لاک‌پشت‌ها در بزرگراه: مقایسه‌ وضعیت وب‌سایت روزنامه‌های ایران و امریکا

منتشر شده در ویژه‌نامه «روزنامه‌نگاری ایرانی»
گروه مطالعات رسانه روزنامه خراسان، آبان‌ماه ۱۳۸۹

محمد مهدی مولایی

وب‌سایت هر روزنامه یا نشریه، نسخه‌ی آنلاینی است که در هر زمان و مکانی با اتصال به شبکه‌ی اینترنت برای مخاطبان قابل دسترس است. اگر چند سال پیش به‌سبب کم‌شمار بودن تعداد کاربران اینترنتی، «وب‌سایت‌داری» برای‌ نشریه‌ فعالیتی جانبی و تزئینی محسوب می‌شد، حالا با فراگیر شدن استفاده از اینترنت در اغلب کشورهای دنیا حضور نشریات در فضای مجازی نیز اهمیت بیشتری یافته است.

نتایج مطالعه‌ی مرکز تحقیقاتی پیو (Pew) نشان می‌دهد در امریکا مردم بیش‌تری به جای روزنامه‌های چاپی، اخبار را به‌صورت آنلاین می‌خوانند. جدیدترین آمارهای موسسه نیلسن (Nielsen) نیز نشان می‌دهد تعداد مراجعه‌کنندگان به وب‌سایت روزنامه‌ها در امریکا، در ماه‌های ابتدایی سال ۲۰۱۰ نسبت به ماه‌های پایانی سال پیش ۷۴ درصد افزایش داشته و به حدود ۳۷ درصد از کل کاربران اینترنت آمریکا رسیده است. این تغییر ذائقه‌ی مخاطب باعث شده در سیاست‌گذاری روزنامه‌ها و نشریات، حضور در فضای مجازی از طریق وب‌سایت اهمیت بسیاری پیدا کند و حتی گاهی از اولویتی بیشتر نسبت به نسخه‌ی چاپی برخوردار شود.

به‌سبب جایگاه متفاوتی که اینترنت در جوامع مختلف دارد، طبیعی است وب‌سایت روزنامه‌ها نیز در کشورهای مختلف وضعیتی یکسان نداشته باشند. مقایسه بین وضعیت وب‌سایت روزنامه‌های ایرانی و روزنامه‌های امریکایی، شاید به شناخت بهتر جایگاه این نوع سایت‌ها در ایران کمک کند. اطلاعات مربوط به وب‌سایت روزنامه‌های امریکایی نتیجه مطالعه گروه پژوهشی بیوینگز (Bivings) است که در ابتدای سال ۲۰۰۹ بر روی ۱۰۰ روزنامه‌ی برتر امریکا انجام شد و وضعیت آنها را در سال قبل‌تر نشان می‌دهد. اطلاعات مربوط به روزنامه‌های ایرانی نیز از پژوهشی درباره‌ی بررسی وضعیت وب‌سایت ۳۳ روزنامه‌ی ایرانی به‌دست آمده است.

انتشار چند رسانه‌ای

در تعاریف کلاسیک روزنامه‌نگاری آنلاین، از جمله ویژگی‌های این نوع روزنامه‌نگاری امکان انتشار چندرسانه‌ای ذکر شده است. امکان انتشار همزمان متن، صدا و تصویر از نخستین تفاوت‌هایی بود که روزنامه‌نگاری آنلاین را از چاپی متمایز می‌کرد. بر همین اساس از سال‌های پیش وب‌سایت روزنامه‌های حرفه‌ای در کنار بازانتشار مطالب چاپی و تولید متن برای محیط مجازی، محتواهایی را نیز به‌صورت صوت و ویدئو منتشر می‌کردند. امکان انتشار محتوای صوتی در اینترنت از چند سال پیش به‌شکلی جدید و تحت عنوان «پادکست» دنبال شد و بر همین اساس عنوان «وادکست» نیز برای انتشار محتوای ویدئویی در نظر گرفته شد.

در روزنامه‌های امریکایی، استفاده از پادکست در ۴۰ درصد و استفاده از فایل‌های ویدئویی در ۱۰۰ درصد وب‌سایت‌ها دنبال می‌شود. اما روزنامه‌های ایرانی از این امکان به‌نسبت قدیمی فضای مجازی نیز بی‌بهره‌اند. دربین وب‌سایت روزنامه‌های ایرانی، تنها در پایگاه روزنامه‌ی «خبر» بخشی باعنوان «چندرسانه‌ای» فعال است.

