منطقه ای بین دو کشور شده است.

ایران گفتمان بیداری اسلامی را در خصوص جنبش های جدید کشورهای عربی مطرح کرده است و تلاش کرده است از این جنبش ها حمایت کند. ایران از جنبش های اعتراضی مردم در مصر،‌ تونس،‌ لیبی،‌ بحرین حمایت کرده است و تمایل داشته که این جنبش های مردمی را با گرایشات اسلامی و استقلال طلبانه معرفی کند. ایران سوریه را به عنوان یک مورد استثناء معرفی کرده و معتقد است در سوریه بیش از آنکه مولفه های داخلی مطرح و موثر باشند،‌ مسائل خارجی تاثیر گذار هستند. ایران معتقد است که در سوریه دخالت های خارجی با هدف ضربه زدن به محور مقاومت صورت می گیرد.

در مقابل این دیدگاه ایران،‌ دیدگاه عربستان مبتنی بر مخالفت با جنبش های مردمی و حمایت از رژیم های مستقر و در یک کلام "حفظ وضع موجود" بوده است. در مواردی نیز که تحول رخ داده است،‌ مثلا در مصر که رژیم حسنی مبارک ساقط شد، عربستان تلاش کرده است که از سلفی ها از یک سو برای مقابله با خیزش های مردمی و ممانعت از دگرگونی های جدی استفاده کنند و از سوی دیگر خواسته است که با حمایت از سلفی ها نفوذ خود را در این کشورها گسترش دهد. یعنی عربستان سعودی با برجسته کردن گفتمان سلفی در کشورهای عربی،‌ هم به مقابله با گسترش تغییرات پرداخته و هم نفوذ خود را در تحولات آینده افزایش داده است. با وجود این دیدگاه، بحران سوریه در دیدگاه کلان عربستان به جنبش های جدید در خاورمیانه یک استثناء است و عربستان از مخالفین دولت اسد حمایت کرده است. هدف عربستان از این اقدام، حمایت از تغییر در موازنه منطقه ای است. کشورهایی مثل مصر، تونس، لیبی و یمن حوزه هایی بوده اند که تاثیر کمتری بر گسترش تنش بین ایران و عربستان سعودی داشته اند. اما در دو حوزه مهم بحرین و سرویه شاهد هستیم که تحولات این دو حوزه، تاثیرات منفی گسترده ای بر روابط ایران و عربستان داشته است. تحولات در این دو کشور با توجه به پیوستگی شرایط این کشورها با منافع و قدرت منطقه ای ایران و عربستان موجب افزایش حساسیت ها در دو سوی تقابل شده است. شاهد هستیم که هر دو کشور ایران و عربستان منافع خود را در دو کشور بحرین و عربستان طوری تعریف می کنند که در مقابل منافع کشور مقابل قرار دارد و سیاست های کاملا متضادی را دنبال می کنند. بر این اساس در بحرین عربستان سعودی حداکثر حمایت خود را از خاندان آل خلیفه،‌ نشان داده است و حتی نیروی نظامی به این کشور اعزام کرده است. در حالی که ایران از جنبش مردمی و دستیابی مردم بحرین به حقوق سیاسی و اجتماعی خود حمایت کرده است. در سوریه شرایط کاملا برعکس است. سعودی ها از مخالفین دولت حمایت کرده اند و ایران هم ضمن این که اعتقاد دارد که باید از استقاده از روش های خشونت آمیز در مقابل مخالفین حکومت سوریه پرهیز شود،‌ ولی با توجه به قرار گرفتن اسد در محور مقاومت تا حد ممکن می خواهد که دولت بشار اسد به بقای خود ادامه دهد.

نقش عربستان در بازی غرب در قبال ایران
مولفه دومی که باعث تنش و تخاصم در روابط ایران و عربستان در سال گذشته شد مشارکت عربستان در طرح مهار و تضعیف ایران از سوی غرب است. در مواردی شاهد بودیم که عربستان در مهار ایران پیشتازتر از دیگر کشورهای منطقه و حتی قدرت های بین الملی بوده و بازیگری بوده که روند مهار ایران را تسریع کرده است. از جمله عربستان سعودی در روند افزایش تحریم های ایران نقش فعالانه ای داشته و حاضر شده تولید نفت خود را افزایش دهد تا کشورهای دیگر در دنیا بتوانند نفت ایران را تحریم کنند. همچنین شاهد این بوده ایم که عربستان تلاش می کند که در عرصه بین المللی فشارهای سیاسی بر ایران را افزایش دهد. یک مورد مهم در این زمینه مطرح کردن اتهام ترور سفیر عربستان در آمریکا توسط ایران است که باعث جنجال ها و فشارهایی شد.

تلاش ایران
ایران تلاش هایی را برای تنش زدایی در روابط دو کشور آغاز کرد. در واقع ایران با دست زدن به اقداماتی کوشید که از تقابل کامل جدی دو کشور جلوگیری کند. سفر حیدر مصلحی،‌ وزیر اطلاعات جمهوری اسلامی به عربستان از این دست تلاش ها به حساب می آید. اما به نظر می رسد با توجه به به افزایش شدید سطح رقابت ها، تنش ها و خصومت ها میان دو کشور و به خصوص نوع رویکرد عربستان سعودی در قبال مهار ایران و تلاش برای تغییر نظم منطقه ای به نفع خود، این تلاش ها نتوانسته است نتیجه چندان ملموسی را داشته باشد و همچنان تنش در روابط دو کشور ادامه دارد.

چشم انداز آینده
آینده روابط ایران و عربستان از یک سو به تحولات منطقه ای و از سوی دیگر به نوع روابط و تعاملات ایران و غرب ارتباط پیدا می کند. یعنی این که روابط ایران و عربستان به چه شکلی رقم خواهد خورد بستگی به این دارد که تحولات در هرکدام از این دو محور به چه نحوی پیش رود. اگر شرایط در منطقه به سمتی برود که وضع موجود حفظ شود و تحولات در حوزه های تنش زا مثل سوریه کند شود به نظر می رسد تنش ها ممکن است کاهش یابد و برعکس اگر رقابت های امنیتی و تنش ها در حوز های حساس خصوصا سوریه تشدید شود تنش در روابط دو کشور نیز افزایش پیدا می کند. از سوی دیگر در سطح بین المللی اگر ایران و غرب بتوانند در مسائل مورد اختلاف به ویژه بحث هسته ای ایران بتوانند همکاری کنند و اعتماد سازی و تنش زدایی کنند،‌ این توافق بر کاهش تنش در روابط ایران و عربستان نیز تاثیر گذار است. چرا که اگر روابط ایران و غرب وارد تنش بیشتری شود عربستان مجال زیادتری برای اعمال فشار بر ایران پیدا می کند.