تنوع صورت مسئله

+گذار گاه در یک کشور صورت می‌گیرد و گاه به صورت دومینویی و زنجیره‌ای، مثل آتشی در خرمن‌های همسایه هم. همسایه هایی با صورت مسئله‌ای با اشتراکاتی قابل توجه. در این حالت گویی هر کشور و جامعه از یکی «انگیزه» و «انرژی» و گاه «الگو» می‌گیرد و به دیگری همین‌ها را به امانت می‌بخشد. تحولات بلوک شرق و بهار عربی از این نوع هستند.
+گذار در کشمکشی متقابل میان حکومت و مردم شکل می‌گیرد. در کشورهایی که صنعتی ترند و در همین رابطه پیشینه جنبشهای اجتماعی و تشکلات مدنی و صنفی وجود دارد؛ «جامعه» نقش پر رنگ تری در سیر گذار دارد (مانند لهستان) تا در جوامعی که این پیشینه را ندارد (مانند رومانی). همچنین در جوامعی با حکومتهای تمامیت خواه که همه عرصه‌های زندگی را زیر فشار پلیسی قرار می‌دهد، امکان گشوده شدن و سربرآوردن جوانه‌های تغییر بیشتر در میان قدرت امکان پذیر است (مانند شوروی یا چین) تا جوامعی که جامعه مدنی امکان تحرکی داشته است (مانند تونس، شیلی و...).

جامعه و مردم

+در جوامعی با بافت قبیله‌ای (مثل لیبی) و یا گستردگی و تنوع سرزمینی و قومی (مثل شوروی) و کشورهای جعلی که اقوام و ملیت هایی به تصادف و بنا به دلایل سیاسی متاخری در کنار هم قرار گرفته‌اند (مثل چکسلواکی)؛ درطی التهابات دوران گذار ممکن است شکافهای قبیله‌ای و قومی و ملی سرباز کند و کار به تفکیک و تجزیه بیانجامد و گاه مانع جدی یک گذار مثبت شود (مثل لیبی). گویی برداشته شدن هیمنه و سرپوش استبداد و دیکتاتوری برای گرایشات بعضا ارتجاعی پیشین که حل ناشده به صورت غیرفعال در زیرپوست جامعه استمرار داشته، فرصت سربرآوردن فراهم می‌کند و یا دستاویز برخی جاه طلبان محلی می‌شود (مانند بعضی جمهوری‌های شوروی) و یا بر سر بازتوزیع قدرت و ثروت کار به جدالی خونین و نافرجام می‌کشد (نمونه لیبی).
+در بخش مهمی از نمونه‌های گذار که «پایین» بیشتر و موثرتر از «بالا» نقش داشته است، بحث «انگیزه» مردم برای کنشگری و آمادگی برای مایه گذاری و هزینه دهی برای تغییر توازن قوا به نفع خویش، مسئله‌ای بسیار قابل تامل است. حتی شاید بتوان مسئله «انگیزه» برای به صحنه آمدن و پایداری و فداکاری را مهم ترین بحث در گذارشناسی دانست.
مردمان از منابع مختلف انگیزه و انرژی می‌گیرند. «نارضایتی» از وضعیت زندگی (فلاکت اقتصادی، تبعیض طبقاتی، خفقان سیاسی، شکافهای مختلف اجتماعی و قومی و جنسیتی)، خود می‌تواند مهمترین انگیزه عکس العملی مردم برای عصبانیت و شورش و عصیان باشد. تداوم این انگیزه گاه از انرژی دهی توده‌ها در حرکت جمعی به یکدیگر تامین می‌شود. اما مذهب (مثلا در لهستان و ایران دوران انقلاب) و یا حس ملی (مثلا در ایرلند) دو منبع مهم دیگر انگیزه بخش برای توده‌های وسیع‌اند. بسیاری از روشنفکران و فعالان سیاسی آرمان خواه از «ایدئولوژی»‌ای که بدان باور دارند نیز انگیزه و الهام می‌گیرند. همچنین قهرمانان و فداکاران شجاع راه مبارزه و نیز رهبران کاریزماتیک (مثل آفریقای جنوبی) از منابع سرشار انرژی بخش‌اند. یکی از موانع مهم تغییر در بسیاری از جوامع فقدان این منابع و عدم آمادگی کافی مردمان یا فعالان و روشنفکران برای هزینه دهی و غلبه ترس و هراس، نگرانی از آینده، بی اعتمادی به مخالفان، اتمیسم اجتماعی، خودخواهی و خودمحوری اخلاقی و... است.
+سنت‌های پیشین مبارزاتی و خاطرات آنها، امواج ولو متناوب و فاصله داراعتراضی که گویی تا به نتیجه نرسند از پای نمی‌نشینند، نیزاز منابع کمک کار «انگیزه» و تداوم تلاشها و کنشگری هاست. سه موج اعتراض کارگری در لهستان، قیام ناکام ۱۹۵۶ مجارستان، بهار پراگ (۱۹۶۸) و نهضت ملی شدن نفت در ایران به رهبری دکتر مصدق از آن سنت‌ها و نقطه چین‌ها هستند که تا به سرفصل نرسند ازپای نمی‌نشینند و تولید انگیزه می‌کنند.

حکومت‌ها

+تحول و گذار در چالش و طناب کشی بین حکومبت و مردم شکل می‌گیرد. حکومت‌های سرسخت و غیرمنعطف (مثل رومانی چائوشسکو و لیبی قذافی) کار را سخت و خونین می‌کنند. حاکمان عاقل تر و منعطف تر، از قبل سعی می‌کنند با تمهیدات مختلفی مانع نزاع و چالش شوند (مثل چین با گشودن رابطه خویش با جهان و تلاش برای پیشرفت اقتصادی و ایجاد رفاه برای مردمان) و یا اگر کار به چالش رسید به موقع انعطاف نشان دهند و عقب نشینی کنند (مثل مجارستان) و یا حتی سرپل گذار شوند (مثل لهستان). در نمونه هایی نیز انعطاف حکومت ناکافی و ناقص و درنتیجه بی اثر است (مثل خروشچف و تز همزیستی مسالمت آمیز او در سیاست خارجی بدون تغییر در سیاست داخلی) و در مواردی هم انعطاف و عقب نشینی تاخیری و دیرهنگام و، در نتیجه، بی اثر حکومتها دیده می‌شود (مثل شعار "پرسترویکا" -نوسازی- و"گلاسنوست" - شفافیت، فضای باز- گورباچف در شوروی، و شنیدن صدای انقلاب و وعده اصلاح محمدرضا شاه در ایران).
