شما به تاثیر نظام شاهنشاهی ایران اشاره داشتید که اصلاحات اجتماعی اکنون عربستان می تواند یک مابه ازای البته پخته تر و برنامه ریزی شده تر از تحولات و آزادی های مدنی قبل از انقلاب و رفراندوم ۶ بهمن ۱۳۴۱ که شاه از آن به عنوان "انقلاب سفید شاه و مردم" یاد می کرد باشد، اما نکته اینجاست که شتاب اصلاحات و اعطای آزادی مدنی در عربستان بسیار بالاست، آیا همین شتاب در اصلاحات و اعطای آزادی مدنی باعث رشد انتظارات و مطالبات جامعه بیش از توانایی حاکمیت و دولت نخواهد شد؟

ببینید حاکمیت عربستان اکنون همین میزان از آزادی های مدنی و اجتماعی را هم برنمی تابد. پس این طور نیست که بگوییم افزایش مطالبات با رشد آزادی های مدنی بالا خواهد رفت تا جایی که دولت نتواند پاسخ گو باشد. ببینید اصلاحات در عربستان سعودی از زمان ملک فهد شروع شده است و مخنص به یک ماه اخیر نیست و در ادامه در دوره ملک عبدالله قدری بر سرعت آن افزوده شد، مساله ای مانند گفت و گوی بین مذاهب و حتی بین ادیان، آن هم در شرایطی که اهل تسنن و اهل تشیع عربستان هیچ تمایلی به ارتباط با یکدیگر نداشتند در زمان ملک عبدالله صورت پذیرفت و باعث تعامل ادیان و مذاهب شد. یا در ادامه برگزاری انتخابات شوراهای شهر در عربستان یا اصلاحاتی در زمینه مسایل دینی و اجتماعی؛ مثلا در زمان قبل از ملک عبدالله در فروشگاه ها و رستوران ها هیچ زن و دختری حق حضور به تناهی را نداشت و فقط خانواده ها می توانستند در این مکان ها ظاهر شوند، اما اکنون در مال های بزرگ، فوت کورت ها، رستوران های مدرن و مراکز تفریحی شاهد حضور زنان هستیم. بنابراین در دوره ملک عبدالله اصلاحات اجتماعی با افزایش شتاب ادامه یافت، اما در دوره ملک سلمان شتاب بسیار بیشتر شده است.

دلایل این رشد شتاب اصلاحات و اعطای آزادی های اجتماعی و مدنی در دوره ملک سلمان ناشی از چه عواملی است؟ آیا این اصلاحات به دلیل فشار بیرونی است یا مطالبات داخلی چنین آزادی هایی را طلب می کند یا باور حکومت سعودی است؟

