پروين اعتصامی؛ از مرگ تا قتل! ايسنا

تا کنون خوانده بوديم که پروين اعتصامی به دليل حصبه از دنيا رفته؛‌ اما اين روزها که فرضيه‌ی قتل اين شاعر معاصر مطرح شده، اين پرسش مطرح می‌شود که آيا واقعا پروين را کشته‌اند و اين موضوع چقدر محتمل است؟

طرح بحث قتل پروين

به گزارش خبرنگار بخش ادب خبرگزاری دانشجويان ايران (ايسنا)، در همايش «کارنامه‌ی صد سال شعر زنان فارسی‌سرا»، محمدرضا سنگری ـ پژوهشگر و استاد دانشگاه ـ اين موضوع را مطرح کرد که پروين اعتصامی بر اثر ابتلا به بيماری حصبه از دنيا نرفته و دستگاه حاکم رضاشاه، اين شاعر را به قتل رسانده است. او پروين را يکی از شهيدان شعر فارسی لقب داد و گفت: پروين در سن ‌۲۹سالگی ديوانی چاپ کرد و شعرهايش حساسيت‌های زيادی را برانگيخت. پروين حتا دست رد به دربار زد و شعری گفت و به رضاشاه انتقاد کرد. همان زمان اين بحث مطرح شد که پروين به قتل رسيده است؛ اما نگذاشتند اين موضوع بسط پيدا کند؛ ولی به نظر می‌رسد که پروين به قتل رسيده باشد.

خبرنگار ايسنا پيرو اين بحث، نظر چند نفر از اهل ادبيات و هنر را در اين‌باره جويا شده است.

تبليغات خبرنامه گويا	[email protected]

فکر نمی‌کنم پروين به قتل رسيده باشد

مفتون امينی ـ شاعر پيشکسوت ـ با اشاره به اين‌که اولين‌بار است که فرضيه‌ای درباره قتل پروين را می‌شنود، گفت: به نظر من، از آن‌جا که بعد از سوم شهريور، افشاگری‌های زيادی انجام می‌شد و در سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۷، فضای بسيار آزادی حاکم بود و روزنامه‌ها همه چيز را می‌نوشتند، اگر چنين چيزی رخ داده بود، حتما در روزنامه‌ها درباره آن می‌نوشتند. محمد مسعود در روزنامه «مرد امروز» هرگونه افشاگری را انجام می‌داد و حتا درباره پالتو اشرف پهلوی می‌نوشت؛ در اين شرايط، نوشتن از پروين اعتصامی و قتل او، شجاعت چندانی نياز نداشت؛ اما هيچ‌گاه کسی به اين موضوع اشاره‌ای نکرد.

اين شاعر در ادامه افزود: از سوی ديگر، پروين با دربار درگيری نداشت. پدرش مورد لطف دربار نبود؛ اما نه به اندازه‌ای که او را بگيرند يا سين جيم کنند. اعتصام‌الملک آدم ناراضی ملايمی بود؛ اما خود پروين هرگز مطرح نبود؛ بنابراين من فکر نمی‌کنم پروين به قتل رسيده باشد.

گويا اين اتفاق رخ داده است

اما پوران درخشنده که قرار بوده فيلمی درباره‌ پروين اعتصامی بسازد، درباره فرضيه قتل پروين اعتصامی عنوان کرد: من سال‌ها پيش برای ساخت فيلمی روی اين موضوع کار کردم و به اين موضوع رسيدم که گويا اين اتفاق رخ داده است. اما واقعا نمی‌دانم که تا چه حد می‌توان با قطعيت درباره آن حرف زد. پروين اشعار موشحی داشته که نشان می‌دهد او سياسی و مخالف بوده است؛ اما همواره از پشت پنجره فرياد می‌زده و نمی‌توانسته پنجره را باز کند. او آدم مبارزی بوده؛ اما نه مبارز سياسی که با همه چيز برخورد کند.