+حکومتهای یکدست و متصلب و محافظه کار که کمتر میانه رو و رفرمیستی را در درون خود می‌پذیرند معمولا دچار تاخر تاریخی می‌شوند. دیرتر از مشکلات درون جامعه مطلع می‌گردند و به فکر راه حل می‌افتند. نقطه چین تجدید نظر و تغییر مسیر در این حکومتها با تناوب و فاصله بیشتری مشاهده می‌شود. مانند شوروی که بین خروشچف که اولین نقدها و تجدید نظرها را در راس هرم قدرت و حزب کمونیست شوروی کرد تا گورباچف فاصله و تاخیر زمانی محسوسی وجود دارد. محافظه کاران متصلب حاکم بر حزب کمونیست شوروی موقعی به نوگرایان و تجدیدنظر طلبان رفرمیست از نسل‌های بعدی فرصت دادند و به عبارتی آنها را پیش انداختند که در کلاف مشکلات گرفتار شده بودند. این تاخیر فاز معمولا به قیمت فروپاشی کل حزب و حاکمیت‌شان می‌انجامد. قدرتمندان در ابتدا تصور می‌کنند که با سرکوب هر تغییر و اصلاحی می‌توانند صورت مسئله را پاک کنند مانند تصفیه و سرکوب و اعدام اصلاح طلبانی همچون ایمره نادی رهبر قیام ۱۹۵۶ مجارستان و یا اشغال ناگهانی پراگ توسط ۵ ارتش بلوک شرق بدون اطلاع رئیس جمهور و نخست وزیر و دبیر کل اصلاح طلب حزب کمونیست این کشور (الکساندر دوبچک) که در دولت بعدیِ دست نشانده شوروی در چکسلواکی، ابتدا به سفارت آنکارا فرستاده شد و بعد دوباره احضار و به سطح یک کارمند ساده در یک شرکت تعاونی در یک شهرستان تنزل یافت و بیست سال دور از سیاست بود و زندگی‌اش تحت نظر پلیس قرار گرفت! قابل تامل این که وقتی در نوامبر ۱۹۸۹ صدها هزار معترض به خیابان‌ها ریختند، هر چند هنوز دوبچک نماد مبارزه با فساد و اختناق بود؛ اما مردم دیگر علاقه‌ای به «سوسیالیسم با چهره انسانی» او نداشتند. آنها سرنگونی کل حکومتی را می‌خواستند که بدترین خاطرات را از آن داشتند.
+در حکومتهایی که میانه روها و اصلاح طلبانی در میان خویش دارند، گذار تسهیل می‌شود و کم هزینه تر صورت می‌گیرد. آنها به ایراد و اشکالهای حکومت‌شان تاحدی واقف‌اند و با بخشی از انتقادات معترضان همدلی دارند. بدین ترتیب وقتی حکومت بنا به شرایط دشوار اقتصادی و سیاسی در مخمصه قرار می‌گیرد و یا هنگامی که نیروی اعتراضی گسترده مردم به صحنه می‌آید، آنها حاضر به اصلاح و تغییر و از جمله مذاکره و توافق حداقل با بخشی از معترضان و نهادهای سیاسی و مدنی هستند. به طور نمونه اسپانیا و پرتغال در دهه هفتاد و مجارستان و لهستان در دهه نود سده بیستم به درجات مختلفی این پتانسیل و ظرفیت را نشان می‌دهند.
در لهستان نیز یک بار تحت تاثیر تغییرات در شوروی دوران خروشچف، حزب حاکم رهبری خود را تغییر داد و ابتکار اصلاحات را به فردی جدید (ولادیسلاو گومولکا) سپرد. بر اثراصلاحات او، شدت سانسور کمتر شد، کلیسا اجازه یافت که نشریه‌ منتشر کند، کلوب‌های بحث و گفتگوی آزادانه راه افتاد و تشکل‌های مستقل کارگری به رسمیت شناخته شد (اما قیام مجارستان و سرکوب آن توسط شوروی و ترس از حمله به لهستان، موجب شد که حکومت لهستان عقب بنشیند، آزادی‌های داده شده را پس بگیرد، تشکل‌های کارگری را تعطیل و نویسندگان و روشنفکران ناراضی را دستگیری کند). ادامه همین سنت و حضور میانه روها در قدرت دو دهه بعد نیز باز نتیجه داد و گذار در لهستان کم هزینه تر صورت گرفت.
+در تلاطم دوران گذار در صورت مخالفت و مقابله محافظه کاران تندروِ، مانند کودتا علیه گورباچف، بعضی از اصلاح طلبان نوگرا (که گاه می‌تواند با بعضی فرصت طلبی‌ها هم همراه باشد، مانند نمونه یلتسین)، ممکن است با خواست عمومی همسویی و همکاری عملی بیشتری نشان دهند تا با کودتاگران و محافظه کاران (گزینه عکسش هم البته قابل تصور است). کودتائی که بوسیله بخشی از رهبران حزب، به شمول رئیس وقت کا. گ. ب، علیه گورباچف انجام شد، نه بوسیله حامیان گورباچف، بلکه به وسیله بخش دیگری از حزب به سرکردگی یلتسین شکست خورد. در اسپانیا نیز کودتا و اشغال پارلمان توسط یک نظامی فرانکیست تندرو علیه توافق صورت گرفته بین جناح‌های مختلف سیاسی به همین شکل شکست خورد و مردم و حاکمان، توامان، آن را عقیم کردند. این امر به تسهیل و تسریع گذار انجامید.

نظامی‌ها و امنیتی‌ها

+در برخی کشورها، نظامی‌ها نقش اول (گاه مثبت و گاه منفی) را در تلاطمات گذار ایفا می‌کنند. مثل ارتش مصر که بهار عربی در این کشور را به خاطر ضعفها و اشکالات نیروهای درگیر سیاسی آن در دوران، ناکام گذاشت و برنده نهایی شد. در رومانی اما نیروهای نظامی در مراحل آخر با مردم معترض همسو شدند تا آنجا که برخی گذار در رومانی را کودتای افراد ناراضی و اصلاح طلب حزب کمونیست و ارتش رومانی علیه چائوشسکو می‌دانند (در دهم ماه مارس ۱۹۸۹، شش تن از اعضای اصلاح طلب حزب کمونیست رومانی در نامه‌ای سرگشاده از سیاست‌های "چائوشِسکو" که مردم را اسیرِ"گرسنگی و ترس و وحشت" کرده بود انتقاد کرده بود‌‌‌‌‌‌‌‌‌ند). نمونه انقلاب ایران نیز مثالی در همین راستاست. هر چند شخص شاه و نفوذ تاثیرگذار آمریکایی‌ها نیز نقش آفرین بود. در قیام ۱۹۵۶ مجارستان نیز بسیاری از ارتشیان به جای سرکوب مردم، سلاح‌شان را به آنها می‌دادند.
+برخی حکومتهای دیکتاتوری بنا به دلایل مختلف و متنوعی از جمله هراس از کودتای ارتش به نیروهای امنیتی میدان عمل گسترده تری داده و به نظامی‌ها کمتر اجازه حضور در عرصه سیاست را می‌دهند. در این نوع کشورها به وقت واقعه و تلاطم تحول و گذار، ارتش هم به خاطر وضعیت کمتر سیاسی خویش و هم به خاطر فشار بدنه خود (بخاطر حضور سربازان وظیفه؛ مثل رومانی) با مردم همسو می‌شود. در نمونه تونس برخلاف الجزائر مردم پس از فرار بن علی نیروهای امنیتی بازداشت شده را به پادگان‌های ارتش تحویل می‌دادند! در اسپانیا نیز گروهی از افسران بنام "مجمع ارتشیان دموکرات" احتمالا به تقلید از افسران پرتغالی بر روی دموکراتیزاسیون اسپانیا تاکید داشتند، در حالی که ارتش یکی از مهم ترین ستون‌های خیمه حکومت فرانکیستی بود.