امکانات وب ۲یی

«وب ۲» به نسل جدیدتر دنیای وب اطلاق می‌شود که در آن فضایی تعاملی‌تر برای کاربران اینترنتی فراهم شده است. در دوره‌ی «وب ۲»، وب‌سایت‌های اینترنتی امکانات تعاملی قابل توجهی در اختیار مراجعه‌کنندگان قرار می‌دهند و نقش کاربران در فضای مجازی برجسته‌تر می‌شود. وب‌سایت روزنامه‌ها نیز در همین راستا، امکانات و فضاهای جدیدتری در اختیار مخاطبان‌شان قرار می‌دهند. از جمله این موارد، امکان نظردهی روی مطالب منتشر شده در وب‌سایت‌ها است.

در حالی که در ۷۵ درصد وب‌سایت روزنامه‌های امریکایی این امکان وجود دارد، در روزنامه‌های ایرانی این رقم تنها ۲۷ درصد است. رقم ۲۷ درصد مربوط به روزنامه‌های ایرانی نیز بااغماض محاسبه شده است. در اکثر روزنامه‌های ایران که بخش نظرات خوانندگان وجود دارد، این بخش حالتی «تزئینی» دارد و به‌ندرت فعالیت و تبادل نظری شکل می‌گیرد. تنها در چند وب‌سایت روزنامه‌ی محدود از جمله «خبرآنلاین» است که بخش نظرات مخاطبان جدی گرفته می‏شود و کاربران سایت در مباحث شرکت می‌کنند.

از جمله دیگر امکانات وب‌دویی که در روزنامه‌های امریکایی استفاده می‌شود می‌توان به برچسب‌‌زنی روی مطالب (۹ درصد) و بوک‌مارکینگ اجتماعی (۹۲ درصد) اشاره کرد. استفاده از این امکانات در وب‌سایت‌ روزنامه‌های ایران صفر است. خروجی آر.اس.اس امکان دیگری است که در همه‌ی وب‌سایت‌های روزنامه‌های امریکایی در نظر گرفته شده ولی تنها در ۵۷ درصد وب‌سایت‌های ایرانی‌ها وجود دارد. آر.اس.اس تفکیکی برای هر بخش و سرویس نیز در ۹۵ درصد وب‌سایت روزنامه‌های امریکایی و تنها در ۱۵ درصد وب‌سایت‌های ایرانی وجود دارد.

تبلیغات اینترنتی

فعالیت وب‌سایت روزنامه، به‌عنوان بخشی از سازمان رسانه‌ای تعریف می‌شود. از این‌رو در روزنامه‌هایی که اهداف اقتصادی را دنبال می‌کنند و سودآوری برای آنها در اولویت نخست قرار دارد، برای فعالیت وب‌سایت روزنامه نیز باید توجیه اقتصادی وجود داشته باشد. تقریبا می‌توان همه‌ی روزنامه‌های امریکایی را از این نوع دانست، در حالی که در ایران قسمت قابل توجهی از روزنامه‌ها به‌وسیله‌ی بخش‌‌های دولتی و شبه‌دولتی منتشر می‌شوند و اهداف اقتصادی برای آنها در درجه‌ی اهمیت بالایی قرار ندارد. از این‌رو طبیعی است که سیاست‌های درنظر گرفته شده برای وب‌سایت روزنامه‌ها در ایران و امریکا متفاوت باشد.

در حالی که در سیاست‌گذاری وب‌سایت روزنامه‌های امریکایی برنامه‌هایی برای سودآوری درنظر گرفته می‌شود، اغلب وب‌سایت روزنامه‌های ایرانی چنین سیاستی را دنبال نمی‌کنند. نمایش تبلیغات اینترنتی قدیمی‌ترین و مرسوم‌ترین شیوه‌ی کسب درآمد در وب‌سایت روزنامه‌ها محسوب می‌شود. در وب‌سایت روزنامه‌های امریکایی سه‌نوع آگهی آنلاین وجود دارد. در این وب‌سایت‌ها آگهی‌های مرتبط هوشمند (۱۰۰ درصد)، آگهی‌‌های بینابینی یا بین‌صفحه‌ای (۴۳ درصد) و آگهی روی آر.اس.اس (یک درصد) استفاده می‌شود. آمار استفاده از هر سه نوع این آگهی‌ها در ایران صفر است. به‌عبارتی وب‌سایت هیچ روزنامه‌ی ایرانی از هیچ‌کدام از این سه نوع آگهی‌ مرسوم آنلاین استفاده نمی‌کنند. تنها ۲۷ درصد از روزنامه‌های ایرانی در وب‌سایت‌های‌شان، بخش آگهی‌های اینترنتی دارند. این آگهی‌ها به‌شکل تبلیغات اینترنتی سنتی و به‌صورت بنرهای ساده‌ی تصویری هستند.