من روی این نکته تاکید دارم که پاسخ به این سوال ترکیبی از هر سه آیتم است. در راستای نقطه عطف اول که انقلاب ایران بود، نقطه عطف دوم حادثه 11 سپتامبر و نقطه عطف سوم را سال 2011 و بهار عربی بود که برآیند آن موجب این تحولات در عربستان شد. ببینید غرب و به خصوص آمریکایی ها با مطالعه جامعه عربی با محوریت عربستان که بحران و حادثه تروریستی سال 2001 نیویورک را شکل داد به این نتیجه رسیدند که برای جلوگیری از تکرار این مساله باید تحولاتی را از لحاظ ساختار سیاسی و اجتماعی در این کشورها شکل دهند تا جامعه از حالت دینی و سنتی فاصله بگیرد که در سایه ایتن تفکر طرحی به نام خاورمیانه بزرگ شکل گرفت. لذا ایالات متحده به دنبال تعامل با این کشورها به خصوص عربستان برای ایجاد اصلاحات ساختاری از همه ابعاد در این منطقه بودند. آمریکا بر این باور بود که برای کنترل بحران سیاسی - اجتماعی این جوامع که می تواند به حوزه امنیتی سرایت پیدا کند و نهایتا نیز دوباره دامنشان (آمریکا) را با وقوع حوادث تروریستی بگیرد به فکر اصلاحات اجتماعی در کشورهایی مانند عربستان باشد که ریاض در این راستا طی یک فرایند زمان بر و برنامه ریزی شده دست به اصلاحات قطره ای مناسب با برهه های زمانی و بسترهای جامعه زد. در موازات این مسئله نقطعه عطف سوم یعنی بهار عربی در سال 2011 موجب شد تا عربستان از ترس دامن گیر شدن سقوط حکومت های شمال آفریقا رشد تحولات و اصلاحات را با سرعت بیشتری دنبال کند در این میان فضای تکنولوژیک و رشد چشم گیر رسانه ها هم بی تاثیر نبوده است. اکنون در عربستان جامعه ای بیش از یک و نیم میلیون نفر تحصیل کرده در اروپا و آمریکا حضور دارند. همین جمعیت تحصیل کرده سبب ایجاد مطالباتی در چند سال اخیر در جامعه عربستان شد، از این رو حاکمیت عربستان با روی کار آمدن ملک سلمان با چند چالش جدی در سایه این مساله روبه رو شدند که اگر بتوانند این چالش ها را پشت سر بگذارند می توان گفت عربستان سعودی به یک رشد و ثبات بی سابقه دست خواهد یافت. یکی از چالش ها گذار از یک نسل که نسلی سنتی با باورهای واپس گرایانه متحجرانه است به نسل روشن فکر و تحصیل کرده آینده است، یعنی جامعه کنونی عربستان با یک زایش روبه رو است که هرچند حاکمین سعی کنند زایش طبیعی باشد باز درد خود را خواهد داشت، لذا عربستان به دنبال یک زایش طبیعی با کمترین درد و هزینه در این گذار بین نسل ها است. چالش دوم مدیریت همین تحولات اجتماعی در پس این گذار است، یعنی چالش حاکمیت این است که چگونه باید بستر را فراهم کند تا این گذار با کمترین خسارت روی دهد. بنابراین قدرت حاکمه این برنامه را در حل چالش پی گرفته است که متناسب با رشد و مطالبات عرصه و فضا را باز کند. چالش سوم حضور روحانیون تندروی دینی است که دولت عربستان برای این چالش به فکر کم رنگ کردن این علما در یک پروسه زمانی است. در این باره از زمان ملک عبدالله ریاض دست به تغییراتی در ساختار علمای دینی خود زده که بیشترین تغییرات در ساختار "کبار العلماء" شکل گرفته و در سایه این تغییرات علمای بسیار تندرو را به تدریج از ساختار حذف کردند و نقش بیشتری را به روحانیون معتدل داده است. بنابراین عربستان سعی دارد با این اقدامات در یک روند طبیعی جامعه را به سوی یک اجتماع باز برساند. پس می بیند که ریاض برای هر کدام از چالش ها تدابیر خود را دارد، اما این که تا چه اندازه در کنترل این چالش ها موفق باشد بستگی به تحولات آینده عربستان دارد.

اما این میزان از رشد و شتاب اصلاحات اجتماعی و آزادی مدنی تداعی کننده یک زایش طبیعی است یا سزارین؟

قطعا این مساله یک تحول طبیعی است. اما این زایش و نو شدن هر چقدر هم طبیعی باشد باز هم درد و عواقب خود را خواهد داشت.

اما حضور یک زن در مقام سخنگو، اجازه پخش آواز خواننده زن در شبکه تلویزیونی عربستان و یا حتی اجازه دادن فتوا به زنان از سوی مجلس عربستان را چگونه می توان در قالب تحولی طبیعی تعبیر کرد؟

