پنج پل نسبتا بزرگ در زمانهای مختلف برروی رودخانه ارس احداث شده که عبارتند ازپل پلدشت ، پل راه آهن جلفا ، پل شوسه جلفا ، پل خداآ فرین و پل نوردوز. قدیمی ترین پل همان پل خدا آفرین درقره داغ است که در دوره ساسانیان ساخته شده است و 160 متر طول دارد . این پل که هم اکنون به پل دوستی شهرت یافته است از سال 2020 بعد از آزاد شدن ازاشغال ارمنستان اهمیت سیاسی زیادی پیدا کرده است . سه سد بزرگ نیز بر روی ارس زده شده است که سد ارس در ناحیه پلدشت ، سد خدا آفرین و سد قیز قالاسی می باشند.

روزنامه «پیام ما»، روز دوشنبه 29 خرداد 1402 در گزارشی تحقیقی با استناد به نتایج 11 کار مطالعاتی طی سال های 1399 تا زمستان 1401 نوشت: « آب رودخانه ارس به ویژه در محدوده سد خدا آفرین ودشت مغان ، علاوه بر مواد پرتوزا به فلزات سنگین وسمی مانند سرب و ترکیباتش ، آرسنیک ، ترکیبات آلومینیوم ، نیکل ، مس ، آهن ، منگنز و 53 آلاینده دیگر نیزآلوده است».

آلوده شدن رودخانه ای که نامش با تاریخ و فرهنگ آذربایجانی های هر دوسوی ارس پیوند خورده است ، غیر از فاجعه اکولوژیکی و انسانی ، عواقب سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی سنگینی نیزبرای جمهوری اسلامی ایران خواهد داشت که نه تنها خودش درآلوده کردن ارس دخیل است بلکه بدلایل سیاسی و حمایت بی قید وشرط ازکشورارمنستان تا بحال درمقابل ارمنستان که عمده آلودگی ارس از آنجا انجام می گیرد هیچگونه عکس العملی نشان نداده است.

کشورهای مجاور رودخانه ارس یا خود آلوده کننده این رودخانه هستند ویا با سکوت خود اجازه داده اند این آلودگی به یک فاجعه اکولوژیکی وانسانی منجرشود.اهالی مغان بیست سال است که به آلوده شدن ارس اعتراض می کنند ولی صدایشان بجائی نمی رسد . این مردم ممکن است ذرات فلزات سنگین و مواد رایو اکتیو را باچشم غیرمسلح نبینند اما تغییررنگ آب رود خانه ، طعم آب ، بوی آزاردهنده آن ومرگ انبوه ماهی ها دربعضی فصول را می بینند واعتراض می کنند و وقتیکه مسئولین محلی از طرف مردم تحت فشار قرار میگیرند ازخود سلب مسئولیت کرده واظهارمی دارند که وزارت خارجه باید ارمنستان را جوابگو بکند .

حمید قاسمی مدیرکل وقت محیط زیست آذربایجان شرقی درسال 1398 با اشاره به اینکه هدایت پساب به ارس از سوی طرف ارمنی مغایر ضوابط محیط زیستی و پروتکل ها وکنوانسیون های بین المللی است به خبر گزاری ایرنا گفته بود :« باید وزارت امور خارجه اعتراض های شدید اللحن خود را اعلام کند و وزارت نیرو نیز با استناد به ضوابط و معیارهای آلایندگی سازمان حفاظت محیط زیست کشور به سرعت و به جد پیگیری کند و مماشات نکند».

بیش از ده سال است که مراکز تحقیقاتی جمهوری اسلامی ایران منبع آلودگی رودخانه ارس را شناسائی کرده اند اما ازانتشاراخبارمربوط به آلوده بودن آب ارس جلوگیری می کنند . بعضی از مسئولین بلند پایه به دروغ آلودگی ارس به مواد رادیواکتیو را انکارمی کنندویا ازپذیرش مسئولیت شانه خالی کرده ومی گویند«اینهاهمه اش سیاست بازی است».

