برای درک راز ماندگاری این سنت‌ها، شاید بهتر باشد ابتدا بپرسیم: این آیین‌ها چگونه گسترش یافته‌اند و چرا از سوی مردمان مناطق مختلف پذیرفته شده‌اند؟

به‌نظر می‌رسد عنصر اصلی و تعیین‌کننده در این سنت‌ها، پیام محتوایی نهفته در آنها و پیوند عمیق‌شان با طبیعت و زندگی روزمره مردم بوده است. برای مثال:

پیوند با طبیعت:
نوروز با پایان زمستان و آغاز بهار پیوندی مستقیم دارد؛ تغییری که انسان‌های باستان آن را بسیار ملموس‌تر از انسان امروز تجربه می‌کردند: با چشم می‌دیدند، با بدن حس می‌کردند و حتی بوی آمدن و حضورش را به اصطلاح می شنیدند. شب یلدا نیز نماد پایان طولانی‌ترین شب سال و آغاز فزونی نور است. جشن مهرگان هم‌زمان با پایان فصل دِرو و خرمن‌کوبی برگزار می‌شده و پاداشی نمادین برای کار سخت تابستان به شمار می‌آمده است.

پیام امید:
نوروز نوید زایش دوباره طبیعت و آغاز چرخه‌ای تازه از زندگی را می‌دهد؛ امید به کِشت، برداشت پُربارتر و تأمین آذوقه برای سال پیشِ رو. در جهانی که فاقد وسایل گرمایشی و روشنایی مدرن بود و راه‌های ارتباطی در زمستان‌ها بسته می‌شد، پایان سرما و تاریکی، بی‌تردید شادی و امیدی عمیق در دل مردم برمی‌انگیخت. شب یلدا نیز دقیقاً در همین افق معنا پیدا می‌کند: جشن زایشِ نور در دل تاریکی.

تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی:
غلبه بر دشواری‌های طبیعت و زندگی در دوران باستان، بدون همبستگی خانوادگی و قبیله‌ای ممکن نبود. از مقابله با حوادث طبیعی و حیوانات درنده گرفته تا دفاع در برابر قبایل مهاجم، مراقبت از بیماران، پرستاری از مجروحان و آموزش نسلِ بعد، همه در سایه روحیه جمعی امکان‌پذیر می‌شد. آیین‌ها و جشن‌ها فرصتی بودند برای تقویت این پیوندها، برای معنا دادن به هویت فردی در دل هویت جمعی و برای بازتولید وفاداری اجتماعی.

با توجه به این پیام‌های محتوایی، می‌توان دریافت که چرا این سُنت‌ها برای مردمان مناطق جدید جذاب بوده‌اند؛ سنت‌هایی سرشار از امید، شادی و معنا که به‌سادگی پذیرفته می‌شدند و سپس با عناصر بومی، تاریخی و جغرافیایی هر منطقه درهم می‌آمیختند. به این ترتیب، این آیین‌ها نه‌تنها منتقل می‌شدند، بلکه «بومی» می‌شدند و به بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ‌های محلی بدل می‌گشتند.

در جهان امروز نیز، جدا از کارکردهای تاریخی‌شان، این سُنت‌ها پلی میان نسل‌ها می‌سازند و انسان معاصر را به پیشینیانش پیوند می‌زنند؛ پیوندی که به هویت امروزین آنها معنا و استحکام می‌بخشد.

فرهنگی مبتنی بر تسخیر قلب‌ها

آیین‌ها و سُنت‌های ایرانی پاسخی خلاقانه به نیازهای انسانی و اجتماعی زمانه خود بوده‌اند. این آیین‌ها با هنر درآمیخته، شادی و امید آفریده و با تقویتِ روحیه جمعی و همبستگی اجتماعی، نیرویی تازه برای مقابله با دشواری‌های زندگی و طبیعت ایجاد کرده‌اند. همین ویژگی‌ها سبب شده‌اند که این فرهنگ، فراتر از زمان و مکان، برای مردمان گوناگون قابل فهم و پذیرش باشد. این، راز ماندگاری فرهنگی است که نه بر اجبار، بلکه بر جذب و اِقناع استوار است.

