ایران وایر - حسن جعفری
سه‌شنبه ۲۳ دی‌ماه ۱۳۹۹ یکی از گسترده‌ترین قطع برق‌ها در ایران روی داد و شهرهای بزرگ دست‌کم ۱۰ استان ساعت‌ها در خاموشی فرو رفتند. نزدیک به دو دهه بود که چنین قطعی گسترده‌ای در ایران اتفاق نیفتاده بود.
قطع برق و قطع گاز خانگی در زمستان‌های قبل هم گاه سابقه داشت اما امسال دو پدیده به این کمبود انرژی گره خورد: سوخت مازوت که آلودگی هوا را به شدت افزایش داد، مصرف برق در مزارع استخراج بیت‌کوین.
شهروندان عادی از موضوع اول (سوزاندن مازوت) کم‌وبیش درک روشنی داشتند اما شمار زیادی از آن‌ها درباره موضوع دوم یا تصور دقیقی نداشتند یا تصورشان همراه بود با پرسش‌های فراوان: بیت‌کوین چیست؟ مزارع استخراج رمز-ارز چه طور جایی است؟ چه چیزی استخراج می‌کنند؟ ارتباط این‌ها با قطع برق چیست؟ چینی‌ها این وسط چه می‌کنند؟ سپاه هم نقشی دارد؟ همه این‌ها به نفع آینده اقتصاد ایران است یا به ضرر آن؟ و پرسش‌هایی از این قبیل.
این گزارش پاسخی به این پرسش‌های شهروندان عادی است.
بیت‌کوین چیست؟
این گزارشی فنی درباره بیت‌کوین یا سایر ارزهای دیجیتال نیست. مقالات توضیحی درباره بیت‌کوین عموما سرشار از اصطلاحات فنی است و به کار شهروند نا آشنا با این حوزه نمی‌آید.
👈مطالب بیشتر در سایت ایران وایر
در بخش‌های پایانی این گزارش توضیحی مختصر درباره رمز-ارزها خواهد آمد اما فعلا بنا را بر این بگذاریم که شهروندانی در ایران و سایر نقاط جهان چند سال است که با نوع جدیدی از «کسب درآمد» آشنا شده‌اند. این درآمد جدید برای برخی دولت‌ها هم، به ویژه دولت‌هایی مانند ایران و چین و کره شمالی و ونزوئلا، جذابیت‌هایی دارد.
البته «کسب درآمد» عبارتی کاملا غیرفنی و غیردقیق است؛ اما دو نکته را از یاد نبریم: «پول» بودن بیت‌کوین، دست‌کم از نظر حقوقی، هنوز به رسمیت شناخته نشده و در نظام حقوقی برخی کشورها حداکثر با آن به مثابه «کالا» برخورد می‌شود؛ و دوم اینکه حتی در دنیای بیت‌کوین هم «استخراج» به این معنی است که در ازای ساخت بلوک به شما بیت‌کوین جایزه داده می‌شود.
به هر روی، برای به دست آوردن این درآمد جدید می‌توان به یکی از چند روش متوسل شد:
تجهیزاتی تهیه کرد و با صرف وقت و هزینه، جایزه‌ای به نام بیت‌کوین دریافت کرد،
یا اینکه بیت‌کوین را از جایی خرید، به عنوان دستمزد دریافت کرد یا با چیزی دیگر تاخت زد.
چند نفر در جهان به این کار مشغولند؟
برآورد دقیقی از کسانی که در کار بیت‌کوین یا سایر رمز-ارزها هستند در دست نیست اما هر کسی که بیت‌کوین دارد آن را در جایی به نام «کیف پول دیجیتال» (wallet) نگهداری می‌کند. حدود دو هفته پیش که سال میلادی ۲۰۲۰ به پایان رسید، وبسایت بلاک‌چین اعلام کرد تعداد کیف پول‌های دیجیتال از مرز ۶۳ میلیون گذشته است. البته باید در نظر داشت که برخی کاربران بیش از یک والت دارند و همچنین حدود ۲۰ درصد از والت‌ها به عنوان کیف پولی که صاحبش رمز آن را گم کرده در نظر گرفته می‌شود.