نیروهای اجتماعی

+نیروی عمده اجتماعی موثر در تحولات بسیاری از کشورهای بلوک شرق کارگران و اتحادیه‌های رسمی و غیر رسمی آنهاست. اتحادیه همبستگی لهستان مهمترین نمونه از این دست است که نقش بسیار مهمی در گذار در لهستان ایفا کرده است. در بهار عربی تقریبا همه اقشار اجتماعی نقش آفرینی می‌کردند.
+دانشجویان یکی دیگر از موثرترین نیروهای گذار در بسیاری از کشورها هستند. به طور نمونه دانشجویان در چکسلواکی در سال ۱۹۸۹ در اعتراض به اختناق حاکم و شرایط بد زندگی مجموعه‌ای از اعتراضات را علیه حکومت به راه انداختند. این حرکت به رهبری واتسلاو هاول، نمایشنامه نویس و آزادی خواه چک، با میلیون‌ها حامی، امور جاری کشور را از طریق تظاهرات و اعتصاب مختل کرد. مردم چکسلواکی پس از شش هفته بسیج مدنی گسترده که با یک اعتراض دانشجویی آغاز شده بود، بر دهه‌ها سرکوب حکومت غلبه کردند و تا مرز تغییر حکومت پیش رفتند.
+نیروی دیگر روشنفکران و نویسندگان و هنرمندان هستند (در چکسلواکی مثلا نقش بازگران تئاتر بسیار برجسته است). آنها قبلا یک تجربه سرکوب شده با انتشار منشور "دو هزار کلمه" (با امضای نویسندگان، هنرمندان و روشنفکران چکسلواکی که خواهان آزادی نشر و بیان بودند) در دهه ۶۰ میلادی را داشتند. در همین کشور به ریاست جمهوری رسیدن واتسلاوهاول نویسنده و نمایشنامه نویس خود نماد بزرگ این نقش آفرینی است.
+در لهستان روشنفکران و نویسندگان از کارگران و اعتراضات و اعتصابات‌شان و متقابلا کارگران از مطالبات سیاسی آنها حمایت می‌کنند. روشنفکران کمیته‌ای در دفاع از کارگران تشکیل دادند. عده‌ای از آن‌ها افراد مشهوری بودند. تشکیل دهندگان کمیته دارای دیدگاه‌های متفاوتی بودند اما مخالفت با دولت و پایبندی به دمکراسی و حقوق بشر، آن‌ها را به هم پیوند داده بود. آنها برای کارگران زندانی وکیل مدافع می‌گیرند، دستمزد وکلا را می‌پردازند و به خانواده‌های آن‌ها یاری می‌رسانند.
در چکسلواکی نیز کارگران در حمایت از مخالفان دست به اعتصاب کوتاه مدت می‌زنند.
+یک نهاد اجتماعی مهم مذهب و کلیساست. بزرگترین حامی اتحادیه همبستگی، کلیسای کاتولیک لهستان است. بسیاری از کشیشها در سخنرانی‌ها و دعاهای‌شان با مطالبات کارگران همدلی نشان می‌دهند. انتخاب پاپی لهستانی به عنوان رهبر کاتولیک‌های جهان و چند سفر او به لهستان که گاه جمعیتی سه میلیونی به سخنانش گوش می‌دادند، در پیشبرد مطالبات و روند گذار بسیار موثر بود.
همچنین جرقه آخرین اعتراضاتی که به سقوط چائوشسکو در رومانی انجامید در یک شهر مرزی در اعتراض به حکم اخراج علیه یک کشیش پروتستان از اقلیت مجاری زده شد. شعله این اعتراض تا پایتخت هم رسید و بالاخره دامان چائوشسکو را گرفت که با بلاهت تمام تجمعی بزرگ به نفع خویش در پایتخت ترتیب داد. اما همین تجمع با هو کردن و شعار دادن علیه وی و فرار او به پایان رسید! "چائوشِسکو" در این اجتماع به سخنرانی پرداخت امّا بی اعتنائی مردم به سخنان او در مورد پیشرفت‌های کشورناگهان جای خود را به هو کردن و سرداد‌ن شعار "مرگ بر دیکتاتور" داد. او که از این واکنش دچار شگفتی شده بود فی البداهه و بدون برنامه قبلی یکصد "لی" [واحد پول روما‌‌‌‌‌نی] به حقوق کارگران افزود امّا پس از از ناتوانی در آرام کردن مردم و کنترل جَوِّ موجود محل را ترک کرد. از سوی دیگر، بلندگوها نیز که در ابتدا شعارهای را‌‌‌یج چون "زنده باد حزب کمونیست"، "زنده باد رفیق چائوشِسکو" و "مرگ بر مداخله امپریالیسم" پخش می‌کردند پس از گذشت هشت دقیقه به پخش نواری از تظاهرات "تیمیشوارا" پرداختند.
در اسپانیا نیز برای رژیم فرانکو دردناک بود که از میان متحدان تاریخی‌اش مانند کلیسای کاتولیک (و بخشی از نظامیان)، فریاد برای دموکراتیزه کردن کشور بلند شده بود. کنفرانس کشیش‌های عالیرتبۀ اسپانیا در سال ۱۹۷۵ درخواست آزادی‌های فردی و آزادی تشکیل اتحادیه‌های کارگری را مطرح کرده بود.
+مذهبی‌های اخوان المسلمینی در مصر و النهضه تونس و نیز نیروهای سکولار در این دو کشور نقش هایی کاملا متفاوت ایفا کردند. اخوانی‌های مصر در حالی که در آغاز اعتراضات نقش و حضوری نداشتند اما پس از باز شدن فضا با تمام قوا وارد صحنه شدند و در حالی که در ابتدا گفته بودند در انتخابات ریاست جمهوری نامزدی نخواهند داشت اما بالاخره نامزد معرفی کردند و برنده انتخابات نیز شدند. اما پس از قرار گرفتن در قدرت دست به انحصار طلبی زدند و بدون نگاه تعاملی و با این تصور که حالا که اکثریت آراء را دارند می‌توانند به تحقق آمال و آرزوهای‌شان بپردازند بدون توجه به دیگر نیروهای اجتماعی و سیاسی یکه تازی کردند. از سو دیگر سکولارها نیز که از قبل با نگاهی کاملا منفی و انکاری با جریانات مذهبی مواجه می‌شدند، باعث تشدید دو چندان این نگاه تقابلی شدند. آنها نیز به شدت در قطبی شدن فضای مستعد مصر نقش آفرینی کردند. در نهایت نیز بسترساز و همسو با ارتش سرکوبگری شدند که منافع اقتصادی و سیاسی خویش را دنبال می‌کرد.
در تونس اما به عکس، راشد الغنوشی رهبر النهضه که پس از یک تبعید بیست ساله از لندن به کشورش بر می‌گشت از همان ابتدا اعلام کرد که خمینی نیست و راه او را نخواهد رفت. النهضه نیز در انتخابات ریاست جمهوری نامزدی معرفی نکرد و فقط در انتخابات مجلس شرکت نمود. با نیروهای لائیک دولت ائتلافی تشکیل داد و هنگامی هم که تشخیص داد ادامه حضورش ممکن است تجربه تلخ مصر را تکرار و برای گذار کم هزینه و مسالمت آمیز در تونس مشکل سازی کند از دولت خارج شد. در نوشتن قانون اساسی نیز برخلاف نمونه مصری انعطاف زیادی نشان داد و با نیروهای سکولار سرغیردینی بودن حکومت و دولت و دفاع از حقوقق زنان به توافق رسید. نمونه تونس از جنبه تعامل لاییک‌ها و مذهبی‌ها در دوران گذار یکی از موارد بسیار قابل تامل و درس آموز است.