ببینید برای کسانی که جامعه عربستان را نمی شناسند یا از دور به آن نگاه می کنند فکر می کنند که این تحولات و آزادی های مدنی بسیار تند و شتابان است. اما این گونه نیست چون ما در بطن تحولات عربستان حضور نداریم نمی توانیم درک درستی از آن داشته باشیم. تا 15 سال پیش هیچ خانمی اجازه نداشت حتی در شرکت های خصوصی هم حضور داشته باشد و با شرکت هایی که به دنبال حضور زنان بودند برخوردهای تندی می شد. اما تقریبا از 10 سال پیش ما شاهد حضور پررنگ زنان در اداره برخی دوایر و شرکت های خصوصی و حتی دولتی بوده ایم. پس این حرکت ها و برخی آزادی ها از قبل شروع شده بود. اما برخی دیگر از این آزادی ها مانند رفع ممنوعیت رانندگی یا دادن مقام سیاسی به زن یا خوانندگی، حضور زنان در باشگاه ها و ورزشگاه ها بروز و ظهور بیشتری یافته است. پس این اتفاقات به صورت یک باره، دفعی و رادیکالی شکل نگرفته است چرا که اساسا جامعه اگر بسترش فرهم نشده باشد می تواند به تقابل و رویارویی بینجامد اما ریاض آن قدر باهوش است که بداند در چه زمانی چه حرکتی را انجام دهد. لذا این مصادیق در بسترسازی های قبلی اعطا شده است، مثلا در یک مقطعی زنان حق رای را در جامعه عربستان پیدا کردند و در مرحله بعد حق انتخاب شدن کسب کردند و اکنون می بینیم که زنان در مجلس مشورتی عربستان حضور دارند، به گونه ای که تعداد آنان از زنان پارلمان ایران بیشتر است. پس این روند که تدریجی بوده، امروز نمود بیشتری یافته است و البته محمد بن سلمان، ولیعهد با سن پایین می تواند نماینده مناسبی برای قشر جوان باشد و به این واسطه جامعه نسبت به بدنه حاکمیت مقداری سمپاتی پیدا کرده که این سمپاتی ناشی از این دست از اقدامات محمد بن سلمان است. اکنون او با کنار زدن انحصارگرایی شیوه های ستنی حکومت حکام سنتی و قدیمی و نیز اهمیت دادن به افکار عمومی محبوبیتش را در جامعه افزایش داده است.

آیا مساله تک همسر بودن محمد بن سلمان را می توان در این راستا دید؟

بله این مساله هم یقینا باعث این افزایش محبوبیت خواهد شد. اساسا مساله چند همسری که در دین اسلام هم به آن اشاره شده ناشی از فرهنگ چند همسری در عربستان بوده اما دین مبین برای عدم تقابل با جامعه این مساله را البته با یک طرح درست مطرح کرده است. ببینید مساله چند همسری به قدری در تاریخ اجتماعی عربستان ریشه دوانده است که همین مساله سبب شده بود در مقاطعی تا امروز در جامعه عربستان برخی از زنان خود برای همسرانشان به خواستگاری می رفتند. اما امروز قشر تحصیل کرده عربستان هیچ گاه این موضوع را نخواهد پذیرفت. پس باید به یک دید واقعی نسبت به عربستان نگاه کرد و یقینا با چنین دیدگاهی اکنون عربستان در مسیر درست خود قرار گرفته است و تک همسری ولیعهد می تواند سکوی پرتابی برای رشد محبوبیتش باشد.

اما با نگاهی به انقلاب ایران و مقایسه تحولات عربستان با آن می توان دریافت که علت شکست این انقلاب در ایران به دلیل نپرداختن به ناکارآمدی های واقعی جامعه و شکاف پررنگ اجتماعی - اقتصادی بود. اکنون هم برخی بر این باورند که تحولات داخلی عربستان را هم باید در راستای گمراه کردن جامعه این کشور دید که می تواند در آینده موجب تکرار سناریوی حکومت پهلوی ایران برای عربستان شود، چرا که شاه در آغاز دهه ۱۳۴۰ به توصیه و سفارش دولت جان کندی که ادامه اوضاع جاری در آن زمان را خطری برای ثبات ایران می دید، یک سلسله اصلاحات از بالا را در کشور آغاز کرد به خصوص که برخی از سخنان و اظهار نطرهای باراک اوباما، رئیس جمهوری سابق ایالات متحده نشان می داد که آمریکایی ها همان نگرانی که کندی نسبت به حکومت شاه داشتند را امروز نسبت به حکومت عربستان دارند؟