در ایران چطور؟
بیت‌کوین حدود ۱۲ سال پیش ابداع شد و رفته‌رفته در یکی دو سال بعد، نظر عده‌ای را در کشورهای مختلف جلب کرد. با اینکه از همان ابتدا کاربرانی در ایران با این پدیده آشنا بودند، اما از سال ۱۳۹۵ بدین سو، تعداد «ماینرها» و همچنین کسانی در خرید و فروش بیت‌کوین دست دارند روندی به شدت تصاعدی پیدا کرده است.
حدود یک سال و نیم پیش، یک نظرسنجی از ۱۶۵۰ نفر از کسانی که در کار رمز-ارزها بودند در یک گروه تلگرامی صورت گرفت که نتایج آن در وبسا‌یت‌های بین‌المللی نیز بازتاب یافت. ۲۵ درصد از پرسش‌شوندگان گفته بودند از این راه، ماهانه پانصد تا سه‌هزار دلار درآمد دارند. از این تعداد، ۳۵ درصد ماینر بودند و ۵۸ درصد به خرید و فروش بیت‌کوین می‌پرداختند.
بحث‌های مربوط به «تجهیزات غیرقانونی»، «استفاده غیرقانونی از برق» و «برخورد با متخلفان» از ابتدای سال ۱۳۹۸ در زبان مقام‌های ایران بیشتر استفاده شد.
ماینر یعنی چه؟
از نظر فنی به کسی که با تهیه تجهیزاتی، به فرآیند تکمیل یک زنجیره بلند «بلاک‌چـِـین» کمک می‌کند «ماینر» یا «معدنچی» یا «استخراج‌کننده» گفته می‌شود.
باید در نظر داشت که هیچ معدن فیزیکی یا استخراج از زمین در کار نیست و چنین اصطلاحاتی صرفا بر اساس سابقه ذهنی ساخته شده‌اند.
«جلیل»، ساکن یکی از شهرهای ایران، می‌گوید از طریق یک گروه تلگرامی با این کار آشنا شد: «من خیلی دنبال معنی این اصطلاح‌ها نرفتم؛ چیزهایی درباره‌شان خواندم ولی ماجرا این بود که بعد از مشورت‌ها، اول یک اَسیک گرفتم و بعد چند تای دیگر هم خریدم. از وقتی کانفیگ‌شان می‌کنم دیگر با آن‌ها کاری ندارم.»
اما یکی از فعالان بیت‌کوین که با نام مستعار «هارولد ف» با من گفت‌وگو می‌کند می‌گوید برخی ماینرها دخالت بیشتری در روند کار دارند. او توضیح می‌دهد که بازار کار گسترده‌ای در سال‌های اخیر پدید آمده است که گذشته از واردکنندگان و توزیع‌کنندگان تجهیزات، شامل نصاب‌ها و توضیح دهندگان و تعمیرکاران هم می‌شود.
چه تجهیزاتی برای ماینینگ یا استخراج لازم است؟
چیزی که به نام استخراج مصطلح شده در واقع عملیاتی کامپیوتری است. از نظر تئوری، انجام این عملیات با لپتاپ و کامپیوتر خانگی هم امکان‌پذیر است اما مطلقا نمی‌صرفد؛ زیرا باید زمانی بسیار طولانی روشن باشد و برق و امکانات فنی زیادی نیاز دارد. به علاوه شانس کمتری برای دستیابی به بیت‌کوین دارد.
دستگاهی معروف به «اسیک» (ASIC) مختص این کار ساخته شده است؛ اسیک در واقع مخفف عبارت «مدارهای مجتمع با کاربرد ویژه» است. این مارک‌های مختلفی از چنین تجهیزاتی در بازار وجود دارد.
کاربران معمولی، یا همان ماینرهای شخصی، معمولا چند دستگاه از یک مارک می‌خرند و با آن‌ها کار می‌کنند. اما برخی نهادها اقدام به راه‌اندازی شبکه‌ای با هزاران دستگاه می‌کنند که به آن‌ها «مزرعه» استخراج بیت‌کوین گفته می‌شود.
در ایران چه تجهیزاتی بیشتر استفاده می‌شود؟
تا یکی دو سال قبل و پیش از اینکه فشارها بر ماینرهای شخصی افزایش یابد، توضیحات مفصلی درباره انواع تجهیزات به زبان فارسی منتشر شده بود.
حتی یک جدول و ماشین حساب هم ساخته شد که کارکردی جالب توجه دارد. چند داده در اختیار ماشین حساب می‌گذارید (مثلا اینکه رمز-ارز مورد نظرتان، نوع دستگاهی که قصد خریدش را دارید، قیمت برق در منطقه شما و برخی داده‌های فنی دیگر) بعد ماشین حساب سود ماهانه را محاسبه می‌کند. در بخش «انتخاب دستگاه» نام چند ده دستگاه و مارک ذکر شده است.