نیروهای خارجی

+نیروهای خارجی نقشهای متفاوت و گاه متضادی در نمونه‌های مختلف گذار ایفا کرده‌اند از عامل تاثیرگذار، تسهیل گر و یا حامی تا مانع و سرکوبگر.
کشورهای بلوک شرق به علت وابستگی اقتصادی و سیاسی و فکری‌شان به شوروی بسیار از این کشور تاثیر پذیرفته‌اند. شوروی نقش بسیار مخربی در سرکوب اصلاح طلبان مجارستان و چکسلواکی داشت و یا تا وقتی محافظه کاران سخت گیر در مسکو حاکم بودند امکان هر گونه رفرمی در احزاب اقماری نیز سخت و دشوار بود و یا جنبشهای اعتراضی کمتر تحمل می‌شد و فضای فعالیت برای هنرمندان و نویسندگان و دگراندیشان بسته تر بود. اما مثلا وقتی گورباچف در شوروی به قدرت رسید به صورت زنجیره‌ای امکان تحرک میانه روهای اصلاح طلب در احزاب کمونیست کشورهای بلوک شرق بیشتر شد و فضای فعالیت برای دگراندیشان مقداری مساعدتر گردید. عقب نشینی شوروی از افغانستان باعث سقوط حاکمیت حزب دمکراتیک خلق افغانستان در این کشور شد و کاهش و قطع کمک‌های مالی به کشورهای اقماری انگیزه‌ای مهم برای اعتراضات درونی این کشورها ویا به فکر چاره افتادن بعضی حاکمان این کشورها از جمله برای رفرم و اصلاح و یا مذاکره با مخالفان گردید.
+همکاری و نظر موافق بلوک غرب به خصوص آمریکا با تغییرات و رفرم‌های اقتصادی در چین و عدم همکاری موثر و همدلی آنان با تغییرات در دوران خروشچف (تنش زدایی بین دو ابرقدرت با تز همزیستی مسالمت آمیز) و سپس شوروی دوران گورباچف و تمایل آنان به فروپاشی بلوک رقیب و شوروی و اقمارش میزانی از سهم عنصرخارجی را در تحولات این کشورها نشان می‌دهد.
+حمایت اوباما از اعتراضات میدان تحریر قاهره و درخواست از حسنی مبارک برای کناره گیری از قدرت به جای هر وعده اصلاحی دیگر، در حد خود نقش تسهیل گر و کاتالیزوری برای پیشرفت معترضان داشت. این جنبش برپای خویش پیش می‌رفت اما حمایتهای بین المللی هم نیروی آنها را فزونتر می‌کرد.
+پاپ ژان پل دوم رهبر لهستانی کاتولیک‌های جهان نقش حمایتی- معنوی و گاه نقش پادرمیانی و مذاکراتی مثبتی به نفع نیروهای حامل گذار داشت. همانطور که انتخاب برژنسکی سیاستمدار لهستانی الاصلِ آمریکائی به عنوان مشاور جیمی کارتر در امور امنیّت ملیِ نیز که با اعتراضات و مطالبات همدل بود، در حد خویش تاثیر مثبت به نفع معترضان و پیشرفت مذاکرات آنها با حکومت داشت. دادن جایزه صلح نوبل به لخ والسا رهبر اتحادیه همبستگی در لهستان را نیزمی توان در همین رده نام برد. البته او از ترس اینکه اجازه بازگشت به کشور پیدا نکند برای دریافت جایزه نوبل به خارج سفر نکرد!
+حمله فرانسه و انگلیس به لیبی با بهره گیری از قطعنامه شورای امنیت و مداخله عربستان در مصر علیه اخوان المسلمین و مداخلات ایران و روسیه از یکسو و عربستان و بقیه از سوی دیگر در سوریه و در یک کلام مداخلات نظامی و جنگهای نیابتی و مداخلات سیاسی برای برهم زدن آرایش درونی نیروهای سیاسی در یک کشور از جلوه‌های منفی و مخرب نقش آفرینی‌های خارجی در تحولات و گذارهای مختلف با نتایج عمدتا منفی در کشورهای مختلف جهان است.

انواع گذار و برخی نکات راهبردی در شرایط ملتهب گذار

+با بررسی موارد متعددگذارهای اتفاق افتاده شاید بتوان به پنج نوع گذار اشاره کرد:
یک-گذار از طریق فروپاشی درونی: در این گذار به علت بسته بودن فضای سیاسی و سرکوبهای مستمر یک حکومیت تمامیت خواه هیچ جنبش قابل اعتنا و موثر مدنی و یا نیروی سیاسی بدیل و آلترناتیوی در کشور وجود ندارد (مثلا در شوروی صداهای کم شمار و کم توان اما انتقادی به اختناق حاکم را در معدود هنرمندان، روشنفکران و دانشمندانی چون ساخاروف‌ می‌شد دید که آن هم از سوی دستگاه تبلیغاتی حاکم به خودشیفتگی فردی یا دلبستگی و وابستگی به "غرب" متهم می‌شد). اما بحران‌های قدرت به خصوص وضعیت سختی اقتصادی حکومت در تامین مخارج سنگین دولت به خصوص در تامین هزینه‌های بلندپروازی‌های بیرونی و نیز تهیه مایحتاج عمومی و مخالفت و نارضایتی وسیع زیرپوستی جامعه، ادامه حکومت را سخت و غیرممکن می‌کند. معمولا بخش معقول تر و احیانا رفرمیست و نوگرای درون قدرت می‌خواهد با محافظه کاری تمام رفرمها و اصلاحاتی را برای حفظ و استمرار نظام صورت دهد. پچ پچ‌ها و گفتگوهای پنهان انتقادی گاه در رده‌های بالای قدرت و یا نشریات مرتبط دنبال چاره جویی می‌گردد. بدنبال این امر ساختار قدرت از درون دچار تشتت شده و سه شقه می‌شود برخی شدیدا با اصلاح مخالفند. بعضی اصلاح را تا عبور از نظام توسعه می‌دهند و جناح میانه‌ای که می‌خواهد با حفظ نظام و اصول و ارزشهایش اما دست به اصلاح و رفرم برای استمرار و بقای حکومت بزند. به تدریج اصلاح لاجرم وغیرقابل اجتناب می‌شود، اما با شروع اصلاح و با باز شدن منفذی کوچک در ساختار سخت و متصلب بنای پوسیده قدرت، حکومت رو به فروپاشی می‌رود و جریانات رفرمیستِ خواهان عبور از حکومت دست بالا را می‌گیرند و احیانا با کمک بخش هایی از قدرت سیاسی و نظامی و امنیتی و نیز نیروی متراکم انباشته شده اعتراضی مردم در خیابان، جریان تند رو را حذف و عملا از حکومت عبور می‌کنند و میانه روها هم به حاشیه رانده می‌شوند (نمونه برجسته این سنخ اتحاد جماهیر شوروی در دوران گورباچف است).