اين فيلم‌ساز افزود: پروين شرايط مبارزه را نداشته؛ چون شرايط در زمانه او مهيا نبوده است. پروين را می‌توان مظلوم شرايط خواند. او نمی‌توانسته مخالفت رويی داشته باشد و همه چيز را در قالب استعاره بيان می‌کرده است. اگر در شعرهای موشح او، حروف اول هر يک از ابيات را کنار هم بگذاريم، می‌بينيم که او درباره رضاشاه چيزی گفته است. پروين بسيار در پرده حرف می‌زده و اگر او را با فروغ فرخزاد مقايسه کنيم، می‌بينيم که فروغ راحت‌تر حرف خود را می‌زده است. پروين حرف‌های خود را در قالب استعاره‌هايی چون نخ و سوزن و سير و پياز بيان می‌کرده و از زبان اين‌ها سرگذشت خود را روايت می‌کرده است. کسانی چون کوروش حائری نيز فرضيه قتل او را مطرح کرده‌اند. اما من نمی‌دانم که چقدر می‌توان اين موضوع را با قطعيت گفت.

احتمال قتل پروين خيلی قوی نيست

از سوی ديگر، عباسعلی وفايی ـ رييس دانشکده‌ی ادبيات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبايی ـ - درباره فرضيه قتل پروين، اظهار کرد: روايت قتل پروين، روايتی است که کسان ديگری نيز آن را گفته‌اند. اما چيزی که در تاريخ ادبيات ما آمده، اين است که پروين به بيماری حصبه فوت کرده است. اين تصور که پروين کشته شده، وجود دارد؛ اما قوت بر بيماری اوست. من فکر می‌کنم دليل اين‌که می‌گويند پروين کشته شده، به دليل روح حاکم بر شعر اوست که منتقدانه است و پيام شعری او که تمثيل‌گونه است و عليه حاکمان ناعادل است. از اين جهت، برخی گفته‌اند احتمال دارد که او را کشته باشند.

اين پژوهشگر در ادامه تأکيد کرد: دوره پروين از ما خيلی هم دور نيست که نشود درباره آن تحقيق کرد. از سوی ديگر، اگر نشانه‌ای از کشتن او بود، اسنادی از آن به دست ما می‌رسيد؛ بنابراين احتمال قتل پروين نمی‌تواند خيلی قوی باشد.

وفايی همچنين عنوان کرد: به هرحال، بيان اين مسأله اشکال ندارد؛ اما بهتر است يا روايت نشود و يا تحقيق‌شده باشد. تاريخ‌پژوهی در ادبيات يک تخصص‌ است و اگر کسی با استناد، اين‌گونه مسائل را مشخص کند، سودمند هم هست؛ اما مستلزم اين است که روش‌مند باشد. البته حتا طرح اين موضوع نيز سودمند است؛ زيرا شايد کسان ديگری بروند دنبال مشخص کردن اين موضوع؛ مانند شما که به دنبال مشخص کردن آن هستيد.

او در ادامه گفت: آقای سنگری اولين کسی نيست که اين حرف را زده، کسان ديگری نيز اين موضوع را مطرح کرده‌اند؛ اما به نظر من، اگر چنين چيزی بود، در مدارک می‌آمد.

سندش کو؟

اما منوچهر اکبری ـ عضو هیأت علمی دانشگاه تهران ـ درباره به طرح فرضيه‌ای درباره قتل پروين اعتصامی گفت: فکر نمی‌کنم کسی برای طرح چنين ادعايی منبع و مدارک مستندی در دست داشته باشد و کسی که چنين حرفی را زده، بايد بتواند اين گفته را ثابت کند. نمی‌توان هر کس را که زير ۶۰ سال سکته کرده، مقتول بدانيم.

او افزود: پروين حتا به خواست رضاشاه مبنی بر کشف حجاب نيز تن داد؛ بنابراين مشکلات بنيادينی با حاکميت نداشت. از سوی ديگر، اگر او به قتل رسيده بود، مدارکی از قتل او به دست ما می‌رسيد. ميرزاده عشقی را محاکمه کردند و فرخی يزدی را کشتند. حتا اين‌که در زندان قزل حصار به فرخی يزدی آمپول هوا زده‌اند، مشخص است. اگر در مورد پروين هم چنين چيزی وجود داشت، سندی از آن باقی می‌ماند.