اشتراک آنلاین

آگهی‌ اینترنتی تنها یکی از راه‌های درآمدزایی وب‌سایت‌های روزنامه‌هاست. نارضایتی از میزان درآمد حاصل از آگهی‌های اینترنتی باعث شده در سال‌های اخیر مدیران رسانه‌ای برای تغییر استراتژی آنلاین به فکر بیفتند. سیاست جدید مدیران روزنامه‌ها، پولی‌کردن مطالب وب‌سایت‌هاست. برخی مدیران برای کسب درآمد بیشتر از محیط آنلاین، نسبت به توقف انتشار مجانی مطالب روزنامه‌ها و دریافت پول در قبال دسترسی به نسخه‌ی اینترنتی تصمیم گرفته‌اند. آمار این روزنامه‌ها در امریکا ۱۱ درصد است. در این وب‌سایت‌ها، دسترسی به مطالب تنها از طریق ثبت‌نام در سایت و پرداخت پول امکان‌پذیر است. در بین سایت‌های ایرانی هیچ‌کدام از روزنامه‌ها هنوز به این مرحله نرسده‌اند و تنها روزنامه‌ی دنیای اقتصاد است که امکان دسترسی به نسخه‌ی پی.دف.اف مطالب‌ش را تنها برای مشترکان روزنامه برقرار کرده است.

روزنامه‌نگاری شهروندی

روزنامه‌نگاری شهروندی که با عناوین روزنامه‌نگاری مردمی، روزنامه‌نگاری مشارکتی و روزنامه‌نگاری دموکراتیک نیز شناخته می‌شود در ساده‌ترین تعریف به‌معنای فراهم شدن امکان مشارکت شهروندان در فرآیند روزنامه‌نگاری است. فناوری‌های جدید ارتباطی از جمله اینترنت، دستگاه‌ها و تلفن‌های همراه امکان تولید و انتشار متن، تصویر و صدا را برای شهروندان فراهم کرده‌اند و روزنامه‌نگاری را از انحصار «روزنامه‌نگاران حرفه‌ای» خارج کرده‌اند. سازمان‌های رسانه‌ای از جمله روزنامه‌ها می‌توانند برای به‏کارگیری این قابلیت و استفاده از محتواهای تولیدی شهروندان در وب‌سایت‌های‌شان پیش‌بینی‌های لازم را انجام دهند. بر همین اساس در اغلب وب‌سایت‌های روزنامه‌های حرفه‌ای بخشی برای دریافت محتواهای متنی، صوتی و تصویری مخاطبان در نظر گرفته شده است.

در حالی که در وب‌سایت روزنامه‌های امریکایی بخش ویدئوهای تولید کاربران (۱۸ درصد)، بخش عکس‌های تولید کاربران (۵۸ درصد) و بخش مقالات تولید کاربران (۱۵ درصد) وجود دارد، آمار مربوط به این سه بخش در روزنامه‌های ایران صفر است. در وب‌سایت روزنامه‌های ایران هیچ بخشی برای دریافت و انتشار هیچ‌نوع محتوایی که از جانب مخاطبان ارسال شده باشد وجود ندارد. به‌عبارتی در وب‌سایت روزنامه‌های ایرانی هیچ فضا و برنامه‌ای برای دنبال کردن روزنامه‌نگاری شهروندی در نظر گرفته نشده است.

نسخه‌ی پی.دی.اف

اگر به‌جدول آماری مقایسه‌ی وب‌سایت‌‌های دو کشور دقت کنید، ستون مربوط به نسخه پی.دی.اف تنها بخشی است که در آن روزنامه‌های ایرانی جلوتر از روزنامه‌های امریکایی هستند. در حالی که تنها در ۵۷ درصد روزنامه‌های امریکا نسخه پی.دی.اف در وب‌سایت قرار می‌گیرد، این رقم در روزنامه‌های ایرانی ۷۸ درصد است. البته این اختلاف را متاسفانه نمی‌توان به برتری وب‌سایت روزنامه‌های ایرانی به امریکایی نسبت داد. از زمانی که راه‌اندازی وب‌سایت روزنامه‌های ایران آغاز شد، انتشار نسخه‌ی پی.دی.اف روزنامه به‌عنوان ساده‌ترین و کم‌هزینه‌ترین روش انتشار در دستور کار قرار گرفت. اغلب روزنامه‌ها نسخه‌ی پی.دی.اف که برای ارسال به بخش چاپ آماده شده بود را در وب‌سایت‌‌شان هم منتشر می‌کردند. این سنت تاکنون باقی‌ مانده و هرچند در سال‌های بعد برخی روزنامه‌ها نسخه‌ی «متنی» را نیز به نسخه‌ی پی.دی.اف در وب‌سایت‌شان اضافه کردند، ولی نسخه‌‌های پی.دی.اف همچنان در جای خود باقی‌مانده‌اند تا روزنامه‌های ایرانی بتوانند حداقل در یک ستون از روزنامه‌های امریکایی پیشی بگیرند.

