صد البته من نیز دچار این توهم نیستم که اکنون نیز همان اهداف و شعارهای سیزده سال پیش معتبر و کارساز است و یا موسوی سوپرمنی برای نجات ایران است؛ زمانه دگر گشته و موقعیت اجتماعی و تاریخی ایران نیز به کلی دگرگون شده و مطالبات جامعه ایران هم ماهیتا متفاوت شده است. اصولا وقتی بانی اصلی جنبش سبز، که خود از شعارها و خواسته‌های مقطعی پیشین عبور کرده و تصریح می‌کند که دیگر هر گونه تغییری در چهارچوب نظام حقوقی و حقیقی نظام ولایی حاکم ممکن نیست، تکلیف کسانی چون من روشن است که بسیار پیش‌تر از هر نوع تغییر بنیادین در ساختار جمهوری اسلامی ناامید بودیم. اما نکته آن است که اولا، موسوی همگام با تحولات بنیادین جامعه ایران جلو آمده و از این رو روح و مقتضای زمانه را دریافته و همان‌گونه که خود از آغاز اعلام کرد «همراه» شده و در نهایت «جنبش پاک زن، زندگی، آزادی» را به رسمیت شناخته است. از یاد نبریم که اگر اصلاحات دوران خاتمی نبود و مزاج جامعه و جوانان به نحو بارزی متحول نمی‌شد، عملا مقتضیات لازم برای وقوع خیزش عظیم و اثرگذار ۸۸ پدید نمی‌آمد؛ و اگر بذرهای جنبش سبز نبود، خیزش رادیکال و انقلابی پائیز ۱۴۰۱ خلق نمی‌شد. فراموش نکنیم جنبش سبز بود که در تداوم جنبش اصلاحات نخستین تَرَک را در گروه حاکم ایجاد کرد و به شکافی عمیق و پرنشدنی تبدیل شد و در ایستگاه بعدی به گسست رسید.

این‌که عموم سخنرانان این همایش به بیانیه موسوی استناد کرده و از آن حمایت کرده‌اند، دلیلی جز این ندارد که این افراد، به رغم تلاش‌های فراوان به قصد فراموشی بانیان و حاملان جنبش سبز، دچار فراموشی نشده و تاریخ تحولات مثبت پیشین و کارگزارانش را می‌شناسند.

مجموعه این ملاحظات یک نکته را قطعی می‌نماید و آن این‌که نبض تغییرات در هر سطحی در درون کشور و در کف خیابان‌ها، زندان ها، دانشگاهها، صنوف مختلف، طبقات میانه و پایین جامعه می‌زند و همان‌گونه که موسوی به روشنی اذعان کرده است، این بار رهبری اخلاقی و اجتماعی آن نیز در میدان بر دوش زنان و بانوان (غالبا جوان) میهن است.

سوم. هرچند در مجموعه سخنرانی‌ها، راه حل مشخصی برای نقطه‌ محوری و مورد توافق یعنی گذر مسالمت‌آمیز و خشونت‌پرهیز از جمهوری اسلامی ارائه نشد، اما این که شماری از چهره‌های شاخص سیاسی و فرهنگی و کم و بیش معتبر از چهار گوشه جهان (حتی از درون زندان اوین) در یک جا گرد آیند و، به رغم خطراتی که متوجه آنان در داخل کشور و به ویژه در درون زندان ها بوده و هست، روی چند اصلی کلی اما مهم و ضروری توافق کنند، خود گام بلندی شمرده می‌شود. بالاخره اذعان به درد و شناختن آن، خود نیمی از درمان است. به ویژه سخنرانی‌ها مجازی بوده و از پیش ضبط شده بود از این رو احتمال تأثیرپذیری افراد از هم نیز به کلی منتفی است. این‌که عموما به صراحت از بیانیه موسوی حمایت کرده‌اند، نشانه آن است که از روند اصلاحات درونی نظام به سبک و سیاق گذشته عبور کرده‌اند و اکنون جملگی در اندیشه پساجمهوری اسلامی هستند و از دموکراسی و التزام به حقوق بشر یاد می‌شود و از همه مهم‌تر شعار «از کردستان تا تهران» و یا «از زاهدان تا کردستان» با پسوند «جانم فدای ایران» در یک جمع متکثر و متنوع فکری، قومی، مذهبی و . . . سخن در میان است و این همه یعنی پایان دوران حکومت مذهبی (با هر خوانشی) و فراروی به نظام و نظم سیاسی نوین شهروند محور. اگر چنین شود، طبعا از نقارها و جدایی‌های گذشته و حال و احیانا سوء تفاهم ها کاسته شده و بر همبستگی ملی افزوده خواهد شد.