اکبری در ادامه خاطر نشان کرد: چرا تمايل داريم کسانی را که به مرگ طبيعی مرده‌اند، بگوييم کشته شده‌اند؟ فکر می‌کنيم اين‌گونه عزت می‌يابند؟ پروين از کودکی بيمار بود، همسرش نيز که نظامی خشنی بود، او را کتک می‌زد. او بيمار شده و فوت کرده است.

او همچنين تأکيد کرد: طرح اين‌گونه مسائل جز اغتشاش ذهنی فايده‌ای ندارد. ما بايد به دنبال درک و توجه به جايگاه شخصيت‌های ادبی در ادبيات فارسی، رسالت شعری آن‌ها، جايگاه ادبی آن‌ها و مفاهيم شعر آن‌ها باشيم؛ تا در جست‌وجو و طرح اين مسائل.

نشنيده بودم

در عين حال، فاطمه راکعی ـ شاعر و عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا (س) ـ با اشاره به طرح موضوع قتل پروين اعتصامی، عنوان کرد: آقای سنگری که اين موضوع را طرح کرده، حتما در مطالعاتش به شواهدی برخورد کرده است. من در مورد پروين اعتصامی تحقيقات گسترده‌ای نداشتم و نمی‌توانم با قطعيت حرفی بزنم؛ اما تا کنون بحثی درباره قتل پروين نشنيده بودم. اما سنگری مطالعات زيادی انجام داده و حتا صدای پروين اعتصامی را که ما بسيار به دنبال آن بوديم، به دست آورده است؛ بنابراين او حتما به چيزی برخورد کرده که چنين حرفی را می‌زند.

بعيد است

همچنين محمدرضا يوسفی، عضو هیأت علمی دانشگاه قم که در همايش «کارنامه‌ی صد سال شعر زنان فارسی سرا» حضور داشت، درباره‌ی علت مرگ پروين اعتصامی، گفت: آن چيزی که درباره مرگ پروين آمده، اين است که می‌گويند او بيمار شده و فوت کرده است. بحث قتل او، بحث جديدی است که به نظر من، بعيد است چنين اتفاقی افتاده باشد. اگرچه شعر پروين بسيار قدرتمندانه بوده و از سوی دربار نيز چندبار به او مدال داده‌اند و او نگرفته است؛ اما از نظر من، اين‌که او را به قتل رسانده باشند، بسيار بعيد است.

او افزود: از سوی ديگر، در آن زمان، پزشکی ما بسيار ضعيف بوده و اين خيلی چيز عجيبی نيست که کسی در جوانی بيمار شود و فوت کند.

يوسفی همچنين عنوان کرد: فکر می‌کنم اگر چنين چيزی رخ داده بود، پدر پروين و يا ملک‌الشعرای بهار که از مدافعان او بود، اين موضوع را رها نمی‌کردند و به آن می‌پرداختند. به نظر من، طرح چنين موضوعی شايد جرقه‌ای باشد برای تحقيقات بعدی که نه شاهدهای آن زنده‌اند و نه اسناد آن باقی است؛ در نتيجه، طرح کردن اين موضوعات فايده چندانی ندارد.

فرضيه‌ی مورد اعتنايی نيست

شيرزاد طايفی، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبايی و از کسانی که در همايش «کارنامه صد سال شعر زنان فارسی‌سرا» حضور داشت، نيز در اين‌باره گفت: من بعد از شنيدن فرضيه قتل پروين اعتصامی در اين نشست، چند روزی است که در دانشکده با همکارانم درباره آن حرف می‌زنيم.

