شاه، میلیون ها دلار به کشورهای اروپائی به شکل هدیه ، حاتم بخشی کرد بدون اینکه کسی توان حسابرسی از او و انتقاد از این ریخت و پاش را داشته باشد در حالی که با آن هدایای ملوکانه حتما میشد در بسیاری از شهرهای ایران کتابخانه و مراکز آموزشی و تفریحی برای جوانان ایجاد کرد. ازسال پنجاه و هفت به بعد هم ماجرا بر خوانندگان این نوشتار بسیار روشن است. کشور ما اکنون به یک سرزمین شغال شده تبدیل شده است و از اشغالگران انتظار آبادانی داشتن، حتما نامعقول است.

سیر تحولات در عربستان

نخست یک تصویر اجمالی

عربستان سعودی کشوری ثروتمند اما به شدت سنتی است که در آن، حقوق شهروندی و به ویژه حقوق زنان از دیر باز پایمال شده است. زنان از همه حوزه های زندگی اجتماعی حتی از رانندگی هم محروم بودند. درعربستان هم مثل ایران، ثروت های کشور در دستان خانواده های آل سعود متمرکز و صرف تهیه ی سلاح های پیشرفته و یا زندگی های افسانه ای و عیاشی شاهزادگان که تعدادشان هم بسیار است می شده است. عربستان سعودی پایگاه تاریخی اسلام است و از آن، دکان حج و توریسم مذهبی ساخته و ثروت های کلان بر درآمد نفت خود افزوده است.

از منظر تحولات سیاسی، عربستان از زمان تکوین پادشاهی در 1932، رویای بلند پروازانه نقش رهبری کننده در جهان عرب را در سر داشته است. از همین رو در دوران اعطلای پان عربیسم به رهبری جمال عبد الناصر که اولین مبلغ بین المللی پان عربیسم بود، رهبران سعودی در رقابت آشکار با عبدالناصر بودند. در زمان جمال عبدالناصر، مصر با حمایت اتحاد جماهیر شوروی نماینده جنبش عدم تعهد و پان عربیسم ، سکولاریسم و جمهوری‌خواهی بود. در مقابل، سعودی‌ها، حامیان قوی سلطنت مطلقه و تئوکراسی اسلامی بودند و به ‌طور کلی به دولت‌های انگلستان و ایالات متحده نزدیک بودند. این بدان معنا بود که رقابت عربستان و مصر یکی از موضوعات متعدد جنگ سرد در میان اعراب بود، که به عنوان مثال در جنگ داخلی یمن شمالی آشکار شد، که در آن حامیان ناصری حکومت نظامی به رهبری عبدالله سلال ، سلطنت یمن که حامی عربستان بود را سرنگون کرد.

مطالعه روابط مصر و عربستان اهمیت خود را از منظر تضاد جمهوری خواهی و پادهشاهی و نیز در آنتاگونیسم سنت و مدرنیته نشان می دهد و در عین حال این تاریخچه، مدیرت خوب اختلافات و نوعی آینده نگری سیاسی از سوی سعودی ها را به نمایش می گذارد. مثلا در پی اعتراضات مصری‌ها به بازداشت احمد الغزاوی وکیل مصری در عربستان، در ۲۸ آوریل ۲۰۱۲، عربستان سعودی تعطیلی سفارت خود در قاهره و کنسولگری‌های خود در اسکندریه و سوئز را اعلام کرد. چند روز بعد از آن در ۱۰ مه ۲۰۱۲، سفیر کاتان اعلام کرد که عربستان با پیشنهاد ۵۰۰ میلیون دلار کمک به مصر موافقت کرده و یک میلیارد دلار دیگر به بانک مرکزی این کشور به عنوان بخشی از بسته حمایتی ۲٫۷ میلیارد دلاری که در سال ۲۰۱۱ توافق کرده بودند، واریز می‌کند. عربستان سعودی همچنین ۲۵۰ میلیون دلار بوتان به مصر که با کمبودهای مداوم سوخت روبرو است^] و همچنین ۲۰۰ میلیون دلار آمریکا برای کمک به شرکت‌های کوچک و متوسط صادر می‌کند. این کمک مالی بخشی از اقدام چندین کشور خلیج فارس برای ارسال یک بسته بزرگ کمک به مصر بود.(2)

