مروري بر زندگي نخستين دانشمند مسلمان برنده جايزه نوبل و پايه‌گذار فرهنگستان علوم جهان سوم، ايسنا

مرحوم استاد محمد عبدالسلام، فيزيك‌پيشه بزرگ معاصر و نخستين دانشگر مسلمان برنده‌ جايزه نوبل صرف نظر از نقش اساسي‌ در كشف يكي از مهمترين نظريه‌هاي جديد «فيزيك ذرات» به دليل تلاش‌هاي پيگير و موثر در ترويج علوم در جهان سوم به ويژه كشورهاي مسلمان منطقه حقي بزرگ بر گردن جامعه علمي جهان اسلام دارد؛ در اين ميان نهادهاي علمي و پژوهشگران ايراني علاوه بر استفاده مستمر از خدمات و امكانات بنيادهاي بزرگ علمي به يادگار مانده از استاد، ساليان متمادي مستقيما از تجربيات علمي و راهنمايي‌هاي پدرانه وي بهره‌مند بوده‌اند.

سرويس علمي - پژوهشي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) در سالگرد فقدان اين فيزيك‌پيشه بزرگ مسلمان فرازهايي از زندگي و فعاليت‌هاي علمي و اجتماعي ايشان را مرور مي‌كند.

استاد عبدالسلام در سال 1926 ميلادي در خانواده‌اي مذهبي و فرهنگي در جهانگ (jhang ) از شهرهاي كوچك پاكستان كنوني به دنيا آمد. پدر وي در يك روستاي دور افتاده به عنوان كارمند بخش آموزش و پرورش خدمت مي‌كرد.

عبدالسلام در سن 14 سالگي با بالاترين رتبه در امتحانات ورودي دانشگاه پنجاب پذيرفته شد و پس از دوره‌ مقدماتي دانشگاه با دريافت بورس كالج كمبريج جهت ادامه تحصيل روانه انگلستان شد و در سال 1946 با كسب درجه‌ كارشناسي فارغ‌التحصيل شد.

وي در همان سال موفق به كسب بورس كالج اس.تي.جان اين دانشگاه شد و در سال 1949 تحصيلات كارشناسي ارشد خود را با نمرات عالي در رياضيات و فيزيك به پايان رساند.

عبدالسلام در سال 1950 به دليل ارايه برجسته‌ترين مقاله‌ پيش دكتري در رشته فيزيك موفق به دريافت جايزه اسميت شد.

وي در سال 1952 درجه‌ دكتري فيزيك خود را از دانشگاه كيمبريج اخذ كرد.

رساله‌ دكتر عبدالسلام كه با موضوع «كوانتوم الكتروديناميك» در سال 1951 منتشر شد، هنوز نيز شهرت جهاني دارد.

عبدالسلام در سال 1951 به منظور تدريس رياضيات در كالج دولتي لاهور به پاكستان بازگشت و در سال 1952 به رياست دانشكده رياضيات دانشگاه پنجاب منصوب شد.

وي در واقع با هدف تاسيس يك موسسه تحقيقاتي به پاكستان بازگشت، اما به زودي متوجه شد كه امكان اين كار وجود ندارد، از اين رو، عبدالسلام ناچار شد براي پيگيري تحقيقات خود در زمينه‌ فيزيك نظري كشور خود را ترك كند.

عبدالسلام از سال 1954 كه براي شركت در يك سخنراني به كمبريج رفت در انگلستان اقامت داشت و از سال 1957 تا پايان عمر به عنوان استاد فيزيك نظري در كالج سلطنتي لندن به تدريس پرداخت.

استاد در عين حال به عنوان مشاوري دلسوز در فعاليت‌ها و سياستگزاري‌ علمي پاكستان مشاركت داشت و طي سال‌هاي 1961 تا 1974 علاوه بر مشاوره علمي رياست جمهوري در كميسيون انرژي اتمي و كميسيون علمي پاكستان منشا خدماتي ماندگار در توسعه علمي زادگاه خود بود.

عبدالسلام با كوشش و درايت بي‌نظير موافقت سازمان‌هاي بين‌المللي از جمله يونسكو را نسبت به ايجاد يك مركز پژوهش فيزيك نظري جلب كرد كه به دلايل خاص اين مركز در تريست ايتاليا بنا شد.

استاد از سال 1964 تا دسامبر سال 1993 رييس مركز بين‌المللي فيزيك نظري (ICTP) بود و همچنين با كميته‌هاي مختلف مرتبط با توسعه علوم و فن‌آوري در كشورهاي جهان سوم در سازمان ملل متحد همكاري نزديك داشت.

عبدالسلام با توجه به تجربيات چندين ساله‌ تحصيل و تدريس در پاكستان، با مشكلات پرداختن به علم در دنياي در حال توسعه از نزديك آشنايي داشت و عمر خود را وقف رفع اين مشكلات كرد.

عبدالسلام در مركز بين‌المللي فيزيك نظري كه همچنان به نام وي نام‌گذاري شده با محققان جهان سوم پدرانه و با دلسوزي برخورد مي‌كرد و در هر فرصت درصدد كمك به آنها بود.