امروز نیز، با وجود تغییر شرایط زندگی و غلبه انسان بر بسیاری از محدودیت‌های طبیعی، این سُنت‌ها همچنان می‌توانند الهام‌بخش جهانی انسانی‌تر باشند؛ جهانی مبتنی بر احترام به طبیعت، توجه به هم‌نوعان و تقویت همبستگی اجتماعی. جهانی که با شادی و روشنایی، به مقابله با تاریکی و جهل می‌رود.

از همین منظر است که می‌توان فهمید چرا جمهوری اسلامی، که مرگ، عزا، ماتم، جهل و خرافه را تبلیغ و بازتولید می‌کند، با فرهنگ، تاریخ و آیین‌های ایرانی سرِ ستیز دارد. این ضدیت، مخالفتی تصادفی یا صرفاً ایدئولوژیک نیست، بلکه ریشه در دو منطق کاملاً متفاوت دارد:
منطق فرهنگی‌ای که بر زندگی، امید، شادی و پیوندهای انسانی بنا شده، در برابر منطق قدرتی که بر ترس، سرکوب، مرگ‌پرستی و اطاعتِ تحمیلی استوار است.

حکومتی که می‌کوشد با زور، خشونت و سرکوب خود را تحمیل کند، ناگزیر در برابر فرهنگی که «قلب‌ها را تسخیر می‌کند» بازنده است. تجربه چند دهه مقاومت مردم ایران، اتکای آنان به حافظه تاریخی و فرهنگی‌شان و زنده نگه داشتن آیین‌های شادی‌آفرین، گواه روشنی بر این واقعیت است: فرهنگی که ریشه در زندگی دارد، ماندگارتر از هر قدرتی است که بر مرگ تکیه می‌کند.

نمونه‌های تاریخی مقاومت فرهنگی با اتکا به آیین‌ها

تاریخ ایران سرشار از نمونه‌هایی است که نشان می‌دهد آیین‌های فرهنگی، به‌ویژه آیین‌های شادی‌آفرین، نقشی مهم در حفظ هویت جمعی در برابر قدرت‌های سیاسی و ایدئولوژیک ایفا کرده‌اند.

• پس از حمله اعراب و استقرار خلافت اسلامی، نوروز نه‌تنها از میان نرفت، بلکه به‌تدریج حتی وارد دستگاه دیوانی خلافت شد. بسیاری از خلفای عباسی ناچار بودند نوروز را - ولو با قرائتی جدید - به رسمیت بشناسند. این تداوم نشان می‌دهد که نوروز بیش از آنکه آیینی سیاسی یا دینی باشد، بخشی از فرهنگ مردم بود که ریشه در زندگی روزمره آنها داشت و حذف‌پذیر نبود.
• شب یلدا، با وجود نبودِ مشروعیت دینی در چارچوب فقه اسلامی، در طول قرن‌ها به‌عنوان آیینی خانوادگی و غیررسمی باقی ماند. دقیقاً همین «غیررسمی بودن» سبب شد که قدرت سیاسی حاکم نتواند آن را مهار یا مصادره کند.
• چهارشنبه‌سوری در دوره‌های مختلف، از صفویان تا جمهوری اسلامی، بارها با محدودیت و سرکوب مواجه شد. با این حال، هر بار به شکلی تازه و مردمی‌تر بازگشت. در دهه‌های اخیر، چهارشنبه‌سوری عملاً به نماد مقاومت فرهنگی در برابر سیاست‌های کنترل‌گرانه و مرگ‌محور حکومت بدل شده است.

این نمونه‌ها نشان می‌دهند که سُنت‌هایی که از دل زندگی و شادی مردم برآمده‌اند، حتی در شرایط سرکوبِ سیاسی نیز توان بازتولید و بقا دارند.