مقدمه

در شرایط فعلی ایران نوعی «ول شدگی» بطور روزمره در سطح کلان حکمرانی تجربه میشود. رهبر ولایی که سر نخ همه تصمیم گیریها را در اختیار داشت پنهان است و گاه گاهی خود را به نمایش درمی آورد. از سوی دیگر فضای رسانه ای در اختیار رجزخوانی ها فرماندهان سپاهی است. افزون بر این شاخص های گوناگونی نشان از چند پارگی حکومت دارد. توپخانه ناسزای جناههای گوناگون شاهدی بر این ادعاست. در این میان «فصل خطابی» که کشمکش میان الیگارشهای ولایی سامان میداد غایب است. آنچه نوعی «ول شدگی» در نظم و نظام مدیریت عمومی کشور مشاهده میشود را میتوان فروپاشی نهادی (Institutional Breakdown) خواند. پژوهش در باب دوام و یا افول رژیم‌های اقتدارگرا و استبدادی نظیر رژیم ولایی یکی از پرسش‌های اصلی در ادبیات علوم سیاسی و اقتصاد سیاسی است.

نظریه‌های نهادی از جمله چارچوب‌های نظری پرکاربرد برای تبیین این پدیده‌اند. جمهوری اسلامی ایران - یا آنچه می‌توان در حقیقت «رژیم ولایی» نامید - نمونه‌ای بارز از نظامی است که در آن فروپاشی نهادی (Institutional Breakdown) به وضوح مشاهده می‌شود؛ به این معنا که نهادهای رسمی همچون دولت، مجلس، قوه قضائیه و انتخابات، کارکردهای اصلی خود را از دست داده و به پوسته‌هایی نمادین تبدیل شده‌اند. با این حال، این نظام همچنان قادر به تداوم حیات سیاسی خود بوده است. پرسش اصلی این یادداشت این است که: چه شاخص‌هایی از فروپاشی نهادی در رژیم ولایی قابل شناسایی‌اند و چه عواملی باعث بقای آن شده است؟

تفاوتهای «فروپاشی نهادی» و «فروپاشی کلی یا کامل»

باید بین «فروپاشی نهادی» و «فروپاشی کلی یا کامل» (Regime Collapse / State Collapse) تفاوت قائل بود.

۱. فروپاشی نهادی (Institutional Breakdown)

تعریف: نهادهای رسمی سیاسی، اقتصادی و حقوقی کارکرد خود را از دست می‌دهند و تبدیل به پوسته‌ای بی‌اثر می‌شوند.

وضعیت: نظام سیاسی همچنان وجود دارد، اما عملکرد آن عمدتاً بر پایه‌ی شبکه‌های غیررسمی، موازی و شخصی اداره می‌شود.

نمونه‌ها:

رژیم ولایی (نهادهای انتخابی و رسمی بی‌اثر، ولی سپاه و بیت رهبری فعال).

ونزوئلا (پارلمان بی‌خاصیت، اقتصاد رانتی دست ارتش و دولت).

ویژگی‌ها:

دولت هنوز سرزمین و جمعیت را کنترل می‌کند.

نهادهای رسمی بیشتر نمادین‌اند.

کارآمدی پایین ولی بقای نسبی ممکن است.

2. فروپاشی کلی / کامل (State Collapse / Regime Collapse)

تعریف: کل ساختار سیاسی-اجتماعی فرو می‌ریزد و دولت توانایی کنترل سرزمین، منابع و جمعیت را از دست می‌دهد.

وضعیت: قدرت مرکزی از میان می‌رود و شکاف امنیتی، جنگ داخلی یا مداخله خارجی بروز می‌کند.

نمونه‌ها:

سومالی در دهه‌ی ۱۹۹۰ (فروپاشی دولت و شکل‌گیری حکومت‌های محلی).

لیبی بعد از ۲۰۱۱ (خلأ قدرت پس از سرنگونی قذافی).

ویژگی‌ها:

دولت فرو می‌پاشد و اقتدار سیاسی چندپاره می‌شود.

بروز جنگ داخلی یا جدایی‌طلبی.

شاخص‌های فروپاشی نهادی در رژیم ولایی

۱. سیاسی

چندپارگی میان نهادهای قدرت (بیت رهبری، سپاه، جناح‌های حکومتی).

بی‌اثر شدن قوه مجریه و مقننه در برابر ولایت فقیه.

فقدان مکانیزم شفاف برای جانشینی رهبری.

۲. حقوقی-نهادی

غلبه احکام حکومتی بر قانون اساسی.

فقدان استقلال قوه قضائیه و تبدیل آن به ابزار سرکوب.

۳. اقتصادی

کسری بودجه ساختاری و مزمن.

فساد نهادی و گسترش شبکه‌های رانتی.

ناترازی مزمن در نظام بانکی و انرژی.