دو- گذار از طریق معامله در بالا: در این گذار نیروهای میانه رو و اصلاح طلب درون قدرت نقش آفرین اصلی هستند. این گذار در مواردی صورت گرفته است که نخبگان و صاحبان قدرت بنابه دلایل گوناگون خود تصمیم به رفرم وگشایش فضا گرفته‌اند. هانتینگتون معتقد است بیشترین گذارها در موج سوم دموکراسی (۱۶ مورد از ۳۵ مورد) از این طریق صورت گرفته است (نمونه‌های شیلی، اسپانیا و مجارستان و...). در این الگو رفرمیستها بین محافظه کاران و تندروهای درون قدرت و نیروهای میانه رو از صف اپوزیسیون و مخالفان قرار دارند. رفرمیستها با گفتاری میانه سعی در تعامل با جریانات تندرو و محافظه کار درون قدرت و اقناع آنها به رفرم برای حفظ نظام دارند. طی فرایندی پر فراز و نشیب آنها جا پای محکمتری در قدرت می‌یابند. آنگاه به تعامل و مذاکره با طیف‌های میانه مخالفان برای گشوده تر کردن فضا و جلوتر بردن اصلاح می‌پردازند.
سه-گذار از طریق مذاکره و توافق: در این الگو حکومت با مشکلات بیشتری روبروست و مجبور به کنار آمدن با مخالفان است. آنها هیچیک زورشان به یکدیگر نمی‌رسد. اما توازن قوا بیشتر به سمت نیروهای مخالف میل می‌کند. بنا به تحلیل هانتینگتون ۱۱ مورد از (۳۵ گذار) در این رده قرار می‌گیرد (مانند لهستان و...). در این الگو نیز نخبگان حکومتی عزم رفرم و گشایش می‌کنند اما بعد زورشان به مخالفان نمی‌رسد و مجبور به مذاکره وعقب نشینی و توافق هستند.
چهار-گذار از طریق جایگزینی و سرنگونی: در این مدل که عمدتا در کشورهای دیکتاتوری و استبدادی رخ می‌دهد عدم نرمش حکومت باعث عصیان مخالفان شده و آنها بالاخره حکومت را به نیروی خود تغییر می‌دهند. مخالفان با سرسختی، نرمش دیکتاتورها در دقایق آخر را نمی‌پذیرند و یا بدان بی اعتماد هستند (مانند ایران، پرتغال، یونانِ، رومانی و...).
پنج-گذار از طریق دخالت خارجی: در این سنخ بنا به دلایل و علل مختلف، خارجی‌ها دخالت و نقش اصلی را در تغییر (جدا از ماهیت یا پیامدهای مثبت یا منفی آن) ایفا می‌کنند (نمونه‌های عراق، افغانستان، لیبی، پاناما و...).
+مجموعه این گونه‌ها نشان می‌دهد که مسئله اصلی در گذار و تعیین شکل آن، نحوه «تناسب قوا» بین حکومت (و طیفهای درونی آن) و مخالفان و مردم (و طیفهای درونی این جبهه) و چگونگی تغییر این «توازن» در آغاز فرایند گذار است. دیگر عوامل موثر نیز مسائلی همچون بحران‌های اقتصادی شدید، جنگ، شرایط جهانی و منطقه‌ای و... است.
+گذارهای گوناگون بنا به مشکلاتی که هر جامعه با آن دست به گریبان است «اهداف» مختلفی دارند. اما به اجمال می‌توان گفت اهداف تقریبا مشترک بسیاری از آنها بهبود شرایط رفاهی زندگی، آزادی سیاسی، استقلالِ، رفع تبعیض (در انواع مختلف) آن، امکان بهره گیری از سبک‌های مختلف زندگی و بهبود ارتباط با دیگر کشورها و جوامع است.
+نقش رسانه و شبکه‌های ارتباطی در کشورهای استبدادی و تمامیت خواه از بیانیه‌های دست نویس گرفته تا شبکه‌های مجازی کنونی، در امر گذار بسیار تعیین کننده است. «رسانه و ارتباط» همراه با شیوه‌های مختلف «سازماندهی» (هرمی و عمودی- شبکه‌ای افقی- شبکه‌ای جدولی که حاوی ستونهای افقی و عمودی است و...)، از مهم ترین عوامل تسریع کننده و هدایت کننده گذاراست. این تا بدانجاست که گاه نیروهای خارجی نیز برای اثر گذاری بر گذارهایی که عمدتا ریشه‌های درونی دارند تلاش می‌کنند از این ابزارها بهره ببرند.
+در برخی کشورها به خصوص کشورهایی که نارضایتی‌ها به صورت پنهان و زیر پوست جامعه باقی مانده؛ گذار معمولا به صورت جهشی صورت می‌گیرد. سیرحوادث آن چنان شتابی می‌یابد که حکومت‌ها نمی‌توانند از همه ظرفیت‌های‌شان برای مقاومت در برابر مخالفان و احیانا سرکوب آنها بهره مند شوند. این حرکت شتابان در مجارستان کمتر از یکسال و در آلمان شرقی کمتر از یک فصل و در چکسلواکی در عرض شش هفته به نتیجه می‌رسد. در تونس هم طی یک ماه بساط حکومت قبلی برچیده می‌شود و یا حکومت شاه ایران با اعتراضات و تظاهراتی سیزده ماهه فرو می‌ریزد.
+حکومتهای دیکتاتوری در مراحل اولیه بروز نارضایتی‌ها و اعتراضات سعی می‌کنند آمیزه‌ای از رفرم و سرکوب را در پیش گیرند (مثل بیگ بوتا در آفریقای جنوبی و شاه در ایران و چائوشسکو در مورد اعتراضات کارگری ۱۹۷۸ که خود به میان کارگران رفت و وعده‌های رفرم داد). اما وقتی این روش نتیجه نمی‌دهد یا باید در طیف قدرت جا به دیگری بدهند که مصالحه جوتر است (دکلرک در آفریقای جنوبی) و یا روش آشتی جویانه تری در پیش بگیرند (شاه ایران از آبان ماه ۵۷ به بعد) و یا به همان روش سرسختانه ادامه بدهند تا سرنگون شوند (رومانی).