اما در باب عدم ارائه راه حل های عملی، نباید چندان نگران بود. فرصتی خوبی است برای تأمل و اندیشیدن و جمع بندی علل ناکامی‌های گذشته (از مشروطه تا انقلاب ۵۷ و جنبش سبز و تا کنون). اگر مسیر درست و هدف یا اهداف منطقی و شدنی باشند، دیر و زود دارد اما سوخت و سوز ندارد. به درستی گفته‌اند که در تحولات اجتماعی، مطمئن‌ترین راه مهم است و نه کوتاه‌ترین راه؛ درسی که می توان از انقلاب مردمی ۵۷ هم گرفت.

واقعیت این است که هیچ فرد و یا گروهی برای چنین خیزشی و یا انقلابی سیاسی نسخه آماده‌ای ندارد و نمی‌تواند داشته باشد. راه حل‌ها برآمده از تجارب و تکاپوهای جمعی در کنش عمومی و میدانی است و آن هم به موقع پیدا خواهد شد. خوشبختانه نسل امروز بسیار آگاه‌تر است و در مجموع سنجیده‌تر عمل می‌کند. اما همین جویبارها روزی در بزنگاه مفروض به هم پیوسته و رودی بزرگ و خروشان و توفنده‌ای را خلق خواهند کرد. بالاخره از قدیم گفته‌اند: تپیدن دل‌ها ناله شد، آهسته، آهسته / رساتر گر شود این ناله ها فریاد می‌گردد.

چهارم. به هر تقدیر چنین اقدامی و چنان همایشی گام اساسی و مهمی بوده که برداشته شده و می‌تواند مقدمه گام‌های مؤثر دیگر باشد. اما این رخداد چنان امیدآفرین است که می‌توان گفت حتی در شش ماه پیش چنین نشست و چنین همایشی غیر قابل تصور بود. واقعیت این است که اجماع نسبی روی کلیاتی چون آزادی، دموکراسی، حقوق بشر، به رسمیت شناختن تنوع و تکثر، گذر از هر نوع حکومت مذهبی، برابری ذاتی آدمیان در قانون (و نه در برابر قانون)، نفی هر نوع دیکتاتوری فردی و گروهی در عرصه‌های عمومی، نفی هر نوع حق ویژه و نظام موروثی و مانند آن‌ها برآمده از بیش از صد سال مبارزه مردم ایران است.

اما در این میان آنچه از نظر راقم این سطور امیدبخش‌تر است، نگاه به داخل کشور و نگاه ملی و گریز از هر نوع دخالت‌های خارجی و بدتر از آن آویختن به بیگانگان است. البته تلاش برای کسب همراهی و همدلی جهانی از منظر حمایت از حقوق شهروندی و التزام به اعلامیه جهانی حقوق بشر، اعلامیه‌ای که جمهوری اسلامی نیز از نظر حقوقی بدان ملتزم است، حساب جداگانه دارد و می‌تواند با شفافیت تمام عملی شود و مفید واقع شود.

با این حال نباید دچار کوته‌بینی و کوررنگی بشویم و تحقق ایده‌های خوب را در آستانه پیروزی بدانیم. تغییرات مهم تاریخی و تمدنی گام به گام و لحظه به لحظه در میدان عمل خلق می‌شوند و ابعاد انضمامی آن بر خصلت انتزاعی آن بسی برتر است. احتمالا راه دراز و چه بسا خطیری در پیش باشد. شاید هزار می‌ناخورده در دل تاک باشد.