ظاهرا آلودگی آب رودخانه ارس در دستور کارکمیته صنایع کشاورزی ،آب ومحیط زیست مجلس شورای اسلامی قرار دارد . عباس جهانگیر زاده نماینده دشت مغان بمنظور بررسی وضعیت آب رود ارس با علی سلاجقه رئیس سازمان محیط زیست دیدارو در خصوص بررسی آلودگی آب رود ارس گفتگو کرده اند. جلسه درمانی وتشکیل کمیته های پیگیری که بیشتر برای عوامفریبی است در باره دریاچه اورمیه نیز سال ها ادامه داشت و نهایتا بدون اینکه کار مثبتی انجام بدهند دریاچه را با خشکی کامل رو برو کرده اند.

جمهوری اسلامی پساب های تمام معادن طلا ومس قره داغ (ارسباران) ازجمله معدن مس سونگون و معدن طلای اندریان را که پساب های آنها دارای مقدار زیادی سرب وجیوه وسیانورهستند بدون توجه به سلامتی مردم کناره های ارس به رودخانه ارس می ریزد درحالیکه تامین آب آشامیدنی سالم وسلامت جامعه ، ازاولین ومهمترین وظایف دولت هاست . سازمان بهداشت جهانی ، دسترسی به آب آشامیدنی سالم را جزو حقوق اصلی بشر در نظر گرفته است و کنترل بیماری ها و سیاستگذاری و برنامه ریزی بهداشتی هم جزو اصلی ترین وظایف دولت هاست .

مشکل برای ساکنان شهرها وروستاهای کناررودخانه ارس وقتی حیاتی می شود که توجه داشته باشیم که استانهای اردبیل و آذربایجان شرقی در پائین دست رودخانه قرار دارند وهمه آلودگی ها به این استانها سرازیرمی شوند و دردریاچه سد خدا آفرین آلودگی به حد اکثر می رسد و ازآب همین دریاچه است که برای آب آشامیدنی درشهرهای اطراف ارس وهمچنین درکشاورزی دردشت مغان ، دامداری و پرورش طیور و آبزیان استفاده می کنند.

ممکن است گفته شود که جمهوری اسلامی تمام محیط زیست ایران را تخریب کرده ،دریاچه ها ورودها را خشکانده و یا آلوده کرده و یک ابربحران آب ایجاد کرده است که واقعیتی است انکارناپذیراماحساب ارس ازبقیه منابع آبی جداست زیرا ارس یک رودخانه سیاسی است وموقعیت ژئوپلیتیکی استثنائی دارد ،چهار کشورازآب آن بهره برداری می کنند وبا توجه به مشکل آب درسراسر دنیا ، آلودگی ارس و غیر قابل استفاده شدن این رودخانه مرزی درآینده می تواند به یک بحران حاد منطقه ای تبدیل گردد.ازطرف دیگرهرچه زود ترباید جلوی مرگ خاموش میلیون ها انسان گرفته شود که اجبارا وبدون اطلاع ازخطرات بهداشتی ،ازآب آلوده ارس استفاده می کنند وبه امراض لاعلاج مبتلا می شوند .

انتشارگزارش روزنامه «پیام ما» درباره آلودگی رود ارس به مواد رایواکتیو وفلزات سنگین درروزدوشنبه 29خرداد 1402 موجب شد تا اغلب روزنامه ها وسایت ها خبری ایران ، خطرآلودگی ارس را بدون زیر سوال بردن سیاست حکومت ایران مطرح بکنند و بدنبال آن بعضی از نمایندگان منطقه درمجلس شورای اسلامی هم نطق های پیش از دستور انجام دادند. با اینکه با گزارش مستند روزنامه پیام ما و تحقیقات علمی چندین دانشگاه ، جای شک وشبهه در باره و جود فلزات سنگین و مواد رادیواکتیو درآب ارس باقی نمانده است اما مهران خجسته ، رئیس گروه محیط زیست و کیفیت آب شرکت آب منطقه ای ، اخیرا گفت کارشناسان این شرکت و سازمان انرژی اتمی کشورهر سال ارس را پایش می کنند وتاکنون« رادیو اکتیویته آب رودخانه ارس بیش از حد مجاز رویت وگزارش نشده است».