+گذارهای تدریجی و گام به گام «از جمله» با بهره گیری از مکانیسمهای درونی قدرت (مثل انتخابات) ِ، مسیری معمولا سخت و صعب و با مخالفت‌های درونی جبهه مخالفان همراه است. در اینجا تنها به چند «نمونه» اشاره می‌کنیم:
شیلی: شرکت چپ میانه به همراهی حزب دموکرات مسیحی شیلی در رفراندوم حکومت پینوشه با مخالفت بسیاری از نیروهای سیاسی و مردم مواجه بود که می‌گفتند این امر مشروعیت دهنده به حکومت نظامی است. اما موافقان شرکت دنبال گشودن راهی برای کاهش مداخله نظامیان در قدرت بودند. پس از چند ماهی اما نخستین انتخابات نسبتا آزاد پس از ۱۷ سال دیکتاتوری نظامی برگزار شد. در این فاصله نام جبهه "هماهنگی برای «نه» " به "هماهنگی برای دموکراسی" تغییر کرد و رهبر حزب دموکرات مسیحی با توافق احزاب چپ به عنوان نامزد این جبهه برگزیده شد. در مورد نامزدهای پارلمان نیز طیف متنوع این جبهه برای معرفی یک نامزد در هر حوزه انتخابیه به توافق رسیدند. رهبر اتحاد چپ- میانه (پاتریسیو آیلوین) به ریاست جمهوری رسید. اتحاد چپ-میانه در پارلمان و سنای شیلی نیز به اکثریت رسید. با این همه مطابق قانون اساسی سال ۸۰ خونتای نظامی همچنان فرمانده کل قوای نظامی بود و حق کنترل نهادهای انتخابی را برای خود محفوظ می‌داشت، امری که دست رئیس جمهور و مجلس را برای اصلاحات ساختاری و پیشبرد فرایند گذار به دموکراسی می‌بست. اما جبهه "هماهنگی برای دموکراسی" پس از پیروزی انتخاباتی ۸۹ استراتژی الغای اختیارات نظامیان را دنبال کرد. از آن سو نیز رهبران حزب راست معتدل "نوسازی ملی" که با عناصر معتدل تر ارتش در تماس بودند، پس از مذاکره با جبهه "هماهنگی برای دموکراسی"، با کسب برخی توافق‌ها به پیشرفت گذار به دموکراسی کمک کردند. آنها متحدا با تلاش در رفع نگرانی‌های طرف مقابل و قبول برخی از خواسته‌های آنان عده‌ای از امرای ارتش را به قبول اصلاحات ساختاری ترغیب کردند و همین مساله جناح تندرو ارتش را زیر فشار گذاشت. به این ترتیب جبهه "هماهنگی برای دموکراسی" با دادن تضمین به نظامیان و سرمایه‌های خارجی و قبول منع تعقیب پینوشه و برخی از همراهان او (که پس از کودتای ۱۹۷۳ هزاران نفر را به قتل رسانده بودند)، راه را برای تغییر قانون اساسی و گذار به دموکراسی باز کردند. بالاخره نیز در سال ۲۰۰۵ با اصلاح قانون اساسی اختیارات فوق العاده نظامیان لغو شد و با بازگشت آنان به پادگانهای نظامی فرایند گذار تکمیل گردید.
اسپانیا: در اسپانیا نیز پس از جنگ داخلی و فراز و نشیب‌های حکومت فرانکیستی بحثی که از سوی جریانات دموکرات خارج از رژیم فرانکو، با توجه به پویائی عظیم جنبش مدنی و نارضایتی‌های اقتصادی و کارگری گسترده و آشفتگی ایجاد شده در صفوف فرانکیست‌ها و با توجه به سقوط دو دیکتاتوری دیگر در اروپا (پرتقال و یونان)، جاری بود این بود که آیا باید به سوی گذار کامل از رژیم ارتجاعی فرانکو به دموکراسی و نظام جمهوری رفت یا تن به تهدیدِ دخالت نظامیان و احیانا جنگ داخلی دیگری داد؟ آنها سناریوی تعامل با حکومت آماده رفرم را انتخاب کردند؛ روش استفاده از امکانات قانونی رژیم فرانکو برای عبور قانونی از آن. آنها در پی آن بودند که با تغییرات آهسته بر مبنای مذاکرات و توافق‌های و پیمان‌ها میان دولت، نماینده گان حافظ رژیم فرانکیستی و اپوزیسیون دموکرات و چپ یک گذار آرام صورت بگیرد. آنها از قانون اساسی فرانکیستی -که به ندرت در زمان فرانکو به آن عمل شده بود - به عنوان ابزاری برای گذار استفاده کردند. بدین ترتیب در دوران نخست وزیری فرد میانه رو و رفرمیستی همچون آدولفو سوآرز مذاکراتی مفصل، آشکار و پنهان میان خوان کارلوس، سوارز، ارتشیان و طرفداران حفظ رژیم فرانکو از یکسو ومیان این دو و سوسیالیست‌ها، کمونیست‌ها و اتحادیه‌های کارگری از سوی دیگرصورت گرفت. شعار راهنمای این کنش و واکنش‌ها "آشتی ملی" بود که از هراس و ترومای جنگ داخلی نشات می‌گرفت. مصون ماندن عاملان رژیم فرانکیستی از حسابرسی تبهکاری و جنایات‌شان در طول و در پی جنگ داخلی همراه با انتقال امتیازات وابستگان رژیمی که دیگر امکان بقا نداشت به نظام نوین، انگیزۀ بزرگی بود برای اصلاح طلبان درون رژیم فرانکو که با معلق نگهداشتن شمشیر دخالت نظامیان بر فرق کشور، چه واقعی و چه خیالی، وارد این معادله شوند. بر این اساس برخی تحلیل گران نمونه گذار در اسپانیا را «غلبه مصلحت بر عدالت» می‌نامند. سوارز " قانون رفرم سیاسی" را به "پارلمان" فرانکیستیِ برد. در این قانون مقرر شده بود که دموکراسی اسپانیا به عنوان حکومت قانون تعریف شود و تدوین قوانین‌اش منحصرأ در اختیار پارلمانی باشد که نمایندگانش از طریق انتخابات عمومی و آزاد برگزیده می‌شوند. این قانون در واقع مهری بود بر سند پایان رژیم فرانکو. نکته جالب در این ماجرا این بود که ۸۱٪ نمایندگان به یک "رفرم" رای دادند که احتمالأ برای بسیاری از آن‌ها به معنی طرد شدن از عرصۀ سیاست اسپانیا بود. قانون رفرم در معرض یک رفراندوم عمومی هم قرار گرفت و با رای "آری" ۹۴٪ از ۷۷٪ شرکت کنندگان در رای گیری مواجه شد. بدین وسیله راه باز شد برای انتخابات مجلس موسسان در سال ۱۹۷۷ که قانون اساسی سال ۱۹۷۸ را تدوین کند. یک خاطره جالب در این گذار این است که پس از این که ارتشیان پاره‌ای گام‌ها را برای رفرم پذیرفته بودند، روی یک موضوع تاکید داشتند و آن ممانعت از قانونی کردن حضور کمونیستها بود. آنها این قول را از سوارز گرفته بودند. از سوی دیگر بقیه اپوزیسیون همکاری‌اش را با سوارز منوط به این کرده بود که همۀ احزاب به انضمام کمونیست‌ها باید آزاد و قانونی باشند. نهایتا زیر فشار شرایط، سوارز به قولش به نظامیان وفادار نماند و در ۹ آوریل ۱۹۷۷ حزب کمونیست را قانونی کرد تا بتواند در انتخابات پارلمان در ژوئن همان سال شرکت کند!
لهستان: در لهستان نیز مذاکره بین ژنرال "یاروزِلسکی" با سندیکای همبستگی به یک توافق رسید. طبق این توافق درمورد انتخابات مجلس نمایندگان و مجلس سنا؛ یک سوم کرسی‌های مجلس نمایندگان سهمیّه نامزدهای کمونیست بود، یک سوم دیگرنیز به دو حزبی که تا آن تاریخ مؤتلف کمونیست‌ها بودند اختصاص داده شده بود. رقابت برای یک سوم واپسین مجلس نمایندگان و تمام کرسی‌های سنا آزاد و در اختیار همگان بود. در این انتخابات نیمه آزاد، اکثریّت کرسی‌های یک سوم آخرِ مجلس نمایندگان و اکثریّتِ کلّ کرسی‌های سنا به نامزدهای "همبستگی" تعلق گرفت. در این دوران ائتلافی گسترده از سه نیروی مخالف حکومت، یعنی "جنبش همبستگی"، "حزب دهقانان و کشاورزان لهستان" و "حزب دمکراتیک لهستان" شکل گرفت. بر اساس توافق امضا شده رئیس جمهوری بایستی از کمونیست‌ها باشد. اما آنها موفق به تشکیل دولت نشدند! ولی باز به خاطر پشتیبانی و همراهیِ شماری از نمایندگان "همبستگی"، مجلس نمایندگان ژنرال "یاروزِلسکی" را به عنوان رئیس جمهوری برگزید! برغم این همراهی هم، کمونیست‌ها موفق به تشکیل دولت نشدند. سپس "یاروزِلسکی" از "تادوز مازوویِشکی" - نویسنده، روزنامه نگار و از فعالان سندیکای "همبستگی" خواست دولت جدید را تشکیل دهد. مجلس نمایندگان لهستان برای نخستین بار به کابینه‌ای رأی اعتماد داد که پس از چهل سال رهبری آن با کمونیست‌ها نبود!