شبکه اجتماعی

شبکه‌های اجتماعی نسل جدیدی از وب‌سایت‌های اینترنتی هستند که در سال‌های اخیر مورد استقبال کاربران اینترنتی قرار گرفته‌اند. فیس‌بوک معروف‌ترین شبکه‌ اجتماعی در جهان و کلوب معروف‌ترین نمونه‌ی آن در ایران است. در حال حاضر هزاران سایت شبکه‌ی اجتماعی در حوزه‌های مختلف فعالیت می‌کنند و کاربران اینترنتی با سلایق متفاوت اعضای آنها هستند.

در سال‌های اخیر علاوه بر موج راه افتادن شبکه‌های اجتماعی، سایت‌های با حوزه‌ی فعالیت دیگر نیز تلاش کرده‌اند امکاناتی شبیه به شبکه‌های اجتماعی در اختیار کاربران خود قرار دهند. حرکت سایت‌های روزنامه‌ها به سمت «شبکه‌ی اجتماعی»شدن نوعی نگاه به آینده است چرا که برخی تحلیل‌گران حوزه‌ی رسانه آینده‌ی دنیای وب را در اختیار شبکه‌های اجتماعی می‌دانند. حدود ۱۰ درصد روزنامه‌های امریکایی، سایت‌های‌شان را به محیطی شبیه به شبکه‌های اجتماعی تبدیل کرده‌اند. با توجه به اینکه در ایران وب‌سایت‌های روزنامه‌ها فاقد برخی امکانات ساده‌ی فضای مجازی هستند، طبیعی است که این رقم برای روزنامه‌های ایرانی صفر باشد.

روزنامه‌های ایران

مقایسه‌ی بین وب‌سایت‌ روزنامه‌های ایران و امریکا نشان از تفاوت قابل توجه وضعیت مطبوعات آنلاین در این دو کشور است. به‌نظر می‌رسد هرچقدر در امریکا موسسه‌های مطبوعاتی در تلاش هستند همگام با تحولات دنیای مجازی حرکت کنند و از جدیدترین تکنولوژی‌های آنلاین برای جذب مخاطبان‌شان استفاده کنند، در ایران تعداد اندکی از مدیران روزنامه‌ها به حضور رسانه‌شان در فضای مجازی توجه دارند. وضعیت وب‌سایت برخی روزنامه‌های ایرانی سال‌هاست که تغییری نکرده و بخش قابل توجهی از آنها هنوز ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین امکانات فضای مجازی را نیز در وب‌سایت‌های‌شان ندارند. برخی نیز هنوز وب‌سایت‌شان را تنها با «آپلود» کردن روزانه‌ی چند فایل پی.دی.اف به‌روز نگه می‌دارند. با این اوصاف به‌نظر می‌رسد در اغلب روزنامه‌های ایرانی، فعالیت وب‌سایت در اولویت چندم و مسئله‌ای تشریفاتی تعریف شده است.

در این میان البته استثناءهایی هم وجود دارد و چند روزنامه از جمله «جام‌جم»، «همشهری»، «خبر» و «دنیای اقتصاد» اهمیت بیشتری برای فعالیت‌شان در فضای مجازی قائل هستند. مدیر روزنامه‌ی «خبر» چندی پیش در نشستی حتی اولویت فعالیت آنلاین روزنامه‌اش را بیشتر از فعالیت چاپی دانسته و گفته بود امروز روزنامه‌ی چاپی ما برگرفته از وب‌سایت است و روزنامه را فقط برای کسانی منتشر می‌کنیم که وقت پرینت گرفتن از محتوای آنلاین ندارند. وجود چنین رویکردهایی در فضای مطبوعاتی ایران جای امیدواری را برای توسعه‌ی روزنامه‌نگاری آنلاین در کشور باقی می‌گذارد.

با این وجود مواردی از قبیل امکانات پیشرفته‌ی وب‌۲یی، انواع آگهی‌های اینترنتی، استفاده از شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی، امکانات روزنامه‌نگاری شهروندی، اطلاع‌رسانی از طریق سایر رسانه‌ها از قبیل پیامک، استفاده از پادکست و وادکست، راه‌اندازی نسخه مخصوص موبایل، از جمله عرصه‌هایی هستند که هنوز وب‌سایت‌های روزنامه‌های ایرانی به‌سراغ آنها نرفته‌اند. به‌کارگیری این امکانات در وب‌سایت‌ها می‌تواند توجه بیشتر مخاطبان را جلب کند و سازمان‌های مطبوعاتی را به‌اهداف‌شان نزدیک‌تر نماید.