همه به خیابان نیامده‌اند

بخش اعظم مخالفان نظام جمهوری اسلامی که اکثریت مردم ایران را تشکیل می‌دهند به دلایل گوناگونی وارد فاز اعتراضاتی از جنس قیام دیماه ۹۶ یا اشکال دیگری از مبارزه به این منظور نشده‌اند. بر خلاف تصویرسازی‌های رایج در فضای رسانه‌‌های فارسی زبان، بدون نیاز به تلاش و جستجو به راحتی و بدون نیاز به صرف زمان در جامعه ایران افرادی از طبقه متوسط و بالاتر یافت می‌شود که نه تنها با این اعتراضات همدل هستند که به نتیجه رسیدن آن چشم امید دارند. شاید نتوان تخمین دقیقی از کمیت چنین افرادی ارائه داد اما می‌توان با قاطعیت از پرشمار بودن آنها صحبت کرد. همانطور که ذکر شد دلایل این عدم مشارکت متنع است اما دو عامل برجسته در این میان نیاز به تاکید ویژه دارد:

■ ۱: اکثریت جامعه ایران − یا می‌توانید بخوانید بخش عمده مخالفان نظام حاکم − هنوز به ایجاد تغییر حکومت بدون نیاز به دخالت مستقیم خودشان باور یا امید دارند. جدای از آنکه چنین باوری درست یا نادرست است یا چنین امیدی محلی از اعراب دارد یا ندارد می‌توان از خود پرسید اگر به فرض بشود بدون دخالت مستقیم و پرداخت هزینه گزاف سقوط جمهوری اسلامی را به چشم دید آیا ارزش ندارد که کمی بیشتر فشارها را تحمل کرد؟ چرا که نه؟! یا وقتی حرکت نظام حاکم به سمت سقوط قابل مشاهده است آیا بهتر نیست کمی بیشتر صبر کرد و فضا را بیشتر سنجید؟

عده‌ای باور دارند مرگ رهبر نظام نزدیک است و ایجاد تغییرات جدی در شیوه حکومت در پی این مرگ مسجل است. عده‌ای باور دارند جمهوری اسلامی آنقدر ضعیف و ناتوان شده است که تحریم‌های اقتصادی شدید این نظام را به زودی وادار به تسلیم خواهد کرد. عده‌ای ترامپ را مرد عملی می‌دانند که بالاخره جمهوری اسلامی را به زانو در خواهد آورد و...

هر کدام از اینان نیز نشانه‌هایی در تایید حدس و امید خود در دست دارند که برای خود آنان قانع کننده است بنابراین ممکن است با خود فکر کنند چند ماه خریدن تخم مرغ هزار یا دو هزار تومانی به دریافت حکم ۱۰ یا ۲۰ سال زندان می‌ارزد. یا ممکن است با خود فکر کنند حالا قیمت دلار به دوازده هزار تومان رسیده بگذار به بیست هزار تومان نیز برسد و نظام سقوط کند اما من کشته نشوم.

■ ۲: تا زمانی که از دل مجموعه نامنسجم موسوم به "اپوزیسیون" یک آلترناتیو مشخص برای جایگزینی نظام حاکم ارائه نشود که قابل تخیل، قابل سنجش و قابل پیگیری باشد احتمال تبدیل اعتراضات گسترده شده به شهرهای ایران به اعتراضات میلیونی و هماهنگی که قابلیت ویران کردن نظام حاکم را داشته باشد کم است. شاید در اثر یک رخداد یا ایجاد یک موج احساسی در یک مقطع زمانی شاهد تظاهرات میلیونی باشیم اما نمی‌توان به استمرار و فشردگی اعتراضات گسترده و سراسری برای پایان دادن به کار جمهوری اسلامی امید داشت. پتانسیل شکل‌گیری فوری چنین اعتراضاتی در جامعه ایران وجود دارد اما بالفعل شدن آن نیاز به مقدماتی دارد.