این تکذیب درحالی عنوان می شود که « پژوهش نامه مطالعات مرزی » در شماره چهارم خود در زمستان 1401 به این موضوع پرداخته و نوشته« شدت سرطان های مری و معده و پوست و حجم بالای بیماری های کبدی که ناشی از آلودگی آب ارس است در ساکنین مناطق مرزی آذربایجانی نشین بشدت افزایش یافته است ».

محمود عباس زاده مشگینی نماینده اردبیل وعضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی به سایت جماران گفته است که پساب نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان به رودخانه ارس می ریزد. او علاوه می کند که «اخیرا معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل اعلام کرد که اردبیل بیست ودومین استان از نظر جمعیت است ، ولی از لحاظ ابتلای مردم به سرطان گوارش معده اولین استان کشوراست که باید علت این بررسی شود»

نماینده اردبیل با اشاره به مقالات منتشره در کنفرانس هسته ای مشهد، بطور خاص به نتایج مقاله ای در حوزه فیزیک هسته ای از دانشگاه تبریز اشاره کرد و گفت :« پساب نیروگاه متسامورارمنستان که از منظر مجله نشنال جئوگرافیک خطرناک ترین نیروگاه جهان است، به رودخانه ارس می ریزد و احتمالا آب های زیر زمینی استان هائی که در حاشیه این رودخانه قرار دارند ، به ویژه اردبیل را آلوده می کند وهمین می تواند دلیل ابتلای بالای مردم به سرطان معده و گوارش باشد »

پیش از آن در مهر ماه 1399 رضا ملک زاده معاون تحقیقات وفناوری وزارت بهداشت به خبرگزاری ایرنا گفته بود « استان اردبیل بالاترین آمار ابتلاء به سرطان معده در کشور را دارد، بطوری که سالانه از هر صد هزار نفر 50 مورد سرطان معده در این استان گزارش می شود» .

نیروگاه اتمی متسامورارمنستان با دو رآکتور تولید برق در دهه 1970 توسط شوروی ها در36 کیلومتری شهرایروان و درشهرک متسامورساخته شده و مدل نیروگاه منفجر شده چرنوبیل است . در7 دسامبر 1988 زلزله بزرگی بقدرت 8/6 درجه ریشتردرارمنستان رخ داد و 25 هزارکشته بجا گذاشت . با همان زلزله نیروگاه متسامور آسیب دید و نشت مواد رادیواکتیو از همان زمان شروع شده ولی نیروگاه برای تعمیرفقط شش هفته تعطیل شد. با اینکه ارمنستان ادعا می کند که نیروگاه را نوسازی کرده است اما اتحادیه اروپا نیروگاه متسامور را بسیارخطرناک تشخیص داده وخواهان بسته شدن آن است به ویژه آنکه این نیروگاه بر روی بزرگترین گسل زلزله جهان یعنی گسل « آلپا» ساخته شده است، اما نظرباینکه 40 درصد الکتریسیته ارمنستان ازاین نیروگاه تامین می شود و ارمنستان پولی برای ساختن نیروگاه جدید وبی خطرندارد لذا این بمب اتمی خطرناک برای تولید الکتریسیته همچنان فعال است.عمرصنعتی نیروگاههای اتمی را 30 سال درنظرمی گیرند اما نیروگاه متساموربیش از50 سال است که کارمی کند وطبق نوشته نشریات معتبر قرار است تا سال 2036 همچنان بکار خود ادامه دهد.

