دکتر مصدق برای جلوگیری از کار شکنی‌های دولت های بیگانه، ارتش و دربار، برابر قانون اساسی، درخواست انتقال وزارت جنگ به دولت را داشت. مصدق استدلال می کرد که وزیر جنگ هم باید جزیی از دولت باشد تا دولت بتواند مستقیماً بر اعمال وزیر جنگ نظارت کند. پس از سه روز مذاکره، شاه فرماندهی ارتش را به دولت واگذار نکرد و درخواست مصدق را نپذیرفت. مصدق در 25 تیر ماه 1331 پس از نزدیک به ۱۵ ماه، از نخست ‌وزیری استعفا داد. مجلس شورای ملی سپس احمد قوام را به نخست‌ وزیری انتخاب و محمد رضا شاه پهلوی فرمان نخست‌ وزیری را به نام قوام صادر کرد. احمد قوام با صدور بیانیه ای تهدید آمیز با عنوان «کشتی‌ بان را سیاستی دیگر آمد» (کشتی بان از آن سوی دریاها)، نخست ‌وزیری خود را اعلام کرد.

روز سی ام تیر 1331 یکی از خونین ترین و پر هیجان ترین روزهای تاریخ ایران بود. آن روز از صبح خیلی زود مردمانی که با شعارهای گوناگون نام دکتر مصدق را فریاد می زدند از جنوب شهر تهران، و شاید هم از همه ی خیابان های شهر به سوی میدان بهارستان می رفتند. یکی از شعارهای آنان شعار؛ "یا مرگ یا مصدق" بود. در آن روز نیروهای ارتشی هوا خواه شاه، ده ها نفر از مردمان بی گناه و میهن دوست ما را کشتند. یکی از دوستان دوران کودکی من هم، به نام پرویز رجایی که از من بزرگتر بود در آن روز کشته شد. پرویز پسر عموی علی رجایی یکی دیگر از دوستان و هم بازی ما بود که 17 یا 18 سال داشت. نام پرویز رجایی را در برخی از اسناد سی ام تیر پرویز رجالی نوشته اند که نادرست است.

نمونه ای از تظاهرات مردم تهران، میدان بهارستان روبروی مجلس شورای ملی

دکتر مصدق کارهای دولت را همیشه از رادیو برای مردم گزارش می کرد و به گونه ای یک دموکراسی مستقیم پدید آورده بود و مردم از رادیو، هر روز از همه ی کارهای دولت آگاه می شدند.

گوشه ای از انبوه مردمان در میدان بهارستان در برابر مجلس شورای ملی

دکتر مصدق در تاریخ ۱۴ آبان ۱۳۳۰ به شورای امنیت سازمان ملل متحد در نیویورک رفت تا در برابر شکایت انگلستان از حقوق ملت ایران دفاع کند. همراهان او الهیار صالح و علی شایگان از مجلس شورا، کریم سنجابی، مظفر بقایی، حسین فاطمی، جواد بوشهری و حسین نواب از هیئت دولت، احمد متین دفتری و مرتضی قلی بیات از مجلس سنا و دو مترجم بودند. دکتر مصدق پسر خود دکتر غلامحسین را که پزشک شخصی او بود و دخترش ضیاء اشرف را هم به "هزینه خودش" به همراه برده بود.

در روز سی ام تیر 1331 در تمام شهرهای ایران مردم به پشتیبانی از نخست وزیر قانونی کشور خیزش و قیام کردند.

مردم آبادان در روز سی ام تیر 1331 خورشیدی

خیزش مردم خوزستان در روز سی ام تیرماه 1331 خورشیدی

(عکس ها از مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت)

مجلس شورای ملی در نشست دوم مرداد ۱۳۳۱، با تصویب یک ماده واحده، خیزش ۳۰ تیر را "قیام مقدس ملی" نامگذاری کرد و کشته شدگان آن روز را شهیدان ملی نامیدند. پرچم ایران در سراسر کشور نیمه افراشته شد. روز سی ام تیر ۱۳۳۱ در تاریخ ایران، روز پیروزی ملت ایران در برابر دربار و بیگانه پرستان به شمار می رود.

درود و آفرین بر کسانی که مام خود را چون جان خویش گرامی می دارند!

نفرین و دشنام بر آنانی که نان، آب، دارو، تندرستی و هستی را بر هم میهنان ما، دریغ می دارند.

منوچهر تقوی بیات