به یاد داشته باشیم که در شوروی نیز یلتسین از طریق انتخاباتی تقریبا باز به عنوان نماینده اول مسکو به پارلمان راه یافته بود.
+اما؛ دوران پس از گذار برای جوامعی که زخم هایی عمیق از دوره پیشین دارند دوره آسانی نیست. به همین خاطراصطلاح «عدالت انتقالی» در میانه‌ی دهه‌ی ۱۹۹۰ وضع شد و کتب و مقالات زیادی در باره‌اش نوشته شد. مسئولیت‌پذیری یکی از اصول اساسی عدالت انتقالی است. هدف ثبت روایتی معتبر از گذشته و تعیین میزان و ماهیت نقض حقوق بشر و مسبّب آن است. بعضی از صاحب‌نظران بازگویی خاطرات در دوران پس از منازعه را زیان‌بار و تداوم "جنگ با ابزاری متفاوت" می‌دانند. اما به نظر عده‌ای دیگر، بازگویی خاطرات مرهمی بر زخم‌های جوامع چند‌پاره است و از نظر سیاسی، نقش میانجی میان طرف‌های درگیر را بازی می‌کند. تشکیل حدود ۳۰ هیأت حقیقت‌یاب در چهار قاره گواه رونق بازگویی خاطرات در دهه‌های اخیر است. تجربه‌ی ایرلند شمالی نشان می‌دهد، کشمکش میان خاطرات متناقض گذشته نباید جوامع در حال گذار را از تلاش برای کشف تدریجی حقیقت بازدارد زیرا آشتی واقعی نیازمند کنار آمدن با گذشته است.
+گذارهای موفق تر و کم هزینه تر عمدتا با آمادگی طرفین برای مذاکره و مصالحه و توافق صورت گرفته است. نمونه‌های آفریقای جنوبی و اسپانیا و لهستان و شیلی و... مثالهای برجسته این نوع رفتار هستند.
+مذاکره و مصالحه همیشه با مخالفان و گاه مخالفان بسیار تندرویی از درون صف هر دو طرف مواجه می‌شود. رفرمیستهای داخل قدرت باید از پس تندروها بربیایند. مخالفان نیز همچنین. کسانی که می‌خواهند با حکومت یا جریان و یا فرد دیکتاتوری مذاکره کنند به خصوص از سوی کسانی که قربانی سرکوبهای جریان حاکم بوده‌اند زیر ملامت و فشار قرار می‌گیرند. در اتحادیه همبستگی جریانی وجود داشت که مخالف مذاکره با حکومت بود اما این جریان در اقلیت بود و اکثریت موافق مذاکره بودند.
+یک مذاکره و مصالحه وقتی موفق می‌شد که طرفین مسائل و حساسیت‌های یکدیگر را درک می‌کردند و عزم مصالحه داشتند. هر چند برنده نهایی در کلیت سیاسی آن نیروهای مخالف هستند که در سمت درست تاریخ ایستاده‌اند. اما آنها نیز قادر بودند نگرانی‌های طرف مقابل را درک کنند و به آنها اطمینان دهند به دنبال انتقام جویی نیستند (نمونه شیلی و آفریقای جنوبی)
+وقتی زور دو طرف به هم نمی‌رسد، یکی نمی‌تواند دیگری را سرکوب و دیگری نمی‌تواند آن یکی را سرنگون کند؛ مرحله مصالحه و توافق (با روش برد- برد) آغاز می‌شود. این رویکرد قبل از هر چز نیازمند آمادگی ذهنی و روانی و نیز سیاسی طرفین است. مذاکرات فلسطین و اسرائیل یکی از این نمونه هاست. عرفات و اسحاق رابین و مذاکرات مبارزان سیاه آفریقای جنوبی با اقلیت سفیدپوست و مبارزان شیلی با دولت پینوشه از بزرگترین نمونه‌های این امر است. در مذاکره و مصالحه در لهستان نیز همانگونه که گفته شد مخالفان و حزب حاکم در سهمیه بندی انتخابات دو مجلس به توافق رسیدند. همچنین پذیرفتند که مقام ریاست جمهوری نیز از جناح حاکم باشد. هر چند در عمل جریان حاکم نتوانست دولت تشکیل دهد و با کمی فراز و نشیب ریاست جمهوری نیز بدست مخالفان و رهبرشان لخ والسا افتاد. نمونه اسپانیا علیرغم زخم‌های کهن جنگ داخلی و سرکوب‌های وحشتناک مخالفان نیز مثال دیگری است.
+رهبران با هوش تر و دلسوزتر و ملی تر همواره از نمونه‌های منفی و شکست‌ها درس می‌گیرند و سعی می‌کنند آن نمونه‌ها را تکرار نکنند. مانند درس آموزی ماندلا از شکست فاجعه آمیز مذاکرات رواندا و کشتارهای هولناک متقابل پس از آن وراشد غنوشی و تونسی‌ها ازتجربه پیشین دموکراسی شکست خورده و خونین الجزایر و نیز اشتباه و شکست مصری‌ها در بهار عربی و تجربه روحانیت در ایران.
+در گذار توافقی، به صورت طرحی از قبل توافق شده و در گذارهایی که گاه بر اثر رخدادهای سیاسی غیرمنتظره صورت می‌گیرد؛ گذار به صورت «تدریجی و گام به گام» پیش می‌رود. بلغارستان و لهستان و مجارستان و... نمونه هایی از این گذار هستند.
+در تونس فشار جامعه مدنی بر جامعه سیاسی نقش موثری در پیشبرد مذاکره و مصالحه بین جریانات مختلف سیاسی و فکری داشت. تشکلی به نام «گروه چهارگانه» متشکل از اتحاد عمومی کارگران تونس، اتحاد کارگری صنعتی، لیگ تونس برای دفاع از حقوق بشر و کانون وکلای تونس؛ همیشه یک اهرم فشار بر جامعه سیاسی برای موفق بیرون آمدن از میز مذاکرات بودند. جامعه مدنی از آنان دستاورد و نتیجه مثبت می‌خواست!
+ «اعتصابات صنفی» و «اعتراضات خیابانی» و «شیوه‌های مختلف نافرمانی مدنی» از مولفه‌های مهم و موثر در بسیاری از گذارها بوده‌اند. سه موج اعتصابات کارگری لهستان و اعتراضات و حضور خیابانی وسیع مردم در ایران (۵۷)، رومانی، مجارستان، تونس و مصر و.... نمونه‌های مهمی از این امر هستند. به یک معنا می‌توان گفت حتی در فروپاشی شوروی که تحولات داخل ساختار قدرت بیشترین نقش را داشت نیز درآخرین مراحل باز عرصه خیابان بود که خط بطلان و شکست نهایی را بر کودتای تندروها علیه دولت گورباچف کشید.
