خاطره نويسی (حديث نفس) زنان ايرانی: اتوبيوگرافی، گردآوری محمد ربوبی

مدرسه فمينيستی: خاطره نويسی يکی از کهن ترين انواع ادبی است که پايبند هيچ يک از انواع بيان ادبی نيست. نويسندۀ خاطره از هر شيوه و ابزاری که در دسترس اوست برای روايت ديده­ها و شنيده­ها و بيان داستان زندگی و شرح روحيات و خلقيات و حالات درونی خويش سود می­جويد. از اين رو به دشواری می توان شکلی از صور ادبی و نوشتاری را در بايگانی تاريخ يافت که خاطره نگاری در قالب آن نيامده باشد.(۱)

با دست آوردهای عمدۀ عصر روشنگری دو قرن اخير، دوران شکوفايی خاطره نويسی در غرب آغاز می­شود و به نوبۀ خود بر شيوۀ خاطره نگاری در ايران نيز تاثير می­گذارد و به تدريج آن را به يک نوع مشخص ادبی تبديل می­کند.(۲)

در ايران، در دورۀ ناصری، نوشتن خاطرات رواج گرفت. نويسندگان خاطرات، جملگی درباريان و شاهزادگان و رجال آن دوره بودند. تنها زنی که خاطراتش را در اين دوره نوشت، تاج السطنه دختر ناصرالدين شاه بود که سالها بعد منتشر شد. در آن زمان جز اشراف و روحانيون، ساير طبقات سواد خواندن و نوشتن نداشتند.

پس از دوران مشروطه به تدريج برخی زنان ايرانی که در خانواده­های «اهل علم و ادب» نوشتن و خواندن فرا گرفتند و چندی بعد که دختران در دبستان­های تازه تاسيس شده خواندن و نوشتن آموختند، به نوشتن خاطرات روی آوردند، ولی انتشار آنها با موانع و محدوديت­های اجتماعی و فرهنگی رو در رو بود. «هيچ زن سنتی محجوبه ای جزئيات زندگی خصوصی خود را داوطلبانه به چاپ نرسانيده است. و البته اين جای تعجب نيست. حجاب به مفهوم سنتی­اش با حديث نفس نويسی يا بهتر بگويم چاپ و پخش «محرميات» تباين دارد. حديث نفس نويسی، زن را از پرده­ی استتار به در می­آورد، در معرض تماشا می­گذارد، و خواننده را از ورای ديوار و حجاب به اندرون رهنمون می شود. يعنی مرزهای سنتی را درمی نوردد و فاصلۀ ميان محرم و نامحرم را از ميان برمی دارد. بی سبب نيست که اغلب قريب به اتفاق زنان محجوبه ترجيح داده اند که اگر هم متنی از آن ها به چاپ می­رسد خود را در آن پنهان کنند... زنان اديب ما هم اشتياق چندانی نداشته اند که شرح زندگی خود را بنويسند، يا حتی دربارۀ زندگی خصوصی خود به تفصيل صحبت کنند.(۳)

در ايران نخستين نشانه­های حديث نفس نويسی زنان اواسط قرن بيستم، زمانی است که شاهدخت شمس پهلوی خاطراتش را به صورت سلسله مقالات مفصلی در مجلۀ اطلاعات ماهيانه به چاپ رساند. جالب آن که «خاطرات والاحضرت شمس پهلوی» يکسره دربارۀ رضا شاه پهلوی در آخرين روزهای زندگی در تبعيد است.

هشت سال بعد، ملکه اعتضادی، بنيان گزار مجلۀ بانوان ايران و فعال سياسی، «اعترافات من» را به چاپ رساند. بلافاصله پس از او، بانو مهوش رقصنده و خوانندۀ معروف زندگی سخت و نا متعارف خود را به رشته تحرير در آورد. گرچه خاطرات تاج السلطنه ا زهر سه­ی اين آثار قديمی تراست ولی چاپ آن به سال ۱۹۸۲، يعنی سه دهه بعد از نگارش آن صورت گرفت.» (۴)

از ششصد خاطره نويسی، صد جلد را زنان نوشته اند . قبل از انقلاب سه در صد به زنان تعلق داشت.

