توسل دیرهنگام خامنه‌ای به نمادهای باستانی؛ تکرار آنچه صدام کرد

خلاصه مقاله فرامرز داور در ایران وایر

جمهوری اسلامی ایران اخیراً نسخه‌ای از نقش برجسته شاپور اول، پادشاه ساسانی، را در میدان انقلاب تهران نصب کرده و با پوسترهایی با شعار «دوباره در برابر ایران زانو می‌زنید» کمپین تبلیغاتی تازه‌ای به راه انداخته است. این انتخاب معنادار درست پس از حملات اسرائیل و آمریکا به مواضع جمهوری اسلامی صورت گرفت و نشان‌دهنده تلاشی برای بازسازی چهره قدرت و پاسخ به تحقیرهای اخیر در صحنه بین‌المللی است.

نظام برخلاف گذشته که در تبلیغات رسمی بر نمادها و روایت‌های مذهبی تأکید داشت، اکنون با چرخشی آشکار به سوی استفاده از نمادهای ایران باستان حرکت کرده است. درخواست کم‌سابقه علی خامنه‌ای برای خواندن سرود «ای ایران» به‌جای نوحه مذهبی در یک مراسم رسمی، نقطه عطف این تغییر بود؛ چرخشی که با تاریخ مواضع او ــ که پیشتر برجسته‌سازی تاریخ پیشااسلامی را نکوهش می‌کرد ــ تناقض آشکار دارد. نصب نسخه نقش رستم و تولید تصاویر شبه‌باستانی از رهبر جمهوری اسلامی، بخشی از تلاش برای پیوندزدن خود با مفهوم «اقتدار تاریخی ایران» است.

اما این روش پیش از این توسط صدام حسین آزمایش شده بود. صدام در دوران جنگ ایران و عراق، تاریخ را به ابزار اصلی تبلیغات تبدیل کرد: او جنگ را «قادسیه دوم» نامید، خود را وارث حمورابی و نبوکدنصر معرفی کرد و حتی پروژه عظیم بازسازی بابل را آغاز کرد تا حکومتش را ادامه مستقیم تمدن‌های کهن جلوه دهد. پوسترها، رسانه‌ها و حتی کتاب‌های درسی مدارس عراقی یادآور این پیام بودند که جنگ نه یک درگیری سیاسی معاصر، بلکه ادامه نبرد تاریخی اعراب با ایرانیان است.

شباهت میان امروز تهران و دیروز بغداد در همین نکته است: استفاده ابزاری از تاریخ برای پنهان‌کردن بحران‌های مشروعیت و مشکلات داخلی. همان‌گونه که صدام تلاش کرد با تلفیق اسطوره، گذشته و ایدئولوژی بعث، شکست‌ها و فشارهای اقتصادی را در ذهن مردم کم‌رنگ کند، جمهوری اسلامی نیز در بحبوحه بحران اقتصادی، کمبود آب و نارضایتی اجتماعی، به نمادهای ساسانی پناه برده است تا با بازسازی تصویر «اقتدار تاریخی»، افکار عمومی را مدیریت کند.

اما تجربه صدام نشان داد که تاریخ، جایگزین عملکرد واقعی نمی‌شود. تبلیغات او برای مدتی توانست افکار عمومی را بسیج کند، اما در نهایت فروپاشی سیاسی و نظامی، روایت‌های اسطوره‌ای را بی‌اثر کرد. اکنون بسیاری تحلیلگران می‌پرسند: آیا جمهوری اسلامی در مسیری گام گذاشته که صدام حسین پیش از آن پیموده بود؟ مسیری که از «شکوه باستان» شروع می‌شود، اما معمولاً به «فروپاشی روایت» ختم خواهد شد.