بدین ترتیب می‌توان چنین جمعبندی کرد که «خیابان» با تاثیراتی کم و بیش از نقش کاتالیزوری تا نقش اصلی و تعیین کننده، یکی از مولفه‌های تقریبا ثابت «گذار» است.
+شیوه گذار در شکل گیری روند پس از گذار بسیار موثر است. حکومتهایی که حاضر به عقب نشینی و نرمش و مذاکره و مصالحه با مخالفان شده‌اند فضا و بستر تاریخی بهتر و کم هزینه تری برای کشور و مردمشان فراهم کرده‌اند تا حکومتهایی که چنین نبوده‌اند.
+همچنین نحوه تعامل درونی جبهه مخالفان بین خودشان در شکل دهی آینده و روند پس از گذار بسیار موثر است. چالش مذهبی‌ها و لاییک‌ها در مصر را می‌توان مقایسه کرد با تعامل این دو در تونس. مقایسه آینده این دو تجربه (شکستِ یکی و موفقیت نسبیِ دیگری) از جمله با همین موضوع ربط مستقیمی دارد. در همین رابطه نمونه لهستان و شیلی نیز قابل ذکر هستند. این را مقایسه کنیم با برخورد سرشار از عصبانیت آقای خمینی وقتی خبرنگاری از کلمه «توافق» برای دیدار وی با رهبر جبهه ملی یاد می‌کند. او با عصبانیت می‌گوید «توافقی در میان نبوده. ما گفته‌ایم و ایشان قبول کرده است!». این رابطه یک طرفه و تحکم آمیز رنگ رخساری است که خبر می‌دهد از سردرون بعدیِ کم تحملی و حذف و سرکوب و خشونت غیرخودی‌ها. در تونس اما تشکیلاتی بنام مجمع عالی برای عملی کردن اهداف انقلاب از همه گرایش‌ها و گروههای اجتماعی تشکیل گردید.
+مسئله «رهبری» یکی دیگر ازمباحث مهم گذار است. رهبران گاه در پروسه حرکتی دراز مدت و بعضا زندانهای طولانی ساخته می‌شوند (همچون ماندلا) و گاه در میان مدت (مانند واتسلاوهاول). همچنین هرگاه رهبری‌ها جمعی تر و توافقی تر بوده و یا هر گاه فردی در جایگاه رهبری (کاریزماتیک یا غیرکاریزماتیک) قرار گرفته که نگاه بازتر و دموکرات تری داشته، آینده پس از گذار نیز همین رنگ و روند را یافته است. ماندلا نمونه برجسته این مدل است و آقای خمینی نمونه برعکس آن.
+گاه نقش رهبری اعتراضات را نهادهای مدنی (و یا ترکیبی از این نهادها و نهادهای سیاسی) برعهده دارند. مثلا در چکسلواکی گاه تظاهرات به دعوت «منشور ۷۷»، انجمن مدنی و انجمن ملی علیه خشونت صورت گرفت.
در رومانی "شورای جبهه‌ی نجات ملّی روما‌نی" در سال ۱۹۸۹ تشکیل شده و از تابستان این سال به طور مخفی آغاز به فعالیّت کرده بود که سرانجام در روز ۲۲ دسامبر قدرت را در دست گرفت.
در مصر هیات مذاکره کننده مرکب از ۱۰ نفر منتخب مجلس ملی و کمیته ائتلاف ملی برای تغییر است که نیروها و احزاب مختلف مخالف را شامل می‌شود.
+نکته دیگر در گذارهایی که بیشتر به جنبشهای مدنی- صنفی و اجتماعی وخیابانی متکی هستند بروز وظهور رهبران میدانی است که در عرصه عمل برتراویده و ساخته شده‌اند. شجاعت رفتاری و ابتکارات عملی این سطح از مدیران و رهبران میدانی گاه بسیار راهگشاست. نمونه هایی از آن را در اعتراضات میدان تحریر قاهره و یا تشکیل ده‌ها کمیته وکمسیون محلی در سراسر لهستان در همبستگی و همکاری با اتحادیه همبستگی لهستان مشاهده می‌کنیم.
+خشونت پرهیزی یکی دیگر از مولفه‌های مهم بسیاری از گذارها بوده است. برخی از این جنبش‌ها اگر در مرحله‌ای نیز خشونت گرا بوده‌اند اما بعد در بستر عمل از آن عبور کرده و حداکثر تلاششان را برای خشونت پرهیزی بکار گرفته‌اند. راهی که از طریق دلها، ولو دلهای دشمن، گشوده شود می‌تواند آینده بهتر و کم هزینه تر و ماندگارتری را بسازد. آفریقای جنوبی نمونه بارز این نوع گذار است. همچنین گاه منافع جمعی و مصلحت توازن قوا و ضرورت تسهیل پیروزی اقتضا می‌کرده است که جان و مال و سرمایه بعضی دیکتاتورها و جریان مسلط از سوی مخالفان تضمین شود تا گذار با خشونت کمتر و سرعت بیشتری به نتیجه برسد. شیلی نمونه مهمی در این رابطه است. پذیرش این نوع مصالحه‌ها مخصوصا از سوی مبارزان و قربانیانی که هزینه ستمگری‌های حاکمان را داده‌اند به زبان هم ساده نمی‌آید چه برسد به عمل. اما نمونه هایی همچون شیلی و آفریقای جنوبی نشان می‌دهد که رهبران دوراندیش و انسانهای آرمان خواه و مردم پرورش یافته در کوران حوادث و صاحب عقل بیمناک نسبت به وضعیت آینده، توان و ظرفیت چنین جهشهای روانی و عاطفی دشوار و دریادلی‌های عظیم را دارند.
+تا اینجا همه‌اش در باره «گذار» و مدلها و تجارب مختلف آن سخن گفتیم. اما همه این قصه‌های واقعی را تا نیمه دنبال کرده‌ایم. شاهنامه باید آخرش خوش باشد. مسئله «پس از گذار» خود می‌تواند موضوع عرصه و افق تحلیلی دیگری باشد. در اینجا تنها می‌توان گفت ویژگی‌های هر گذاری در شرایط پس از آن تاثیر می‌گذارد. این اما همه داستان نیست. برخی از کشورها که از قضا گذار موفق و مسالمت آمیز و همراه با همبستگی جمعی‌ای هم داشته‌اند، در مرحله «پس از گذار»‌شان گاه در عرصه مدیریت و اقتصاد دچار مشکلات بغرنجی شده‌اند. تبعیض طبقاتی و گاه تاخت و تاز باندهای قدرت و ثروت امان از برخی جوامع بریده‌اند و آنها را سخت عطشناک گذار دیگری کرده‌اند. بگذریم از جوامعی که اصلا گذار مناسبی نکرده‌اند.
و نکته آخر این که بنا به آیه انسانی «راه‌های به سوی تحول به عدد جوامع است» نوشته را با این گزاره به پایان ببریم که «ایران، ایران است» و در آینده می‌تواند با الهام و بهره گیری از همه تجارب پیشین اما تجربه جدیدی بر جای بگذارد و بر دانش «گذارشناسی» صفحاتی بیفزاید.

این مطلب پیش از این در [سایت میهن] منتشر شده بود