پرسش همگانی: چه خواهد شد؟

انبوهی از مردم ایران با این سوال درگیر هستند که پس از سقوط نظام فعلی چه حکومت جایگزین آن خواهد شد؟ نامشخص بودن پاسخ این سوال و فقدان یک اپوزیسیون سازماندهی شده و متمرکز که قابل بررسی و قضاوت باشد باعث شده صبر به کنشگری عجولانه ترجیح داده شود. امروزه این جمله از دهان جوانان تحصلیکرده یا نخبگان معتقد به اصلاح‌ناپذیر بودن نظام زیاد شنیده می‌شود که "برویم در اعتراضات شرکت کنیم بگوئیم ما کی هستیم؟ " یا "ما که به سلطنت یا قدرت‌گیری این فرد یا آن گروه سیاسی اعتقادی نداریم به جایش چه چیزی مطرح کنیم؟ " یا این عبارت زیاد شنیده می‌شود "بگذار فعلا این فرد یا آن گروه سیاسی پدر جمهوری اسلامی را در بیاورند تا یک چیز درست و حسابی شکل بگیرد آن وقت می‌رویم کار را یکسره می‌کنیم." عباراتی از این دست فروان است. از طرفی دیگر آگاهی مردم نیز افزایش یافته است. آنها نمی‌خواهند بلایی که در سال ۵۷ به سر ایران آمد دوباره با اعتماد بی دلیل و بی پایه تکرار شود.

آنچه قابل پیش‌بینی و آنچه فعلاً غیر قابل پیش‌بینی است

سررشته امور از دست حکومت خارج شده است. بیشتر گمان می‌رود که جمهوری اسلامی امکانی برای تاب آوردن در برابر تحریم‌های اقتصادی دولت آمریکا نداشته باشد.

یکی از اشتباهات رایج در نظرات فعالان سیاسی ایرانی به خصوص طرفداران اصلاحات، طرفدارن محمود احمدی‌نژاد، پاره‌ای اصولگرایان و آنانی که به هر دلیل مخالف کنشگری مردم ایران به شیوه قیام دیماه ۹۶ هستند، آن است که چه از منظر مخالفت و چه از منظر موافقت به گزینه مذاکره و دستیابی به توافق بین جمهوری اسلامی و دولت ترامپ اهمیت زیادی داده می‌شود. اما واقعیت آن است که جمهوری اسلامی قادر به تجدید نظر در هیچ یک از اصول و فروع خود نیست: نه حجاب، نه سوریه، نه لبنان، نه یمن، نه نظارت استصوابی، نه رابطه با آمریکا، نه آزادی‌های سیاسی و نه آزادی‌های اجتماعی و نه هیچ چیز دیگری. عقب نشستن حاکمیت از هر یک از این موارد نه به معنای استحاله درونی نظام که به معنای آغاز فروپاشی شاکله ایدئولوژیک حاکمیت است. کوتاه آمدن از هر یک از این موارد به معنای امکان کوتاه آمدن از همه موارد دیگر است. به نتیجه رسیدن فشارهای بین‌المللی به جمهوری اسلامی در هر زمینه‌ای به معنای امکان اعمال دور جدیدی از فشارهای برای ایجاد هر نوع عقب نشینی دیگری است. خواه موضوع فشارهای جدید تسلیحات نظامی و خواه مسائل حقوق بشر. این مسئله از ترسهای جدی شخص رهبر ایران است که تسلیم در برابر فشار خارجی در زمینه تسلیحاتی یا سیاسی باب فشارهای بین‌المللی در زمینه مسائل حقوق بشری را نیز بگشاید.

