گل و گیاه در ادبیات عرفانی جایگاهی ویژه دارند، مهر

استاد دانشگاه دهلی کالیفرنیا بر این باور است که شعرای پارسی زبان از کشفیات و استعارات گل و گیاه در اشعار عرفانی خود بهره‌های فراوانی برده‌اند.

به گزارش خبرنگار مهر، نشست گل و گیاه در ادبیات عرفانی که به بررسی کتاب گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی تالیف دکتر بهرام گرامی استاد کشاورزی و علوم ژنتیک و وراثت گیاهی دانشگاه دهلی کالیفرنیا با سخنرانی ایشان عصر دیروز پنجشنبه پنجم اسفند ماه در موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران از سری نشست های معرفی کتاب انجمن حکمت و فلسفه ایران برگزار شد.

دکتر بهرام گرامی معرف این کتاب متولد 1321 در تهران هستند لیسانس مهندسی کشاورزی خود را از دانشگاه تهران در سال 1343 و فوق لیسانس در رشته اصلاح نباتات در بیماریهای گیاهی از دانشگاه آمریکایی بیروت در سال 1349 و دکترای خود را در علم ژنتیک و وراثت در علوم گیاهی از دانشگاه مانی توبی از کانادا دریافت کرده است.

بهرام گرامی در ابتدای این نشست گفت: گفتار امروز بنده بر پایه کتاب گل و گیاه در هزار سال شعر فارسی یعنی از آغاز شعر فارسی تا 50 سال قبل از مشروطیت است. همه اشعار حافظ بدون حذف و انتخاب به طور جداگانه بررسی شده است. این کتاب با مقدمه دکتر ایرج افشار و تصحیح مرحوم فروزان فر است. در این کتاب 110 گونه گیاهی از 156 شاعر و بیش از یک میلیون و یکصدهزار شعر بررسی شده که 40 هزار بیت برگزیده شد و 4 هزار بیت در این کتاب آمده که البته این کار به وسیله تسهیلات کامپیوتری انجام شد.

این گیاه شناس در ادامه افزود: این نخستین سخنرانی من با نام عرفان است و در 40 سخنرانی قبل از عرفان حرفی به میان نیاورده‌ام . یک نکته‌‎ای که باید بگویم این است که من در امریکا وقتی افتخار شاگردی استاد محجوب را داشتم. ایشان وقتی به گل نرگس رسید این بیت از حافظ را خواندند:

رسید موسم آن که از طرب چو نرگس من

نهد به پای قدح هر که شش درم دارد

و به من توصیه کرد که تحقیقی درباره گل و گیاه در شعر فارسی بکنم که حاصل آن این کتاب شد. وقتی اولین مقاله من در این باره چاپ شد ایشان در قید حیات نبود. در این بیت درم یا درهم پول سفید و نقره ای در مقابل دینار که پول زرد و طلاست و 6 درم اشاره به 6 گلبرگ سفید در نرگس دارد و قدح هم اشاره به قسمت میانی زرد این گل دارد. می‌گوید همانطور نرگس هر چه نقد سینه دارد به پای قدح می‌گذارد و در موسم بهار و شادی ما هم آنچه داریم بدهیم و در این فصل طرب و شادی باده‌گساری کنیم.

این استاد دانشگاه در مورد گل بنفشه گفت: در بنفشه ساقه نرم و ظریف گل یا دم گل به پایین خم شده و گل حالت سربه زیر دارد. این خم به تواضع و محروم بودن تشبیه شده و چون بنفشه رنگ بنفش دارد آن هم نماد حزن و اندوه در ادب فارسی است. حافظ می‌گوید:

کنون که در چمن آمد گل از عدم به وجود

بنفشه در قدم او نهاد سر به سجود

که گل اشاره به گل سر سبد موجودات یعنی خلقت حضرت آدم است و چمن به دنیای پاکی تشبیه شده است.همان طور که ما باور داریم ملائک آدم را سجده کردند گل بنفشه ورود گل به چمن را سجده می کند. یا این بیت از مولوی

در نماز اند درختان و به تسبیح طیور

در رکوع است بنفشه که دوتا می‌آید

که دوتا به خم گل اشاره شده است که بنفشه تسبیح حق را می گوید و رکوع کردن آن اشاره به نماز است.

گرامی درباره سوسن یا شوشن که در شهر شوش بسیار می روید و به همین نام لقب گرفته است، گفت: گلبرگهای نوک تیز آن را به خنجر شمشیر تشبیه کرده است:

آمد بهار خرم و رحمت نثار شد

سوسن چو ذوالفقار علی آب دار شد

آب دار هم به گل آب دار یعنی گل با طراوت اشاره دارد و هم به تیغه آب دیده شمشیر گلبرگ های سفید سوسن شبیه زبان است. در ادبیات فارسی صدها بیت وجود دارد در مورد سوسن سبزوان و ده زبان که اشاره به 6 گلبرگ سوسن دارد و 10 وسط در اینجا قید کثرت است. مانند چهار چشمی سوسن در سراسر شعر قدیم نماد سخنور آزاده ای است که با وجود زبان داری لب از سخن فروبسته و خاموش است و بیشتر شاعرها خود را به گل سوسن تشبیه کرده‌اند یعنی محرم اسرار و نمی‌توانند چون سخن بگویند.

این استاد گیاه‌شناسی اشاره به کدو در شعر فارسی را بی‌مغزی و احمقی دانست و رسنی که دور کدو پیچیده می‌شود نشان از رشد سریع آن است

گر بحر نی بریزی ما سیر و پر نگردیم

زیرا نگون نهادی در سر کدوی ما را

این بیت مولوی یعنی خودت ما را طوری درست کردی که بیشتر از این نمی‌توانیم معرفت نسبت به تو حاصل کنیم و در خود جای دهیم.

گرامی افزود: میوه انار چون وقتی می‌رسد ترک بر می دارد و اصطلاحا کپیده می شود درونش پیدا می‌شود و این اشاره به این است که دل و زبان او یکی است و دو رو نیست: گر انار می‌خری خندان بخر تا دهد خنده ز دانه او خبر

این مبارک خنده‌اش کو از دهن

می نماید دل چو در از درج جان

انار در این بیت مولوی انار خندان تمثیل عارف رهبر است و کلامش نماینده آن چیزی است که در دلش است. در دریای جواهر در بیشتر اشعار فارسی منظور در دندان است که درج دهان قرار گرفته است.