آیا عربستان راه ژاپن را می رود؟

به نظر می آید که عربستان به حقیقتی پی برده است که ژاپن در قرن هیجده و نوزده به آن رسیده بود. ژاپن به مدت دو قرن سر در گریبان فرو برد، جامعه خود را زیر ذره بین برد، نیازهایش را شناسائی کرد و آستین بالا زد تا با تلاش بی نظیر خود، یک ژاپن مستقل و پیشرفته بسازد. ژاپن مدرن کنونی حاصل این بازگشت به خویش و یافتن یک نسخه بومی برای رشد پایداربوده است. امروز ژاپن در همه حوزه ها رقابت می کند و بدون بهره وری از تکنولوژی این کشور، جهان صنعتی درمانده خواهد شد. عربستان تحولات را از درون آغاز کرده است. به شدت بلند پرواز است و توسعه تکنولوژی ارتباطی و دسترسی به امکانات دیژیتال هم راه این کشوردر مسیر اصلاحات را هموار می کند. به نظر می آید عربستان قصد دارد از یک جامعه مصرفی به سوی یک جامعه مدرن و تولیدی تحول یابد و ساز و کار اقتصاد خود را از وابستگی به درآمد نفت رها سازد. برای رسیدن به این هدف، هم امکانات دارد و هم یک اراده استوار. ایستادن جوانان پشت برنامه اصلاحی محمد بن سلمان هم موجب یک امیدواری در کل جامعه عربستان شده است.

نقش بن سلمان

شاهزاده محمد بن سلمان را می‌توان هم اکنون از معدود رهبران جهان به‌ شمار آورد که نام او با اصلاحات پیوند خورده است(8). محمد بن سلمان از زمانی که به‌عنوان ولیعهد عربستان سعودی برگزیده شده، دست به زنجیره ای از اصلاحات گسترده در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی زده است. او خود گفته است که می‌خواهد جامعه عربستان را در برابر چالش‌های قرن بیست ‌و یکم مجهز و آماده کند. در حال حاضر با قدرت‌گیری محمد بن سلمان، عربستان سعودی شاهد موجی از اصلاحات اقتصادی و اجتماعی است که از اراده شخص خودش سرچشمه می‌گیرد. او در یک مصاحبه گفته است که عربستان را تبدیل به یک کشوراسلامی معتدل، کشوری که به ‌روی دنیا باز است، می‌کند. این حرف بن سلمان اکثریت جوانان را شیفته و مجذوب او ساخته است. عده‌ای معتقدند که این بهترین شانس عربستان برای تبدیل شدن به یک جامعه مدرن است.

محمد بن سلمان در همه حوزه ها در حال سرمایه گذاری است. در زیرساخت ها، تاسیس کارخانه جات صنعتی ( و متعاغبا افزایش اشتغال)، تاسیس دانشگاهای جدید، اعزام انبوه دانشجویان به دانشگاه ها ی اروپا و سرمایه گذاری در رشته های مدیریت(3) برای زنان و سرمایه گذاری جدی بر روی ورزش و جوانان از جمله اقدامات اوست(4). باید دید که روح حاکم بر جامعه عربستان تا کچا پذیرای این اصلاحات است و نتایج این روند با چه شتابی می تواند جامه واقعیت بر تن کند. فیلسوف ایتالیائی، ماکیاولی می گوید «هیچ عمل سیاسی، پیچیده تر و خطرناک ‌تر از اجرای یک اقدام نوآورانه نیست و شانس موفقیت یک چنین اقدامی بسیار کم است. آنهائی که از سامان قدیم نفع می‌برند، با اصلاح‌گر دشمن هستند و آن کسانی که از سامان نو سود می‌برند نیز در دفاع از فرد نوآور چندان مایه‌ای از خود نمی‌گذارند. از سوی دیگر، انسان ذاتاً دیرباور است و تا یک پدیده نو را عملاً تجربه نکرده باشد، از دل و جان به آن ایمان نمی‌آورد.(10)