به همان دلیلی که نظام اسلامی قادر به مقابله با فساد گسترده رواج یافته در ساختار خودش نیست، اصلاح‌طلبان نیز قادر به اصلاح ساختارهای غیرقابل انعطاف نظام نیستند. پی و بنیاد هر نوع اعتمادی تخریب شده است. موجی از میل به مهاجرت در بین ایرانیان به حرکت در آمده است، دارایی‌ها در حال تبدیل به ارز و طلا هستند، بی ارزش شدن پول ملی و از بین رفتن ارزش پس اندازهای کوچک به همراه موج گرانی سبب شده است هر نوع برنامه‌ریزی برای تشکیل زندگی یا پیشرفت اقتصادی و رفاهی در آینده بر باد رود. هر روز بر تعداد آنانی که روزانه زندگی می‌کنند و برای آینده کوتاه مدت نیز برنامه‌ای ندارند افزوده می‌شود. رفتار حکومت با آنان هر روز بیشتر شبیه به رفتار دولتها با اسیران جنگی می‌شود. بخش اعظم آنان جوانانی هستند که هنوز فرصت چند دهه زندگی در نظام سیاسی و اجتماعی جدید را دارند. رویاهای آنان از آنان گرفته شده است و رویای دیگری جز سقوط نظامی که عامل تباه شدن زندگی آنان بوده است باقی نمانده است. اینان در آستانه قیام‌اند؛ هنوز به خیابان نیامده و هنوز شعارهای خود را مطرح نکرده‌اند. تاثیر آنان در محیط‌های اجتماعی خودشان قوی است و قابلیت تغییر و شکل‌دهی به اعتراضات را دارند. نیروی قدرتمند طبقه کارگر ایران نیز هنوز به میدان نیامده است. آنان در مرز بین زندگی انسانی و تقلا برای بقا هستند. مخارج کمرشکن و سفره‌های مصرف آنان به قدری تحلیل رفته که در مرز گرسنگی هستند. بعد از پروتئین حیوانی، میوه و سبزیجات نیز از زندگی آنان حذف شده و کرایه‌خانه برای آنان تبدیل به کابوسی سیاه شده است. آنان آخرین چنگ‌ها را به ریسمان زندگی و بقا می‌زنند و در آستانه یک انفجار غیر قابل کنترل هستند.

جمع‌بند

بر اساس آنچه گفته شد:

■ ۱: هنوز زود است تا فردی یا گروهی ادعای رهبری اعتراضات برای روند فروپاشی نهایی جمهوری اسلامی را مطرح کند. چون پتانسیل رهبری در موردی هنوز بالفعل نشده است. آنچه تا کنون اتفاق افتاده است تنها نشانه‌هایی از توفانی است که در راه است.

■ ۲: هنوز برای گمانه زنی دقیق آنچه جایگزین نظام فعلی خواهد شد زمان لازم است. گرچه می‌توان تا حدودی درباره خواست‌ها و مطالبات مردم ایران گمانه‌زنی کرد و احتمالاتی را برای پاسخگویی به این مطالبات مطرح کرد.

■ ۳: نه عقلاً و نه اخلاقاً کسی مجاز نیست درباره شجاعت یا عدم شجاعتی ملتی که بنا به ملاحظات ملموس و قابل درک وارد اعتراضات گسترده و سراسری نشده است قضاوتی ارائه دهد یا آنان را متهم کند. القای ضعف و خوارداشتِ مردم ایران و گرایش خواهان آزادی و عدالت بیش از آنکه تحریک کننده آنان باشد در خدمت بقای نظام فعلی و از بین برنده ایده‌ها و خودباوری‌هاست.

■ ۴: اغلب تفاسیر ارائه شده از آنچه تا کنون رخ داده برای تایید یا رد یک جریان سیاسی شاید از نظر فرصت‌طلبی رایج در معادلات قدرت قابل درک باشد، اما نسبتی با واقعیت ندارد؛ و مهمتر اینکه نمی‌تواند ملاکی برای پیش‌بینی آینده سیاسی ایران بر مبنای چنین فرصت‌طلبی‌های پیشدستانه‌ای باشد.

■ ۵: وقوع تغییرات بزرگ در ساختار سیاسی ایران قطعی است گرچه فعلا تعیین کیفیت و نتیجه این تغییرات بسیار دشوار است.