کس نخارد پشت من، جز ناخن انگشت من، محمد فيروزيان

اگر چه به لطف تکنولوژی ارتباطات و با هدايت غرب بسوی جهانگرايی، مسئله درک و احترام متقابل، همگرايی و همکاری و گره زدن منافع ماندگار بين ملت ها و دولت ها روز به روز معنای حقيقی و کارکردی خود را می يابد؛ هنوز در عمل به ويژه در مناطق محروم سياسی و اقتصادی، اين شيوه زندگی متمدنانه، بيشتر به اميد و آرزو و يا شوخی و تعارف می ماند.

هنوز حقوق بين الملل که می بايست معيار و پلتفرم نزديکی ملت ها باشد؛ گرفتار بازی سياست بين دولت ها است. هنوز دولت ها در راستای مصالح ملی و گاهی بگونه ای فروپايه، تنها برای تأمين مصالح حزبی، خطی و يا انتخاباتی رفتار می کنند که می تواند بر خلاف مصالح فراگير جهانی باشد. واقعيت آن است که در مدل اقتصاد سياسی جهان گرا، دولت ها بيشتر مايلند بجای تلاش پوچ و چانه زدن برای ربودن فرصت های انحصاری و بدست آوردن منافع يکسويه، منافع خود را با منافع ديگران گره بزنند تا توان بهتر برای نوسازی و بهسازی خود و ديگران فراهم آورده و تضمين بيشتر برای ماندگاری منافع همپايه مهيا سازند. با اين همه، در حاليکه ما به مرحله دو جهان نزديک نشده ايم و در گوشه و کنار گيتی و در همسايگی کشورهای توسعه يافته و در حال گذار، بدترين نمودهای عقب ماندگی را می توان ديد؛ اکنون در سه جهان پيشرو، پيرو و پسرو، تفاوت عميق در سطح توسعه همه جانبه و امکان نابرابر، خود تحريک کننده قدرت های برتر برای کسب فرصت های انحصاری و استثماری می شود. هرآينه، پيگردی و پيگيری منافع ملی تا آنجا که به بهای هدر رفتن توان ملت های ديگر برای رشد نباشد، دست کم در زمان ما، نه تنها بد نيست که وظيفه دولت های ملی می باشد. از همين رو است که نبايد به آينده نگری ملت های هوشمند و دولت های وامدار مردم خرده گرفت. باری، از ما است که بر ما است و هر عيب که هست از مسلمانی ما است. چرا بايد هنوز روس و انگليس را برای ترکمانچای و قرارداد نفتی نکوهش کرد. حفظ حافظه تاريخی برای هر ملت ضروری ترين واجب ها است؛ اما بغض ورزيدن و کينه توزی پايدار، سود ندارد که هيچ، ضرر مسلم است. پس چرا بايد آمريکا را اينگونه در برابر خود دشمن ساخت؛ مدنيت مدرن امروز که با پيشينه مدنی و تمدنی ما بسيار همسنگ و هماهنگ است. آری، آنها شايد استالين، فريزر و شپرد، آيزنهاور و کارتر و خيلی های ديگر را مسئول اين همه دوری ها، بی اعتمادی ها، دشمنی ها و بدنامی هاشان بدانند؛ همانگونه که ما قاجارها را گناهکار دانسته و اما عباس ميرزا، اميرکبير، مصدق، بازرگان و ديگر بزرگانمان را می پرستيم. امروز هم مانند ديروز، اين ما هستيم که بايد به خود آمده، درخود و عقده های خود نمانده که برای خود، خودی که می خواهد با ديگران زندگی کند، چاره کنيم. ما ناگزيريم مصالح خود را همپايه مصالح جهان آزاد، بخواهيم و بسازيم. اگر برون گرايی ناسيوناليسم مثبت، دهه ها پيش، همگام با توسعه مدنيت دنبال می شد، ما به بن بست ۵۷ دچار نمی شديم. ايده آليسم صنفی درون گرای کنونی نيز چيزی نبوده است مگر گره های کور بر گره ساختار پيشين. صلاح ما تنها همسازی و هم آوازی با دنيای متمدن است.