حامیان ولیعهد عربستان سعودی، او را در جایگاه مسئول قدرتمندی که توانسته است چنین تغییرات عمیقی در جامعه عربستان سعودی ایجاد کند، شایسته تحسین می‌دانند. اکنون در شهرهای عربستان سعودی گونه‌ای از زندگی جریان دارد که تا چند سال پیش تصورناپذیر بود. اینک در این کشور جشنواره موسیقی با دی‌جی‌های زن برگزار می‌شود، زنان لباس‌هایی مطابق مد روز می‌پوشند، صدای موسیقی الکترونیکی از بلندگوها پخش می‌شود، زنان و مردان با هم می‌رقصند و خوش‌ می‌گذرانند. مصرف مشروبات الکلی همچنان در عربستان سعودی ممنوع است، اما پیش‌بینی می‌شود که این نیز در سال آینده تحت شرایط خاصی قانونی شود. هرچند از جانب قشر سنتی جامعه برخی مخالفت‌ها مطرح می‌شود، روشن است که بسیاری از شهروندان سعودی‌، این تغییرات و سیاست‌های ولیعهد را جشنی برای جوانان می‌دانند. این اصلاحات به‌ویژه فرصت‌های جدیدی برای زنان ایجاد کرده است. بر اساس آمارهای رسمی، درصد زنانی که به نیروی کار عربستان سعودی می‌پیوندند، بیش از ۳۵ درصد است؛ بیش از دو برابر پنج سال پیش. حالا زنان عربستان سعودی از آزادی‌های اجتماعی بیشتری برخوردارند. آن‌ها در جشنواره‌های مختلف، از جمله در بلوار ریاض، لباس‌های رنگارنگ می‌پوشند و در لذت بردن از موسیقی شریک می‌شوند؛ کاری که تا چند سال پیش ناممکن به نظر می‌رسید. (5) در بریتانیا، تعداد جست ‌و‌جوهای اینترنتی برای مشاغل بخش سخت ‌و‌ساز در عربستان سعودی ۲۹۳ درصد افزایش پیدا کرده است. به گزارش وب‌سایت مدیریت ساخت ‌و‌ساز (Construction Management)، این موضوع هشداردهنده است و نشان می‌دهد «کیفیت بهتر زندگی و موقعیت‌های شغلی بهتر،صنعتگران بریتانیایی را وادار می‌کند دنبال کار در خارج از کشور باشند»، و عربستان سعودی در کنار استرالیا به مقصد موردعلاقه آن‌ها تبدیل شده است.(6)

در تاریخ تحولات اجتماعی سه استراتژی برای پیشبرد و تحقق اصلاحات و نوسازی به کار گرفته شده است:

1- روش فابیانی یا مرحله به مرحله

2 - روش تجدد آمرانه

3 - روش ضربتی و توام با خشونت

تجربه کشورهای جهان نشان داده است که اصلاحاتی ماندگار شده اند که با روش فابیانی و با تاکتیک ضربتی انجام شده اند، چرا که این بهترین و کاراترین نوع استراتژی جهت تحقق اصلاحات است. در استراتژی فابیانی اصلاحات به ‌گونه آهسته و با احتیاط اجرا می‌شود و اصلاحات را از جایی آغاز می‌کنند که کمترین حساسیت و مخالفت را داشته باشد. کمال اتاتورک با استفاده از روش فابیانی و با تاکتیک ضربتی توانست تا حدود زیادی در آوردن اصلاحات موفق عمل کند. اما شاه جوان افغانستان، امان‌الله خان، با به‌کارگیری روش ضربتی و خشونت‌آمیز نتوانست به اهداف نهائی خویش دست یابد و باعث برانگیختن شورش‌های عمومی شد. یک اصلاح‌گر ورزیده باید اصلاحات را آهسته، پیوسته و سنجیده به پیش ببرد. در غیر آن صورت موتور اصلاحات در باتلاق سنت و محافظه‌کاری گیر خواهد کرد.