محمد که کمتر از یک سال پیش به این عرصه وارد شد می‌گوید سعی کرد خودش با کمک این ویدیو دستگاهی را که خریده بود راه‌اندازی کند اما نتوانست و در نهایت از یک دوست نصاب کمک گرفت.
تعداد مطالب و ویدیوهای توضیحی به زبان فارسی درباره نحوه کار تجهیزات و همچنین عملیات ریاضی که صورت می‌گیرد بسیار پرشمار است.
آیا استخراج بیت‌کوین یا همان ماینینگ در ایران قانونی است؟
تا حدود یک سال و نیم پیش هر کس در ایران می‌توانست با تهیه تجهیزاتی، با استفاده از برق خانگی اقدام به استخراج بیت‌کوین کند. اما افزایش انتقادها از مصرف برق خانگی از یک سو، و جذابیت درآمد تازه برای حکومت از سوی دیگر، باعث شد روندی آغاز شود که به چند سرفصل مهم‌تر این روند اشاره می‌شود.
عبدالناصر همتی، رییس کل بانک مرکزی ایران، مرداد ۹۸ گفت ساز و کار تولید ارز دیجیتال در کمیسیون اقتصادی دولت تصویب شد.
هیات وزیران در مهر ۹۸ آیین‌نامه‌ای در شش بند تصویب کرد که کلی بود و فقط وظایفی را به چند وزارتخانه و سازمان محول می‌کرد.
حدود یک سال بعد، بار دیگر هیات وزیران در تیر ۹۹ «با هدف تسهیل فضای کسب و کار در کشور و رفع سردرگمی فعالان حوزه استخراج رمز» مصوبه‌ای را به تصویب رساند که دارندگان دستگاه‌های استخراج رمز-ارز می‌بایست «حداکثر ظرف مدت یک ماه» مشخصات خود را ثبت کنند.
پس از آن فشارها بر ماینرها افزایش یافت و گزارش‌های متعددی درباره توقیف دستگاه‌ها (به ویژه مزارع در تعداد بالا)، جریمه‌های سنگین و حبس و احکام قضایی منتشر شد.
نهایتا مقرر شد که هر ماینر برای آغاز کار باید از دو نهاد مجوز دریافت کند: وزارت صمت و وزارت نیرو. از آن پس نیز برق و آب آن‌ها با نرخ صادراتی محاسبه می‌شود.
دولت ایران از آن پس کاربرانی را که این دو مجوز را داشتند «استخراج‌کنندگان مجاز» و بقیه را «غیرمجاز» خواند.
در تازه‌ترین تحول، حسن روحانی، رییس جمهوری ایران، به دو وزارت کشور و اطلاعات دستور داده است «برخورد جدی با استفاده کنندگان غیرمجاز از برق برای استخراج بیت‌کوین» را در دستور کار قرار دهند.
یک ماینر از دامغان که حاضر نیست خود را به هیچ نامی معرفی کند، در گفت‌وگویی بسیار کوتاه به من گفت یورش ماموران به محل‌هایی که چنین تجهیزاتی دارند در سه ماه اخیر به شدت افزایش یافته و جریمه‌هایی بسیار سنگین برای آنان صادر شده است. او می‌گوید یکی از آشنایانش در تهران ناچار شد دو خودروی خانواده را برای تامین جریمه بپردازد تا به زندان نرود.
این‌ها به قطع برق چه ارتباطی دارد؟
تجهیزات ویژه استخراج بیت‌کوین باید در تعداد زیاد و به مدت طولانی به برق باشند و عملا برق زیادی مصرف می‌کنند.
چندین مقام ایران در هفته‌های اخیر گفتند علت اصلی خاموشی‌ها مربوط به مزارع استخراج بیت‌کوین است.
رضا اردکانیان، وزیر نیرو، و مصطفی رجبی مشهدی، سخنگوی صنعت برق، از جمله مقام‌هایی بودند که استخراج بیت‌کوین و همچنین «حضور گسترده چینی‌ها در ایران با مجوزهای لازم» را عامل خاموشی‌ها معرفی کردند.