از ديگر يادگارهاي ارزشمند اين فيزيك‌پيشه برجسته مسلمان فرهنگستان علوم كشورهاي درحال توسعه (TWAS ) است که توسط گروهي از دانشمندان برجسته کشورهاي جنوب با پيشگامي عبدالسلام با هدف ارتقاي ظرفيت علمي اين کشورها تشکيل شده است.

اين سازمان مستقل بين المللي در سال 1983 درتريست ايتاليا با عنوان اوليه «فرهنگستان علوم جهان سوم»آغاز به کار کرد و در سال 1985 توسط خاوير پرز دکوئيار، دبير کل وقت سازمان ملل متحد، رسماً افتتاح شد.

اعضاي اين فرهنگستان که تعداد آنان هم اکنون به حدود نهصد نفرمي رسد، از بين دانشمندان برجسته جهان انتخاب مي شوند و هفتاد کشور را نمايندگي مي کنند.

دبيرخانه تواس در مرکز تحقيقات فيزيک نظري عبدالسلام (ICTP) در تريست ايتاليا قرار دارد و شورايي که هرسه سال توسط اعضاء انتخاب مي شود نظارت بر برنامه هاي آن را به عهده دارد. فرهنگستان علوم كشورهاي درحال توسعه با يونسکو، مرکز تحقيقات فيزيک نظري عبدالسلام (ICTP )، شوراي بين المللي علوم (ICSU)، بنياد جهاني علوم (IFS ) و برنامه جهاني علوم (ISP ) همکاري نزديک دارد.

استاد عبدالسلام دو بار به ايران سفر كرد؛ بار اول قبل از انقلاب اسلامي براي طرح يك مركز پژوهشي در زمينه فيزيك نظري در ايران به دانشگاه صنعتي شريف و بار دوم پس از انقلاب اسلامي.

پايه‌گذاري پژوهشگاه دانش‌هاي بنيادي (مركز تحقيقات فيزيك نظري و رياضيات) در ايران كه ناشي از نمونه‌برداري آگاهانه از تجربه ICTP است، به زعم مسوولان اين نهاد مهم علمي به ميزان قابل توجهي مديون برخوردهاي بزرگوارانه و حمايت‌هاي بي‌دريغ اين دانشمند مسلمان پاكستاني است.

استاد فرهاد اردلان، استاد پژوهشكده فيزيك پژوهشگاه دانش‌هاي بنيادي (IPM) با تقدير از نقش مهم مرحوم عبدالسلام در شكل گيري حركت‌ها و نهادهاي علمي در ايران و كشورهاي مسلمان منطقه مي‌گويد: در سال‌هاي جنگ كه تماس با دنياي فيزيك در خارج بسيار دشوار بود، عبدالسلام سخاوتمندانه اين تماس را ممكن ساخت.

عبدالسلام در سال 1979 جايزه‌ نوبل فيزيك را مشتركا با استيون و اينبرگ و شلدن گلاشو دريافت كرد. اين جايزه به دليل نقش استاد در كشف و شكل بندي نظريه‌ الكتروهسته‌يي به وي اهدا شد.

نظريه‌ الكتروهسته‌يي كه متضمن وحدت دو نيروي الكترومغناطيسي و هسته‌يي ضعيف است، حاصل دو دهه پژوهش‌هاي جامعه‌ فيزيك در سال‌هاي 1950 و 1960 است كه عبدالسلام و اينبرگ و گلاشو نقشي اساسي در شكل گيري آن داشتند.

استاد عبدالسلام مبلغي را كه بابت جايزه مدال صلح دريافت كرده بود براي ديدار فيزيكدانان جوان كشورش از ICTP هزينه كرد، همچنان كه سهم جايزه‌ نوبل خود را نيز بدون اين كه حتي يك پني از آن را صرف خود يا خانواده‌اش كند، براي كمك به فيزيك‌پيشه‌هاي كشورهاي در حال توسعه اختصاص داد.

دكتر عبدالسلام مسلماني بود كه هيچگاه مذهب را از زندگي شخص خود جدا نكرد.

وي در اين مورد گفته است: «قرآن مقدس ما را به بازتاب قوانين طبيعي گوناگوني كه خدا خلق كرده است پيوند مي‌زند. نسل ما اين امتياز را داشته كه به بخشي از طراحي‌هاي او كه بخشش و رحمت است، دست پيدا كند و اين نعمتي است كه من از اعماق قلبم آن را سپاس مي‌گويم.»

استاد عبدالسلام سرانجام پس از افزون بر نيم قرون تلاش علمي در اول آذرماه 1375 -21 نوامبر 1996 - به دنبال يك بيماري طولاني در آكسفورد انگلستان به ديار باقي شتافت و در پاكستان سرزمين زادگاهش به خاك سپرده شد.

نام عبدالسلام تا ابد با نام مرز بين‌المللي فيزيك نظري پيوند خورده است. مركزي كه طي بيش از چهار دهه فعاليت آن،‌ ده‌ها هزار دانشمند از بيش 150 كشور دنيا شركت داشته‌اند. تلاش‌هاي اين استاد گرانقدر براي از بين بردن فاصله‌ ميان شمال و جنوب در اين سياره خاكي مي‌تواند نمونه ارزشمندي براي تمامي علاقمندان ارتقاي علمي فرهنگي و اجتماعي كشورهاي جهان سوم باشد.