بیم ها و امیدها در روند اصلاحات در عربستان

سیر تحولات در عربستان نشانگر این است که محمد بن سلمان با بهره وری از استراتژی ضربتی می‌خواهد اصلاحات را در عربستان به پیش ببرد؛ استراتژی‌ای که از آن به‌عنوان تجدد آمرانه نام برده می‌شود. او در یک مصاحبه گفته است: «به نظر من اصلاحات زمانی موفق خواهد شد که موانع را از سر راه برداریم و موتور این اصلاحات در دست یک نفر که مصمم به اصلاحات باشد، جلو برده شود.» در جامعه به‌شدت محافظه‌کار و سنتی عربستان استفاده از این شیوه یک ریسک بزرگ شمرده می‌شود و ممکن است با واکنش تند و شدید محافظه‌کاران و مرتجعان وهابی روبه‌رو شود.

رشد ناموزون یک مانع بزرگ است

۵۱ درصد از جمعیت عربستان شهرنشین هستند ، ۴۰ درصد را جوانان زیر ۳۰ سال تشکیل می‌دهند، اما شهرنشینی به‌ تنهایی یک عامل کافی برای حمایت از اصلاحات شمرده نمی‌شود. چرا که در کشورهای کمتر توسعه‌ یافته، شهرنشینان به ‌معنای واقعی از جامعه هم را نمایندگی نمی‌کنند و اکثریت آن‌ها در حقیقت شهرنشینان روستایی هستند. از جانب دیگر، ۲6 درصد جمعیت سعودی به شکل بدوی زند‌گی داشته و بادیه ‌نشین هستند، و افزون بر آن، ۲۰ درصد مردم عربستان را روستاییان تشکیل می‌دهند. جمعیت روستایی و بدویان در مقابل هر گونه تحول و دگرگونی حساس هستند و غفلت و نادیده‌ انگاری این بافت جمعیتی و مختصات ذهنی آن، ممکن است هزینه سنگینی را متوجه دولت و اصلاحات بن سلمان کند. به قول علی عبدالله صالح، رییس جمهور پیشین یمن، حکومت بر مردم خاور میانه شبیه رقصیدن برفراز لانه اژدها می‌باشد.

اهمیت هم فاز بودن ابعاد مختلف تحولات

اصلاحات (به ویژه در کشورهای در حال توسعه ) سه بازوی مهم دارد: اجتماعی، اقتصادی و سیاسی. به نظر می‌رسد بن سلمان تحولات سیاسی را در اولویت نخستین خویش ندارد بلکه در فاز اول بر اصلاحات، درعرصه اجتماعی و فرهنگی تاکید دارد تا شهروندان خفته عربستان را بیدار کرده و آنان را به خودآگاهی برساند. قانون مداری و راعیت ضوابط حقوقی پیش شرط مهمی برای تضمین اصلاحات است. اقتصاد عربستان به‌ جای رقابت، رفاقت، ملاک قرار داده می‌شود.

ضعف های شخصی بن سلمان

پاره ای از ناظران، محمد بن سلمان را جوان و تا حدودی بی تجربه می‌دانند که در جاهائی به‌جای محاسبه ازعاطفه در تصمیم گیری ها استفاده می‌کند. به باور این ناظران، یک اصلاح‌گر ورزیده باید به مشورت‌ها گوش فرا دهد تا احتمال اشتباه را به کمترین حد ممکن برساند. این ناظران تحریم قطر، پرونده جمال خاشقچی، سعد الحریری و جنگ یمن را از جمله اشتباهات بن سلمان می شمارند. از چالش‌های دیگر سد راه او، نگرش پروژه‌ای به اصلاحات است. او می‌خواهد تا سال ۲۰۳۰ به همه اهداف خود برسد. این در حالی است که باز شدن گره‌های سنت در جامعه عربستان و ذوب شدن یخ‌های ارتجاع، یک پروسه درازمدت است که هر گونه شتاب‌زده‌گی ممکن است نتایج معکوس به همراه داشته باشد.