مقام‌های صنعت برق ایران گفته‌اند به کسانی که مراکز و اشخاص استفاده‌کننده از برق غیرمجاز برای استخراج رمز-ارز را معرفی کنند، پاداش ۲۰ میلیون تومانی می‌دهند.
واقعا استخراج بیت‌کوین به خاموشی گسترده می‌آنجامد؟
با وجودی که برخی مقام‌های ایران ماینرهای غیرمجاز یا مزارع بزرگ دیجیتال را عامل بی‌برقی‌ها معرفی می‌کنند، روایت دیگری نیز شنیده می‌شود.
دو تن از فعالان عرصه رمز-ارز به خبرگزاری ایرنا گفتند قطع برق‌های اخیر ارتباطی به استخراج بیت‌کوین ندارد و میزان مصرف استخراج بیت‌کوین در مقیاس کشوری چندان چشمگیر نیست.
وزیر نیرو میزان برق مصرفی کشور در زمان «اوج بار» این روزها را ۳۸ هزار مگاوات اعلام کرده است. با این حال او و دیگران گفته‌اند ماینرهای مجاز حداکثر «۳۰۰ مگاوات» از این مقدار را مصرف می‌کنند.
سخنگوی صنعت برق هم گفته است مصرف برق در مراکز مجاز و غیرمجاز مجموعا حدود ۶۰۰ مگاوات است.
مدیرعامل شرکت توانیر نیز گفته است با توجه به اینکه ۳.۸ درصد استخراج جهانی رمز-ارزها در ایران صورت می‌گیرد، «اگر این آمار را تبدیل به برق کنیم بر اساس مدل موجود ۵۰۰ تا ۶۰۰ مگاوات میزان مصرف برق آن‌ها می‌شود که نیمی از آن‌ها براساس قراردادهایی که داریم مجاز هستند.»
مقام‌های ایران تعداد «مراکز غیرمجاز» استخراج رمز-ارز را «یک‌هزار و ۶۲۰ مرکز» ذکر کرده‌اند.
درباره کوچ چینی‌ها به ایران چه می‌دانیم؟
نزدیک به دو سال است که گزارش‌های پراکنده‌ای از حضور ماینرهای چینی در نقاط مختلف ایران و ایجاد مزرعه‌های دیجیتال شنیده می‌شود. این گزارش‌ها تقریبا تمامی استان‌های ایران را شامل می‌شد و از قم و رفسنجان و لوشان گرفته تا روستایی در آذربایجان غربی گسترش داشت.
در ویدیویی که بیش از یک سال پیش در توییتر منتشر شد، مزرعه استخراج بیت‌کوین در رفسنجان توسط شرکت «تاپ اکو» که چینی‌ها در آن حضور دارند دیده می‌شد.
چندی پیش بار دیگر یک کاربر در توییتر به این مزرعه اشاره کرد و پس از آن اعلام شد که این مزرعه به خواست مردم بسته شد.
این «گروه توسعه سرمایه‌گذاری ایران و چین» تنها گروهی نیست که در مناطق ویژه اقتصادی ایران فعالیت می‌کند. تقریبا از هر منطقه اقتصادی ایران خبری درباره حضور چینی‌ها و راه‌اندازی تجهیزات استخراج بیت‌کوین منتشر شده است.
برآوردها نشان می‌دهد حتی با وجود محاسبه برق به قیمت صادراتی، چینی‌ها از راه‌اندازی مزارع دیجیتال در ایران سودش سرشار می‌برند.
آیا فروش برق به بهای صادراتی به سود ایران نیست؟
در چند سال اخیر شماری از کشورها با تدوین قوانین و حتی مشوق‌هایی، کوشیده‌اند ماینرها را به سوی خود جذب کنند و درآمدی برای کشور تولید کنند. مثلا ایسلند که به دلیل شرایط طبیعی‌اش (مزارع دیجیتال همواره با چالش خنک کردن روبه‌رویند) در سال ۲۰۱۸ به عنوان یکی از اصلی‌ترین قطب‌های ماینینگ شناخته شد.
در همسایگی ایران نیز همین چند روز پیش پاکستان اعلام کرد دو مزرعه دولتی ارز دیجیتال با هدف کمک به اقتصاد کشور راه‌اندازی می‌کند.
پس حکومت ایران نیز می‌توانست با تدوین مقررات و اعطای مشوق‌هایی، منبع درآمدی سرشار پدید بیاورد. اما ساختار فاسد، عدم شفافیت، انحصارطلبی و فعالیت‌های مخرب جمهوری اسلامی زمینه‌ای باقی نمی‌گذارد که چنین ممر درآمدی در راستای خیر عمومی پدید بیاید.