آيا هنوز می انديشيم که جهان، جهانی که با هميت چشمگير به چالش با انحصارطلبی سرمايه داری برخواسته و بسوی سرمايه داری نوين برپايه همگرايی، در تکاپو است؛ منتظر ما خواهد نشست تا شايد از فرصت های کوچکی که برايمان مانده برای جايابی در پروسه پر شتاب مدنيت جهانی، بهره گيريم؟

بازگرديم به تحولات پر هزينه و پرخطر امروز در پيرامون ما، آنگونه که رفت، تا رسيدن به مرز دو جهان و نهادينه گشتن مصلحت گرايی و منفعت خواهی جهان شمول، راه درازی مانده است. هنوز قدرت های برتر در بازی با دولت های پسرو، به روز و با فرصت طلبی کوتاه مدت رفتار می کنند؛ و در اين بين چه بسا سازه های شکننده مدنی اين دولت- ملت ها را ناديده گرفته و يا چندان به کارآمدی و بازيگری آنها در مسير تعامل بها نمی دهند. يک همسازی کوتاه مدت بين قدرت پيشرو و دولت پسرو می تواند روند مدنيت و در نهايت جايابی ملت ها را در چينش سياست ملی و جهانی به تأخير اندازد. به عنوان نمونه، موضع گيری اوباما - در همين چند سال پيش که هنوز بخوبی در حافظه ما وجود دارد- در پيام دوستانه بنام ساختار سياسی ايران به روشنی نشان داد که از ديد آنها پويش سياسی در بطن جامعه ما چندان مهم نيست و می توان آن را بسادگی ناديده گرفت. سال بعد، اما، آنها دانستند که نگاه هرمی به قدرت سياسی آنها را از اهميت شناخت تأثير گذاری رو به فزونی قدرت اجتماعی باز می دارد. با اين همه، دستگاه ديپلماسی اوباما بی رمق و بی هدف در برابر - به اصطلاح- فتنه ۸۸ واکنش نشان داد که اين خود باز گواه آن است که رويکرد آنها پيرامون تحولات ايران آنی و تنها در پی مديريت و يا دست کم هدايت شرايط بسيار کوتاه مدت است. يعنی آنها هنوز بازی قدرت را در ايران مانند آنچه در زمان شاه بوده سياسی و لجنه ای می دانند و از اين رو حاضرند متناسب با نوع تغيير در رفتار خارجی سيستم، واکنش نشان دهند. به عنوان شاهدی ديگر، در همين هفته ها به محض آنکه ايران موضوع فوردو را پيش کشيد، اروپا سراسيمه واکنش نشان داد و درست چند روز بعد که ايران قدری به مسير تعامل و گفت و شنود چرخش کرد- که البته از ديد اروپايی ها شايد به معنای فروکش کردن نسبی عصبانيت تهران تعبير شد- اروپا، ژاپن و هند نيز کمی نرمش نشان دادند. نويسنده نمی خواهد بگويد که اين قدرت ها به آسانی با تغيير مشی ايران رنگ می بازند و به دست ايران بازی می خورند؛ بلکه می خواهد تأکيد کند که اگر آنها بتوانند رهبران ايران را متقاعد سازند تا از مسير خطرناک بيرون بيايند، آنها نيز می توانند در واکنشی برابر با نظام کنار آمده و دست کم تا زمان نامعلوم چشم بر حقايق ببندند. ما نمونه های چندی از رفتاری اينچنين، به سبک های مختلف و در پوشش عملگرايی را از سوی غرب در برابر چين، شوروی پيشين و ليبی معمر قذافی ديديم. اما، ناگفته پيدا است که شرايط در موارد مختلف هميشه يکسان نيست و به ويژه در باره ايران، نظر به اهميت کشور ما، شتاب تحولات، نوع تهديدها و تجربه خصومت ها، نگرانی از بروز درگيری خواسته يا ناخواسته بسيار جدی است و اين روزها بوی غليظ باروت هر چه بيشتر به مشام می رسد.

در پايان، بايد بدانيم که اين تحريم ها و تهديدهای غربی تنها تا زمانی کارساز و جدی پيگيری شده و همپايه با گذار ما بسوی مدنيت فردا خواهد بود که ساختار کنونی با آنها ناسازگار بماند و بصورت تهديدی ماندگار درآيد. پس بجای آنکه در رويکردی واکنشی به امداد عينی و غيبی غرب دل خوش کنيم، می بايد پايه های قدرت اجتماعی را در همسازی، همگرايی و همپوشی ميان خود رونق و رنگ و جلا بخشيده تا در چشم همه برجسته گردد و اينجا است که می توان مصالح سياسی خود را به مصالح دنيا گره بزنيم.