فهرست برخی از خاطراتی که زنان ايرانی نوشته و تاکنون منتشر شده پيش روی شماست. اين فهرست کامل نيست، زيرا دسترسی به همۀ آنها دشوار است. اميد است که در آينده و به تدريج با همکاری علاقمندان در داخل و خارج کشور فهرست کاملی از اين آثار تدوين شود.

۱ـ خاطرات تاج السطنه ( قديمی ترين خاطره نويس ) اما در سال ۱۹۸۲ چاپ شد . تهران
۲ـ زهرا ميرخانی : سفرنامۀ گوهر مقصود ،( خاطرات دورۀ استبداد صغير) ، تهران ۱۳۸۱
۳ـ ملکه اعتضادی ( بنيان گزار مجلۀ « بانوی ايران » و فعال سياسی ): « اعترافات من »، تهران، ناشر؟ ۱۳۳۵
۴ـ مهوش :« رازکاميابی جنسی» ، تهران ، ناشر ؟، ۱۳۳۶
۵ـ اشرف پهلوی: «چهره های در آينه»، ناشر؟، بی تاريخ، آمريکا
۶ـ ستارۀ فرمانفرماييان : دختری از ايران زمين ، تهران ۱۳۸۳
۷ـ شمس پهلوی : خاطراتش را به صورت سلسله مقالاتی در مجلۀ اطلاعات ماهيانه به چاپ رسانيد.
۸ـ فروغ شهاب :« شمارش معکوس ـ داستان کودکی من» ، لوس آنجلس ، نشر کتاب ۱۹۸۴
۹ـ پروين نوبخت: « ساعت شش، درياچۀ مريوان » تهران ، سپهر، ۱۳۶۰
۱۰ـ سيمين بهبهانی: «آن مرد، مرد همراهم». تهران ، انتشارات زوار ۱۳۶۹
۱۱ـ سيمين دانشور: «غروب جلال»، تهران، انتشارات رواق ۱۳۶۰
۱۲ـ فروغ فرخزاد: سفرنامۀ ايتاليا، نشريات داخل کشور .
۱۳ـ گلی ترقی :«خاطرات پراکنده » تهران ، انتنشارت باغ آينه ۱۳۷۱
۱۴ـ راضيه ابراهيم زاده: خاطرات يک زن توده ای، نشر مهر، ۱۳۷۳
۱۵ـ مهشيد امير شاهی :« در حضر» لوس آنجلس، شرکت کتاب ۱۹۸۴
۱۶ـ مهشيد امير شاهی : « در سفر» لوس آنجلس ، شرکت کتاب ۱۳۷۴
۱۷ـ هما سرشار : « در کوچه پس کوچه های غربت» ، لوس آنجلس ، شرکت کتاب ، ۱۹۹۳
۱۸ـ مرضیۀ احمدی اسکويی :« خاطراتی از يک رفيق» سازمان چريکهای فدايی حلق، تهران ،۱۳۵۴
۱۹ـ اشرف دهقانی : « حماسه مقاومت » سازمان چريکهای فدايی خلق ،۱۳۵۷
۲۰ـ ثريا پهلوی( اسفندياری ) : « قصر تنهايی » ، لندن ، مرکز نشر کتاب ، ۱۳۷۰
۲۱ـ مريم فيروز : چهره های درخشان ، تهران ۱۳۵۸
۲۲ـ مريم فيروز( فرمانفرماييان ) : خاطرات مريم فيروز، تهران ، ديدگاه ۱۳۷۳
۲۳ـ مهرانگيز کار: گردنبند مقدس ، باران ، سوئد، ۲۰۰۲
۲۴ـ شهرنوش پارسی پور: خاطرات زندان، نشر باران ، سوئد ۱۹۹۶