عربستان به تکرار سناریوی پهلوی دچار نخواهد شد، چرا که ریاض با شناخت مباحث در حوزه های مختلف و کمک گرفتن از هسته های فکری علوم انسانی سایر اندیشکده ها به فکر یک رشد همه جانبه در عربستان است و این گونه نیست که تنها با اعطای برخی آزادی ها جامعه را سرگرم کنند بلکه در زمینه سیاسی و شکاف های اقتصادی هم به فکر تحولاتی اساسی است. اما نکته اینجا است که عربستانی ها باید متناسب با ظرفیت عربستان آن را اجرایی کنند. لذا ریاض با این برنامه ریزی در پی آن است که عدم درک صحیح و غیر واقعی پهلوی از جامعه در عربستان تکرار نشود. در عربستان درست است که اقتصاد تک محصولی وجود دارد و فساد در آن وجود دارد اما هیئت حاکمه به خصوص از زمان روی کار آمدن محمد به سلمان در جایگاه ولیعهدی برای سامان دادن به شرایط و توسعه کشور مشغول برنامه ریزی های لازم هستند. لذا او بر اساس سند 2030 اصلاحات در همه عرصه ها را شروع کرده است که این سند به برنامه های محمد بن سلمان تنها در قالب آزادی های مدنی مقطعی اکتفا نمی کند، بلکه حوزه سیاست، اقتصاد، فرهنگ و حتی آموزش را هم در بردارد. مثلا تحول و اصلاحات در بخش آموزش عربستان به مراتب سخت تر از سایر بخش ها است، اما این تحولات در حال وقوع است. مثلا ملک عبدالله برای اولین بار در عربستان در اطراف جده دانشکده فنی را تاسیس کرد که در آن دختران و پسران می توانستند با هم در کلاس های درس حضور داشته باشند. شاید این مسئله برای ما پیش پا افتاده تلقی شود اما این اقدام در جامعه عربستانی که حتی یک استاد مرد حق حضور در کلاس خانم ها برای تدریس را نداشت و تدریس از طریق ویدئو کنفرانس صورت می گرفت، شبیه به یک انقلاب است. پس می بینید که با چه محیط و فضای بسته ای در حوزه آموزشی عربستان مواجهیم. لذا تحول و اصلاحات در آن بسیار پیچیده و دشوار است. پس در سایه این نکات باید گفت که اقدامات ریاض مبتنی بر یک درک درست از واقعیت های جامعه و عقلانیت صورت گرفته است. حال اگر این عقلانیت بتواند با این روند تا آخر مسیر خود را طی کند می تواند عربستان را به یک جامعه مترقی تبدیل کند. در این راستا حتی ممکن است در آینده ای نزدیک به تدریج بدنه سیاسی عربستان به سمت تدوین قانون اساسی متفاوت و نظارت بر حاکمیت و پادشاهی قدم برداشته تا شیوه حکومت در این کشور از نظام پادشاهی مطلقه به مشروطه و پارلمانی تغییر کند در عین حال که نظام پادشاهی آن می تواند در موازاتش حفظ شود.

با توجه به تمام نکاتی که گفته شد آینده تحولات عربستان چه سمت وسویی پیدا خواهد کرد، آیا باید انتظار ظهور یک دموکراسی هر چند نسبی در عربستان باشیم یا در این گذار و تحول، عربستان با شکست برنامه های خود مواجه خواهد شد؟

زمانی که از دموکراسی و جامعه دموکراتیک سخن گفته می شود نباید آن را در یک قالب ثابت یا یک نسخه واحد برای تمامی کشورها دید. بلکه بر اساس شرایط هر کشور تعریف از دموکراسی با سایر کشورها متفاوت است. مضافا این که چنانی که مطرح شد برای رسیدن به دموکراسی باید حاکمیت درک درستی از شرایط اجتماعی و مردم خود داشته باشد. زیرا تجویز دموکراسی بر اساس اقتضائات هر کشوری صورت می گیرد. به بیان دیگر اگر ما به دنبال تعریف دموکراسی در کشورهای مدرن برای عربستان باشیم این نسخه در این کشور به شکست خواهد انجامید، چرا که اساسا نه جامعه و نه حاکمیت هیچ سنخیتی میان این دموکراسی را با شرایط خود نمی بینند. زیرا که روزگاری که در عربستان کل زن را عورت می دانستند و حتی شب ها آنان را جا به جا می کردند، امروز به شرایطی رسیده که نه تنها در بدنه خاندان آل سعود که حتی در جامعه زنان و دختران نواندیشی با تحصیلات بالا حضور دارند که می توانند عرصه تحولات اجتماعی را سامان دهند، اما در این بستر هم باز نمی توان آن را با جوامع دیگر توسعه یافته مقایسه کرد. لذا روندی که امروز عربستان سعودی در پیش گرفته روندی منطبق با رشد جامعه، استطاعت و توان فضای اجتماعی آن است و متناسب با این بضاعت ریاض دست به اصلاحات و آزادی های مدنی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی می زند. لذا اگر روند مبتنی بر عقلانیت و شناخت صحیصح از جامعه در آینده تداوم داشته باشد ما باید شاهد عربستانی متفاوت باشیم.