«پژوهش نامه مطالعات مرزی » می نویسد پنج معدن مس ومولیبدن درشمال وشرق شهر مرزی«آگاراک» ارمنستان درفاصله 200 متری و5 کیلومتری بستررودخانه ارس قرارگرفته اند که باعث شده سالیانه میلیون ها مترمکعب از پساب های سمی این معادن به سمت رودخانه جاری شود وبدنبال آن غلظت آلاینده های شیمیائی وفلزات سنگین در آب رودخانه افزایش یابد. این مطالعه در ادامه می گوید درحال حاضر سرطان معده دراستانهای اردبیل ، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی شیوع بسیار بالائی دارد ومیزان بروز سرطان معده در این استانها در مردان 50 نفر در هر صد هزار نفر و در زنان 25 نفر در هر صد هزار نفر در سال است .

با مراجعه به آمار« مرکزابتلاء به سرطان » متوجه می شویم که ابتلاء به سرطان معده دراستانهای آذربایجان نزدیک به سه برابرتهران است زیرا در تهران ابتلاء به سرطان معده 18 نفردرهرصد هزارنفر است.

«مستند سازی خسارت های بهداشتی ـ محیط زیستی آلودگی آب رودخانه ارس با تاکید بربازه مرزی ارمنستان»، پژوهش دیگری است که در شهریور 1399 از سوی مرکز سلامت ومحیط زیست دانشگاه علوم پزشکی تبریز ونظارت دفترمدیریت وحفاظت آلودگی آب وخاک سازمان حفاظت محیط زیست منتشر شده است که علاوه برسرطان به آسیب های دیگرآلودگی آب ارس می پردازد. این پایش به طورنمونه با بررسی اثرات سرب بعنوان یکی ازمهمترین آلاینده های ارس نوشته است:« ترکیبات آلی سرب سریع ترجذب می شوند و بنا براین،خطر بیشتری دارند. مشتقات سرب آلی ممکن است سرطان زا باشند. زنان بطور کلی نسبت به مردان مستعد مسمومیت با سرب هستند. سرب باعث اختلال قاعدگی و نا باروری و سقط جنین خود بخودی می شود وخطر تولد نوزاد مرده را افزایش می دهد.

پژوهشی دیگری تحت عنوان« تاثیرات آلودگی رودخانه مرزی ارس توسط کشورهای ارمنستان و آذربایجان بر امنیت و منافع جمهوری اسلامی ایران» در زمستان 1401 که گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی و گروه ژئو پلیتیک دانشگاه عالی دفاع ملی تهیه کرده اند ، به صراحت می گوید : « بررسی ها و آزمایشات انجام شده حاکی از ورود پساب ها و آلاینده های صنعتی و معدنی بسیار مضر در رودخانه ارس است».

این گزارش تاکید می کند:«تحقیقات در حوزه استفاده از این آب آلوده در مناطق حاشیه مرزی رودخانه نشانگر وقوع خسارات جبران ناپذیر در حوزه انسانی ومحیط زیستی برای سه استان اردبیل ، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی است که با تولید بحران های دامنه دار دراین مناطق درابعاد مختلف ، امنیت ملی کشور را درآینده نزدیک از این منظر با مخاطره جدی مواجه می کند».

گزارش کمیسیون توسعه پایدار اطاق بازرگانی درآذرماه 1401 درباره « آثار و پیامد های پروژه آناتولی شرقی (داپ) بر منابع آب شمال غرب » که رودخانه ارس نیز یکی از آنهاست ، نیروگاه اتمی متسامور را یکی دیگر از مهمترین منابع آلوده کننده رودخانه ارس معرفی کرده است.