بیت‌کوین چه جذابیتی برای سپاه و جمهوری اسلامی دارد؟
شواهد نشان از آن دارد که رمز-ارزها و در راس آن‌ها بیت‌کوین دو جذابیت برای جمهوری اسلامی دارد.
از یک سو، سپاه پاسداران و نهادهای امنیتی می‌توانند، همچون سایر عرصه‌ها، نبض این عرصه را نیز در دست بگیرند و با بیرون راندن شهروندان معمولی، به عنوان کارفرمای استخراج‌کنندگان، به این کشور مجوز بدهند و آن گروه را منع کنند. در یک سال و نیم اخیر گزارش‌های پرشماری درباره تشدید سخت‌گیری برای واردات عادی تجهیزات ماینینگ و بعد وارد کردن آن‌ها از طریق اسکله‌های غیررسمی سپاه منتشر شد.
از دیگر سو، ماهیت رمز-ارزها برای نظام اقتصادی جمهوری اسلامی جذابیت بسیاری دارد. بیت‌کوین به حکومت ایران اجازه می‌دهد تحریم‌ها را دور بزند و روندهای مالی غیرقانونی را نیز از طریق آن پیش ببرد.
در تازه‌ترین تحولات در این زمینه، یک مقام دولتی می‌گوید از این پس رمز-ارزهای استخراج‌شده فقط باید «برای تامین ارز واردات کشور» صرف شود.
مجلس نیز دست در کار تهیه طرحی برای تامین ارز از طریق بیت‌کوین است.
رمز-ارزها برای برخی حکومت‌های غیردموکراتیک دیگری، از جمله کره شمالی و ونزونلا، نیز بسیار مجذوب‌کننده بوده است.
با این حال الکس گلداستاین، از مدیران «بنیاد حقوق بشر»، به ایران‌وایر می‌گوید دیکتاتورها و حکومت‌های تمامیت‌خواه ممکن است در «کوتاه‌مدت» استفاده‌ای از رمز-ارزها ببرند اما در «بلندمدت» نظام پولی مبتنی بر رمز-ارزها که غیرمتمرکزگرا و بدون واسطه‌هاست به سود دموکراسی و حقوق بشر تمام می‌شود.
سوال دوباره: بالاخره بیت‌کوین چیست؟
در اکتبر ۲۰۰۸ مقاله‌ای تحقیقی، فنی و پر از فرمول‌های ریاضی منتشر شد که عنوان آن «بیت‌کوین؛ سیستم پولی همتا به همتا» بود. البته این مقاله در یک گروه سایفرپانک منتشر شد. نویسنده مقاله «ساتوشی ناکاموتو» بود که این هویت همچنان نامعلوم است.
اهدافی که برای راه‌اندازی این نظام پولی تعریف شد همگی در راستای حذف دولت‌ها، ممانعت از بروز تورم، حذف واسطه‌ها، تمرکززدایی و عمومیت بود.
در واقع فرد یا افرادی که پشت هویت ساتوشی ناکاموتو بود می‌خواست در عمل نشان دهد بنا نهادن نظام پولی جدید با این ویژگی‌ها شدنی است.
«الگوریتم اجماع» و «اثبات کار» دو اصطلاحی است که حتی بدون دانستن معنای دقیق آن‌ها نیز به خوبی می‌توان به نیت خیرخواهانه پدیدآورندگان رمز-ارزها پی برد.
در این نظام مالی مجموعا ۲۱ میلیون بیت‌کوین در جهان هست که تاکنون حدود ۱۸ و نیم میلیون بیت‌کوین استخراج شده و بنابر این، فقط کمتر از سه میلیون برای استخراج باقی مانده است.
نگران نباشید! حتی پس از استخراج آخرین بیت‌کوین نیز کمک به انجام تراکنش‌ها و پردازش‌ها جایزه دارد و بدون مشوق نیست.
سال گذشته شماری از فعالان رمز-ارزها به همراه چند فعال حقوق بشر کتاب مختصری درباره بیت‌کوین نوشتند. این اثر با عنوان «کتاب کوچک بیت‌کوین» به فارسی ترجمه و به صورت آنلاین منتشر شده است.
دلار به زیر ۲۳ هزار تومان رسید