اگر مرحله سوزانی شود خطر شکست وجود دارد

از نظر هانتینگتون(7)، در جامعه به‌ شدت سنتی، اصلاحات در یک مرحله زمانی قابلیت اجرایی ندارد و باید مراحل متعدد را پشت سر بگذارد تا نوسازی و اصلاحات به ثمر بنشیند. یادآوری این نکته بسا مهم است که در جامعه به ‌شدت محافظه‌کار و سنتی عربستان، به ‌کارگیری راهبرد فابیانی با تاکتیک ضربتی بیشتر کارآمد است تا روش ضربتی توام با خشونت. و نیز هر گونه غفلت و بی‌پروایی به قدرت پنهان و نامرعی سنت‌گرایان، چرخه اصلاحات را از حرکت باز می‌دارد. اگر اصلاحات در عربستان مرحله به مرحله اجرا نشود ، ممکن دست‌آویز خوبی شود برای رقبای محمد بن سلمان همچون شاهزاده‌های رقیب، روحانیان وهابی و سایر مرتجعان تا برای تصاحب قدرت آستین بالا بزنند و در نتیجه، اصلاحات بن سلمان متوقف شود. هرچند که بخت با او یار است، اما ممکن است کوچک‌ترین اشتباه ، هرگز او را به منزلگاه مدرنیته نرساند.

انگیزه های ضروری تحول

ساموئل هانتینگتون می‌گوید که رقابت و هم ‌چشمی با کشورهای بیرونی می‌تواند یک زمام‌دار را به آوردن اصلاحات وادار کند، چرا که در مواجهه با تهدیدهای بالقوه بیرونی باید آماده‌گی داشته باشد. در همسایه‌گی عربستان، قدرت‌های بزرگی چون ترکیه، اسراییل، ایران و قطر قرار دارند. در چنین شرایطی درست به موقع بود که عربستان دست به یک سلسله اصلاحات گسترده بزند تا از رقابت با رقیبان عقب نماند. در ارتباط با ایران عربستان هم حس رقابت و هم تهدید را توأمان دارد. هم از یک انقلاب اسلامی وحشت دارد و هم از دخالت های ایران در نقاط مختلف منطقه دال خوشی ندارد. در حوزه سیاسی اما عربستان برنده میدان است. ایستاده بر نقطه تضاد و تعادل قوا با غرب و شرق، نقش دیپلماتیک فعالی بازی می کند. کنفرانس صلح اکراین، نزدیکی به اسرائیل و پیمان ابراهیم، تلاش برا ی بازگشت سوریه به دنیای عرب، نزدیکی به چین و همراهی با ترکیه و ... از جمله موفقیت های دیپلماتیک عربستان است.

با این همه با به قدرت رسیدن محمد بن سلمان ،عربستان آبستن یک تحول تازه شده و از یک نوسازی جدید مژده می‌دهد. موفقیت و شکست بن سلمان نه‌ تنها روی عربستان بلکه بر کل منطقه خاور میانه تاثیرگذار خواهد بود. در جایی که اصلاحات از پایین، با شروع بهار عربی به شکست و بن‌بست انجامید، اصلاحات از بالا توسط اشخاصی همچون بن زاید، ولیعهد امارات متحده عربی، و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، می‌تواند یک روزنه امید در مسیر مدرن‌سازی این منطقه باشد. این اصلاحات می توانند عربستان را نه تنها در گستره های اجتماعی و فرهنگی جلو بیندازند که در کسب برتری و رهبری منطقه هم او را به یک چلشگر جدی تبدیل کنند.