مقاله ای با عنوان « پدافند هسته ای با رویکرد مقابله با حوادث هسته ای در نیروگاه متسامورارمنستان» در مهر ماه 1395 در کنفرانس ملی پدافند غیرعامل و توسعه پایدار ارائه شد که با اشاره به شباهت تکنولوژی رآکتور هسته ای متسامور به نیروگاه چرنوبیل ، وقوع یک حادثه احتمالی هسته ای را بررسی کرده است .نتایج تحقیقات عددی وشبیه سازی نشان می دهد که در صورت بروز یک حادثه هسته ای در متسامور ، عناصر رادیو اکتیو در عرض کمتر از 6 ونیم ساعت وارد ایران می شود و درکمتراز 18 ساعت و20 دقیقه به شهر پرجمعیت تبریز و 16 ساعت و 12 دقیقه به استان اردبیل می رسد .

براساس گزارش «گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی وگروه ژئوپلیتیک دانشگاه عالی دفاع ملی:« دونیروگاه متسامور 1 و2 در مجموع سالانه 288 تن اورانیوم مصرف می کنند وفاضلاب نیروگاه اتمی متسامورارمنستان بدون هیچگونه تصفیه درجنوب«ساداراک» درموقعیت جغرافیائی عرض شمالی 3937. 738وطول شرقی 556.4448 وارد ارس می شود » این تحقیق جدی ترین سند بررسی آلاینده های رادیواکتیو ارس بشمار می رود. نشت مواد رادیو اکتیو از نیروگاه فرسوده وغیراستاندارد متساموربه رودخانه ارس بعلت کهنگی قطعات آن توسط کارشناسان منطقه ای وبین المللی واتحادیه اروپا تائید شده است .

با توجه به تحقیقات بالا روشن است که دو نوع آلودگی شدید در رودخانه ارس وجود دارد که یکی ناشی از مواد رادیو اکتیو نشت یافته ازنیروگاه اتمی فرسوده متسامورو دیگری ناشی از فلزات سنگین است که آنها نیزعمدتا ازمعادن مس ، طلا و آلومینیوم ارمنستان و صنایع شهرصنعتی مرزی ارمنستان یعنی شهر آگاراک به رودخانه ارس می ریزند .این موارد برای مقامات سیاسی ، امنیتی وحتی نظامی جمهوری اسلامی کاملا شناخته شده هستند اما بدلایل سیاسی روی آن سرپوش می گذارند وهیچ اقدامی برای جلوگیری ازمسموم شدن سه استان شمال غرب و وقوع فاجعه انسانی ومحیط زیستی انجام نمی دهند.

با قاطعیت می توان گفت که آلوده شدن ارس به مواد رادیو اکتیو وفلزات سنگین ، بعد ازخشک شدن در یاچه اورمیه دومین فاجعه بزرگ اکولوژیکی درآذربایجان است . ایجاد سد های متعدد برای برداشت بیش از اندازه از آب ارس در بالا دست رودخانه باعث کاهش آب جاری در رودخانه شده ، ورود مواد آلاینده به رودخانه نیزبا توسعه صنایع ومعادن افزایش یافته است و درنتیجه این دوعامل،«خود پالایش ارس»ازآلودگی ها ازبین رفته است .غلظت آلاینده ها با دبی آب رودخانه نسبت معکوس دارد یعنی هرچه دبی آب کمتر شود ، غلظت آلاینده ها بیشتر می شود لذا در تابستان که آب کم می شود غلظت آلاینده ها خیلی بیشتراست. کلا درسال های اخیرآب ارس نسبت به گذشته ها یک سوم کاهش پیدا کرده است این کاهش ناشی ازعامل انسانی و برداشت بیشتر آب از رودخانه است و ربطی به گرمایش زمین و تغییرات آب وهوائی ندارد.

« مجله ترویجی بوم شناسی منابع آبی» با عنوان « آلودگی های رودخانه وسد ارس : فعالیت انسانی یا تغییرات آب و هوائی» که درتابستان 1401 منتشر شده می نویسد که براساس مطالعات انجام گرفته درباره عناصری که بعنوان فلزات سنگین می شناسیم، 59 نمونه فلز در آب و61 نمونه فلز در رسوبات ارس وجود دارد. این مجله همچنین بر وجود سرب بیش از حد مجاز و آرسنیک که حتی درماهیان نیز آزمایش و تائید شده ، در آب ارس تاکید دارد.