۲۵ـ فريبا ثابت: يادهای زندان ، پاريس ، ۱۳۸۳
۲۶ـ طاهرۀ باقرزاده: قدرت و ديگر هيچ ، ۱۳۷۲
۲۷ـ مريم نوری: در جستجوی رهايی: سوئد، ۱۳۸۴
۲۸ـ نوشابۀ اميری: از عشق و اميد، پاريس ۱۳۸۰
۲۹ـ آزادۀ ايرانی : فريب خوردگان قرآن، پاريس ۱۳۷۹
۳۰ـ نسرين پرواز: زير بوتۀ لاله عباسی، انتشارات نسيم، استکهلم،۲۰۰۲
۳۱ـ هنگامۀ حاج حسين : چشم در چشم هيولا
۳۲ـ فاطمۀ پاکروان: خاطرات، تهران ۱۳۷۸
۳۳ـ ويدا حاجبی: داد و بيداد ، پاريس ، ۱۳۸۳
۳۴ـ منيره برادران : حقيقت ساده. تشکل زنان ايرانی در هانوور( آلمان) ۱۳۷۱
۳۵ـ کتايون آذرلی : مصلوب ، انتشارات فروغ ، آلمان، ۱۳۸۰
۳۶ـ سودابۀ اردوان: ياد نگاره­های زندان، سوئد، ۱۳۸۲
۳۷ـ شهرزاد: و دراينجا دختران نمی ميرند، پاريس، ۱۳۷۵
۳۸ـ ميترا يوسفی: زمره های زير درختان ريزفون ...
۳۹ـ ماه منير فرزانه: سرود پايداری ....
۴۰ـ مريم نوری: درجست و جوی رهايی ...
۴۱ـ فرح پهلوی: کهن ديارا، امريکا، ۱۳۸۳
۴۲ـ فريبا مرزبان : مروری بر: تاريخ زنده ، جلد اول، لندن،۱۳۸۴
۴۳ـ مرضيه حديدچی( دباغ): خاطرات زندان، تهران ۱۳۸۲
۴۴ـ ليلی گلستان: حکايت حال، ۱۳۷۴
۴۵ـ مهرماه فرمانفرماييان: زير نگاه پدر، تهران ۱۳۸۳
۴۶ـ پروين غفاری: تاسياهی، دردام شاه، تهران ۱۳۷۶
۴۷ـ شهين حنانه : پشت دريچه ها ( گفتگو با همسران هنرمندان) تهران ۱۳۷۱
۴۸ـ مهين محتاج : ساعت چهار آنروز، تهران ۱۳۷۸
۴۹ـ ايران درودی : در فاصلۀ دو نقطه ، تهران ، نشر نی، ۱۳۷۴
۵۰ـ اشرف پهلوی: تسليم ناپذيد، بی جا و بی ناشر، ۱۹۸۴
۵۱ـ شايستۀ سنجر: خاطرات يک همسر توده ای، زمانه، کاليفرنيا، ۱۹۹۳
۵۲ـ مريم نوری: درحستجوی رهايی، باران، سوئد، ۲۰۰۵
۵۳ـ توران ميرهادی: مادر و خاطرات پنحاه سال زندگی در ايران، تهران

پانوشت ها:
۱ ـ احمد اشرف: تاريخ، خاطره، افسانه . ايران نامه ، آمريکا، سال چهاردهم، شمارۀ ۴، ۱۳۷۵
۲ـ همانجا
۳ ـ فرزانۀ ميلانی: تو خود حجاب خودی: زن و حديث نفس نويسی درايران. ايران نامه، آمريکا، شمارۀ ۴ـ ۱۳۷۵
۴ ـ همانجا

منابع :
ـ احمد اشرف : کتابشناسی خاطرات ايرانی ، همانجا .
ـ مسعود درخشان: فهرست چند کتاب خاطرات، مجلۀ باران، ويژۀ خاطره نويسی؛ شمارۀ ۸ و ۹، سوئد، ۱۳۸۴