پیام تحولات عربستان برای ایران

به نظر می آید که کشور ما با خشکسالی رهبران خیرخواه و وطن دوست روبروست! در اینجا منظور نگارنده رهبرانی هستند که در مواضع سیاسی ، اجتماعی و مدیریتی کلیدی قرار گرفته و از شانس و امکان انجام پروژه ها و تاثیر گذاری برخوردار بوده اند. رهبران سیاسی در کشور ما، همگی با سلام و صلوات به قدرت رسیده اما در اوج تخریب و ستمگری، با تفنگ به پائین کشیده شده اند. دریغا که این همه جنبش و خیزش و کوشش تا کنون بی فرجام مانده است. این یک تراژدی پر هزینه است که نفس مردم را به تنگ آورده و کنشگری برای تحول را تضعیف و اراده تغییر را سخت تقلیل داده است. سیاسی کاری موقتی و پراکنده ، فقدان کار پژوهشی روش مند و میدانی و بومی به منظور ترسیم و تصویر کردن مشکلات جامعه و ارائه راه حل ها برای گذار از استبداد، تا حد زیادی بازگو کننده معمای توسعه نایافتگی در ایران است. این عوامل در ترکیب با ناموزونی رشد اجتماعی و فرهنگی و غفلت از نیازهای خاص مناطق مختلف ایران، یک بن بست جدی در روند گذار از استبداد و عقب ماندگی به آزادی و مدرنیته ایجاد کرده است. افزون بر آن، موزائیک جمعیتی، نوعی ناپیوستگی ملی - سراسری ایجاد کرده و ضرورت پیوستگی میلیونی برای تحول سیاسی بزرگ و ماندگار را مشکل ساخته است. اگرعوامل گوناگون عقب ماندگی در ایران را به یک حاکمیت نادان، نامردمی و سرکوبگر، گره بزنیم معادله ای چند مجهولی به دست می دهد که حتی فکر کردن به آن هم، ذهن و ضمیر را آزار می دهد. اما اگر در کنار این مشکلات، قدرت عظیم مردم در تغییر مسیر را ببینیم، بی شک یک آینده روشن برای ایران، از کانال یک رستاخیز سراسری و تلاش در همه سطوح جامعه می گذرد. اگر بن سلمان بتواند از همه دیوار های سنگی سنت و جاهلیت و عقب ماندگی به سلامت عبور کند، چرا کشور ما که پتانسیل بسیار بیشتری برای گذار به مدرنیته دارد نتواند این روند را طی کند؟

دو پرسش مهم

اگر عربستان در روند تحولات خود، به سطح پیشرفتگی و مدرنتیه در ترکیه و مالزی برسد آن وقت باید در مورد دو پرسش به حق مکث کرد:

1- آیا مذهب، به خودی خود و مستقل از فاکتورهای دیگر، سدی در مقابل توسعه پایدار است؟

2- آیا مرتبط نمودن هر مشکلی به مذهب، نوعی ساده سازی و چشم بستن بر نقشه 360 درجه ای مشکلات جامعه ایران نیست؟

آن روزی که هر شهروند ایرانی، آسایش ، منفعت و سعادت خود را به منافع عمومی و رفاه دسته جمعی مردم ایران گره بزند و اعتماد و همبستگی، سکوی همکاری همه جانبه مردم شود، روز تولد یک ایران نوین است. به امید آن روز!

مسعود افتخاری - مرداد 1402

..................................................

رفرنس ها

1- نگاه کنید به کتاب اقتصاد جنگ نوشته حسن توایان فرد

2- https://web.archive.org/web/20120725181823/http://af.reuters.com/article/currenciesNews/idAFL5E8GA6ZK20120510?pageNumber=2&virtualBrandChannel=0&sp=true

3- یکی از دوستان نزدیک نگارنده که زن ، حقوق دان و در سوئد زندگی می کند، در یک دوره پیشرفته مدیریت در حال تحصیل است و بخشی از این دوره در فرانسه تدریس میشود. ایشان شهادت می داد که تعداد زنانی که از عربستان به این دوره اعزام شده اند از همه کشورهای خاورمیانه بالاتر است. به گفته ایشان در این دوره حتی یک نفر (چه مرد و چه زن ) که ازایران اعزام شده باشند حضور ندارد.

4- عقد قرار داد با چهره مشهور فوتبال رونالدو از جمله این اقدامات است

5- لوس آنجلس تایمز 26 دسامبر

6- UK 'risks losing workers to Saudi Arabia' - Construction Management

7- نگاه کنید به کتاب هانتینگتون با عنوان: سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی. ترجمه محسن ثلاثی

8- بیشترین رفرم ها و پیشرفت های ساختاری در زمان رضا شاه انجام شد. محمد رضا پهلوی (بنا به پژوهش های دکتر عباس میلانی) حتی تلاش نکرد خدمات رضا شاه را (احتمالا برای بی رنگ نشدن خودش) برجسته کند.

9- نگاه کنید به سرمقاله سایت بریتانیکا در مورد بت سلمان

Mohammed bin Salman | Biography, Education, & Facts | Britannica

10- نیکولو ماکیاولی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد (wikipedia.org)