آلودگی های یادشده منطبق برگزارشی است که«دفترمدیریت وحفاظت آلودگی آب وخاک سازمان حفاظت محیط زیست» ، با همکاری « مرکز تحقیقات سلامت و محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی تبریز» انجام داده است .

اینکه جمهوری اسلامی اخبار آلودگی آب ارس را سانسور می کند ومسئولیت نمی پذیرد به این دلیل است که حکومت ایران توان پیش برد یک دیپلماسی چند جانبه را ندارد تا در مسائل محیط زیستی با چند کشورهمسایه به مذاکره به پردازد و از سازمانهای بین المللی راهنمائی به گیرد . بدین جهت آمار وارقام را مخفی می کند واظهار نظرهای کارشناسی را هم تکذیب می کند چنانکه مقامات حکومتی بعد از انتشاراطلاعات آلودگی های رودخانه ارس، موضوع را کتمان کرده اند.

نتیجه گیری :

با توجه به انبوه آزمایشات ، گزارشات وتحقیقات مستند ، آلودگی رودخانه ارس یک فاجعه محیط زیستی است که در حال تبدیل شدن به یک فاجعه انسانی می باشد و چنانکه شاهد هستیم مقامات جمهوری اسلامی ایران توان و اراده لازم برای جلوگیری از این فاجعه انسانی را ندارند و تخریب کامل محیط زیست کشورنتیجه حاکمیت ناکار آمد جمهوری اسلامی در 44 سال گذشته بوده است . سران جمهوری اسلامی از طبیعت فقط غارت منابع طبیعی را مد نظر دارند و این غارت در آذربایجان به حد اکثرمی رسد تا به ثروت های بی حساب روحانیت حاکم ، رانت خواران وطبقه نوکیسه اسلامی نما افزوده شود .

درنبود احساس مسئولیت از طرف حاکمیت ، ضروری است که جامعه مدنی ، مطبوعات مستقل(اگروجود داشته باشد) و شبکه های مجازی باید اطلاع رسانی بکنند وحکومت را به انجام وظایف اش مجبور سازند.

همکاری کشورهای مجاور رودخانه ارس و تشکیل گروههای کارشناسی وایجاد کنوانسیون حفاظت از ارس ، شبیه کنوانسیون هائی که در باره رود های مشترک اروپائی وجود دارد ، می تواند ارس را نجات بدهد . این کار آسان نیست ولی امکان پذیراست .

کشورهای حوزه ارس با هم مشکلات سیاسی و امنیتی دارند . ارمنستان که عمده ترین آلوده کننده ارس است با ترکیه اختلاف تاریخی دارد وبا جمهوری آذربایجان درحال جنگ است.جمهوری اسلامی ایران هم با جمهوری آذربایجان روابط پرتشنج دارد وبا ترکیه رقابت سیاسی می کند.

آینده لااقل سه کشور یعنی ارمنستان ، آذربایجان و ایران با سالم بودن آب ارس گره خورده است . ایران وجمهوری آذربایجان بیشترین ضرر وزیان را ازآلودگی ارس می بینند و در درازمدت نمی توانند نسبت به خطرات افزایش آلودگی ارس و تاثیرات آن بر ساکنان کناره های ارس بی تفاوت باشند وباید راه حلی پیدا کنند.

برای نجات ارس درست ترین کار آن است که کشورهای مجاور ارس ، جدا ازاختلافاتی که باهم دارند ، زیرنظر بخش محیط زیست سازمان ملل متحد و سازمان بهداشت جهانی ، کنوانسیون بین المللی ارس را بنیانگذاری کنند.

ماشااله رزمی