در این نوشته مهدی تدینی به بررسی چرایی همدلی چپ‌های ایرانی با مصدق و میراث سیاسی او می‌پردازد. نویسنده می گوید که این نزدیکی نه فقط ریشه در نگاه تاریخی یا مشترکات ایدئولوژیک، بلکه بیش از همه ناشی از نقشی است که مصدق در تضعیف ارکان سنتی جناح راست ایفا کرد. این متن تلاش دارد پیوندهای پنهان میان چپ، مصدقی‌ها و روایت «دولت ملی» را روشن کند

مهدی تدینی

چپ‌های جدید ایرانی عموماً مصدق رو تأیید می‌کنند. از طرف دیگه، بخشی از مصدقی‌ها هم افکار چپ دارند ــ دلبستگی به سوسیالیسم، کاپیتالیسم‌ستیزی و آمریکاستیزی در قلم‌شون موج می‌زنه. به همین دلیل هم‌جوشی آسونی بین چپ و مصدقی وجود داره. هر کدوم از این مسائل رو می‌شه و باید به طور مجزا تحلیل کرد و یک فقره رو در این نوشته بررسی می‌کنیم.
سوال اول اینه که دلیل هم‌دلی چپ جدید با مصدق و مصدقیسم چیه؟ جالب اینه که چپ‌ها خیلی با اطمینان دولت مصدق رو «دولت ملی» می‌نامند. اما در حقیقت نگاهی ابزاری به مصدق و میراثش دارند.

مصدق خوراک تاریخی خوبی برای پروپاگاندای غرب‌ستیزی و آمریکاستیزی چپ‌هاست؛ دقیقاً مانند نگاه رسمی جمهوری اسلامی که به شخص مصدق علاقه‌ای نداره، اما می‌تونه سقوطش رو به آمریکا نسبت بده، برای چپ هم مصدق یکی از ابزارهای آمریکاستیزی، غرب‌ستیزی و ضدیت با سازوکار تجارت جهانیه. اصلاً کتاب «کودتا»ی آبراهامیان دقیقاً برای چنین منظوری نوشته شده؛ نمونه‌ای از استفادۀ ابزاری از مصدق برای ترویج کاپیتالیسم‌ستیزی در خدمت ادبیاتِ چپ جهانی. از نظر من، آبراهامیان در اصل، اون کتاب رو برای کتابخانۀ چپ جهانی نوشته بود، و دوم برای اینکه ایرانیان رو از دیدگاه چپ در غرب‌ستیزی ثابت‌قدم‌تر کنه.

اما دلیل دوم علاقۀ چپ به مصدق در همون صفت «ملی» نهفته است. از نظر چپ اگر قراره دولتی «ملی» باشه، بهتره از نوع مصدقی‌ش باشه؛ اون هم دولت دومِ مصدق (و اگر قراره کسانی هم ناسیونالیست باشند، بهتره از نوعی ناسیونالیست‌های مصدقی باشند). یعنی دولتی که اسمش ملی باشه اما با سایر ارکان ملی در ستیز باشه؛ ناسیونالیسمی که جناح راست ایران رو تضعیف و تخریب کنه. خدمت مصدق و ایدۀ مصدق به چپ اینه که جناح راست ایران رو متلاشی می‌کنه و فقط یک گروه کوچک خودناسیونالیست‎پندار ــ ناسیونالیسم ناب مصدقی ــ می‌مونه که بیشتر تلاشش رو برای تضعیف بقیۀ ارکان جناح راست ایران می‌گذاره.

برای توضیح این فقره باید کمی یادآوری تاریخی کنیم. ارکان جناح راست همیشه عبارتند از دربار، اشراف (فئودال‌ها)، کلیسا (نهاد روحانیت)، افسران و تودۀ سنت‌گرا و محافظه‌کار. دولت دوم مصدق تماماً به نزاع، تخریب و تضعیف همین ارکان گذشت ــ و البته همین ارکان هم مصدق رو سرنگون کردند (ترکیب دربار، روحانیت و افسران ــ و تودۀ محافظه‌کار).

حزب توده دقیقاً چنین نگاهی به مصدق داشت: مترصد این بود که در درگیری مصدق و بقیۀ جناح راست، دو طرف همدیگه رو تضعیف و ناتوان کنند تا ساعتِ عمل حزب توده فرا برسه. به همین دلیل، حزب توده، به رغم خصومت‌هایی که علیه مصدق می‌ورزید و ناسزاهایی که به او می‌داد، در بزنگاه‌ها حاضر بود به جناح مصدق کمک کنه، چون می‌دید مصدق سایر ارکان راست رو یکی یکی خنثا و خلع‌سلاح می‌کنه (ضمن اینکه حزب توده تا می‌توانست در حل مسئلۀ نفت هم کارشکنی می‌کرد، تا سیاست تخریب راست به نتیجه برسه).

در کشوری که قدرت چپ ضعیفه، چپ فقط زمانی موفق می‌شه که راست متلاشی بشه و قدرت یکپارچۀ خودش رو از دست بده، یا اینکه دولتی منتسب به راست به جنگِ جناح راست بره (مثل دولت مصدق). از همین‌جا می‌شه به سراغ دلیل سوم علاقۀ چپ جدید به مصدق رفت: «جمهوری‌خواهی».

مصدق تا پایان خودش رو پایبند به قانون‌اساسی مشروطه معرفی می‌کرد، اما به عنوان «پیشوای» یک جریان سیاسی در بلندمدت عملاً به پدر جمهوری‌خواهان بدل شد. بگذریم از اینکه در میان حواریون او کسانی بودند، مانند زیرک‌زاده و فاطمی، که همان روزی ۲۵ مرداد ۳۲ هم بر جمهوری اصرار داشتند. مصدق هم تا نصف راه با آنها رفت، یعنی در ۲۸ مرداد شتابان ــ ظاهراً با تصمیمِ اعضای دولت و در واقع با تصمیم شخص خودش ــ مقدمات رفراندومی را فراهم می‌آورد که به تشکیل شورای سلطنت و برکناری شاه می‌انجامید، اما به دلایلی دیگر از اعلام جمهوری روی‌گردان بود، به ویژه چون جمهوریت شعار حزب توده بود و این یعنی پیروزی توده، وحشت غرب از مصدق و سقوط احتمالی او.
یاران مصدق تا آستانۀ انقلاب ۵۷ خود را مشروطه‌خواه می‌نامیدند، اما در عمل جدی‌ترین گروه جمهوری‌خواه متعلق به همین جناح بود.

به همین دلیل دیگه عملاً امروزه مصدقیِ مشروطه‌خواه وجود خارجی نداره. این جمهوری‌خواهی وجه مشترک و ابزار اتحاد چپ با مصدقی‌هاست. بنابراین، در بین این دلایل، دلیل اصلی علاقۀ چپ، چه چپ امروزی و چه چپ قدیم، به مصدق همین بوده که او جناح راست ایران رو تجزیه و تضعیف می‌کرد و به یک اقلیت فرومی‌کاست ــ اقلیتی که با بقیۀ جناح راست شدیداً در ستیز بود.

پی‌نوشت:

یک: فراموش نشود که بخش بزرگی از طرفدارانِ ثابت‌قدم مصدق چپ‌های غیرتوده‌ای بودند که مصدق برایشان هدف بود، نه وسیله.

دو: دربارۀ اینکه حالا نگاه مصدق به چپ‌ها چه بود، در نوشتۀ دیگه‌ای توضیح می‌دم.