او افزود: من از بچگی به پروين علاقه زيادی داشتم و درباره او مطالعاتی انجام داده‌ام و اين دومين‌باری بود که می‌شنيدم پروين اعتصامی به قتل رسيده است. فکر می‌کنم طرح اين موضوعات ناشی از حاشيه‌پردازی‌هايی است که در ايران علاقه‌ بسياری به آن وجود دارد. جوامع شرقی همواره دنبال راز و رمز هستند.

او همچنين گفت: به نظر من، دست کم با قطعيت نمی‌توان اين موضوع را مطرح کرد. اين‌که آقای سنگری با قدرت می‌گويد پروين اعتصامی به قتل رسيده است، يعنی هرکسی را که با قدرت درافتاده باشد، کشته‌اند. به نظر من، اين موضوع آن‌قدرها هم مشخص نيست. آيا برای خود شما اين موضوع باورپذير است؟

اين استاد دانشگاه با اشاره به اهميت محور علمی شخصيت‌های ادبی گفت: اولين و مهم‌ترين مسأله درباره شخصيت‌های ادبی، محور علمی آن‌هاست. من به دنبال حاشيه نيستم و اصلا اولويتی برای من ندارد. به نظر من، فرضيه قتل پروين نمی‌تواند چندان فرضيه مورد اعتنايی باشد؛ زيرا در زمانه او، يکی از بزرگ‌ترين عارضه‌ها همين بيماری حصبه بوده که جوانان بسياری به اين درد مرده‌اند. از سوی ديگر، در آن زمان، پروين احترام ويژه‌ای داشته و در آن سطح نبوده که حکومت بخواهد او را به قتل برساند.

بی‌فايده و غيرمستند

همچنين نرگس گنجی، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان و از ديگر استادانی که در همايش «کارنامه صدسال شعر زنان فارسی‌سرا» حضور داشت، درباره طرح بحث قتل پروين اعتصامی، بيان کرد: من اصلا با طرح چنين مسائلی موافق نيستم. پروين در خانه خودش فوت کرده و حرفی که خانواده او زده‌اند، مستند است. برادر پروين بعد از مرگ او، چاپ آثار او را برعهده داشت و هرگز چنين حرفی نزد. به نظر من، ما بايد به اظهارات آن‌ها احترام بگذاريم. از سوی ديگر، خانواده پروين بعد از پيروزی انقلاب نيز هرگز اين موضوع را طرح نکردند؛ در حالی که ديگر هيچ‌گونه محدوديتی برای آن‌ها وجود نداشت و حتا از سوی نظام ما که حامی کسانی است که در رژيم پهلوی مورد ظلم واقع شده‌اند، برای آن‌ها خوب هم بود. بستگان درجه يک پروين تنها موضوعی که مطرح کردند، اين بود که شايد نسبت به درمان به‌موقع او اقدامی نشده است؛ اما هرگز نگفتند که او به قتل رسيده است.

اين استاد دانشگاه به بی‌فايده بودن طرح چنين موضوعاتی اشاره و عنوان کرد: طرح اين مسائل درباره شخصيت‌های ادبی فايده‌ای ندارد و به نظر من، بی‌فايده و غيرمستند است؛ زيرا اگر مسأله‌ای بود، خانواده او مطرح می‌کردند.

او افزود: جلال متينی نيز پيش‌تر مقاله‌ای نوشته و در آن‌جا حرف‌های افرادی را که بحث کشته شدن پروين را طرح کرده‌اند، رد کرده است؛ اما اکنون در خارج از کشور است و نمی‌توانيد با او ارتباطی برقرار کنيد. پوران درخشنده نيز برای تهيه يک فيلم با کوروش حائری که می‌گويد از دوستان خانوادگی پروين است، ديداری داشته است.

پابلو نرودا هم؟

در همين روزها چنين بحثی درباره‌ی پابلو نرودا ـ شاعر شيليايی برنده‌ی نوبل ـ هم مطرح شده و حالا کشور شيلی می‌خواهد علت مرگ نرودا را مورد بررسی قرار دهد. به تازگی، مانوئل آرايا ـ منشی و همراه چندساله‌ی نرودا ـ گفته اين شاعر توسط رژيم آگوستو پينوشه کشته شده است.