تهمينه ميلاني: فيلم‌هاي ضدزن زياد در سينماي ايران ساخته مي‌شود، یلنا

فيلم‌هايي كه تهمينه ميلاني ساخته يك تفاوت عمده با ساير فيلمسازان زن دارد؛ ميلاني تمام تلاش خود را مي‌كند تا در فيلم‌هايش از حقوق پايمال شده زنان دفاع كند. مسئله‌اي كه به گفته خودش هميشه اصلي‌ترين دغدغه وي بوده است. تسويه حساب شايد كامل‌ترين بيانيه ميلاني دربرابر پديده مردسالاري است. سنگ بناي اين فيلم تقابل حقوق زنان دربرابر مردان در جامعه سنتي است. جايي كه حقوق مردها بيش از آنچه درباره زنان تصور مي‌رود؛ مورد احترام است.

* اگر فيلمسازي درباره زنان يعني فيمنيسم، پس من يك فمينسم هستم

ميلاني در پاسخ به اين سوال كه عده‌ بسياري از منتقدان و مخاطبان؛ شما را به عنوان يك فميسنت مي‌شناسند، خودتان هم اين مطلب را قبول داريد؛ مي‌گويد: شايد حق با آنها باشد اما بايد از ايشان پرسيد كه وقتي مي‌گوييد فمينيست منظورتان كدام تعريف از اين ايسم است. چراكه فمينيست داراي مفاهيم متفاوتي است و بسته به شرايط اجتماعي، اقتصادي، ‌فرهنگي و صدالبته جغرافيايي تغيير مي‌كند. همانند كمونيسم، ليبراليسم و .... من هميشه گفته‌ام اگر مفهوم فمينيسم آن است كه ما درمورد مشكلات رواني، اقتصادي و اجتماعي زنان فعاليت كنيم تا با رفع اين مشكلات جامعه را به تعادل و سلامت ببريم با اين تعريف بله من يك فمينيست ايراني هستم.
ميلاني كه معتقد است؛ برخلاف برخي نظرات اصلا قصد ندارد فيلم جنجالي بسازد، درباره مباحثي كه بعداز نمايش تعدادي از فيلم‌هايش به وجود مي‌آيد، نيز اعتقاد دارد: فيلم‌هايي مي‌سازم كه كمتر فيلمسازي به موضوع آنها علاقه نشان داده است. حق حضانت، درس خواندن دخترها، خيانت مرد به همسرش، هويت فردي زنان. مطرح شدن هريك از اين موضوعات مي‌تواند ما را در حل مسئله كمك كرده و به تعادل اجتماعي كمك كند براي همين طرح آنها براي جامعه مفيد است.

ميلاني در اين راه تلاش مي‌كند تا به ديگران نيز كمك كند. مي‌گويد: اگر كاري از دستم برآيد، به اتفاق همسرم آن را انجام مي‌دهم. متاسفانه فيلم‌هاي ضدزن بسياري در سينما ساخته مي‌شود كه به نفع جامعه نيست. كافي نگاه كنيم كه چند فيلم در سال عليه زنان تحصيل‌كرده و مدرن ساخته مي‌شود تا نقش زن سنتي و مطيع در جامعه برجسته شود. درست به همين دليل هم هست كه فيلم‌هاي عليه زنان و حقوق‌ آنها يا آثاري با تشويق چندهمسري مرتب ساخته مي‌شود.
تعداي از مخاطبان آثار ميلاني معتقدند؛ وي علت بسياري از مشكلات و ناهنجاري‌هاي جامعه را در عملكرد مردان بد مي‌داند درحاليكه همزمان به نقش زنان در اين ناهنجاري‌ها توجه ندارد، اما ميلاني كه اين مطلب را قبول ندارد؛ مي‌گويد: متاسفانه بيشتر افراد جامعه ما به زنان نگاه جنسيتي دارند يعني قبل از آنكه او را انسان ببينند او را ماده مي‌بينند. من در فيلم تسويه‌حساب مرداني را به تصوير مي‌كشم كه باوجود داشتن خانواده، براي خود زنگ تفريحي قائل هستند كه آن را در وقت‌گذراني با زنان خياباني مي‌دانند. در تسويه حساب توجه من به زنان قرباني است نه زناني كه براي تفريح به سراغ مردان هوس‌باز مي‌روند.

* تفكرم را تغيير نداده‌ام شايد مسير را عوض كرده‌ام

نگاهي به كارنامه فيلمسازي تهمينه ميلاني نشان مي‌دهد كه گاه تغييراتي در ديدگاه‌ها و مسيرهاي او ايجاد شده است. درواقع كارنامه فيلمسازي ميلاني را مي‌توان به سه دوره تقسيم كرد: زماني ميلاني فيلم‌هايي همچون آفسانه آه، بچه‌هاي طلاق و ديگه چه خبر را كارگرداني مي‌كند و زماني به ساخت آثاري همچون دو زن، واكنش پنجم و زن زيادي دست مي‌زند و زماني فيلم‌هايي همچون آتش بس و سوپر استار را كارگرداني مي‌كند.

كارگردان نيمه پنهان اين تغيير مسير را طبيعي و ناشي از سياست‌هاي روز جامعه مي‌داند و مي‌گويد: تغيير و سياست‌هاي روز در فيلمسازي ايران بسيار تاثيرگذار است و اين تاثير آنقدر آشكار است كه مي‌توان آن را بررسي و ارزيابي كرد. در يك دوره كه فضا بازتر بود؛ فيلم‌هاي زنانه‌تري ساختم، دو زن، واكنش پنجم و زن زيادي محصول اين دوران است اما در دوره‌اي كه با ساخت فيلم‌هايي با موضوعاتي در محوريت زنان مخالفت مي‌شد من به سمت ساخت آتش‌بس و سوپراستار رفتم.

هرچند او منكر نمي‌شود كه ترس از توقيف نيز در اين تغيير مسير نقش داشته است و مي‌گويد: براي من مخاطب مهم است. من فيلم مي‌سازم كه مخاطب آن را ببينند نه اينكه توقيف شود براي من توقيف فيلم ارزش نيست. و ادامه مي‌دهد: حتي توقيف تسويه حساب در ساخت سوپراستار تاثير داشت و اگر تسويه حساب توقيف نمي‌شد فيلم بعدي‌ام را در همان زمينه حقوق و مشكلات زنان مي‌ساختم. اما اين بدان معنا نيست كه فيلم سوپراستار را دوست نداشته باشم.

كارگردان آتش بس معتقد است كه باوجود موفقيت بعضي فيلم‌هايش هرگز به دنبال تكرار نبوده است و مي‌گويد: هرگز خودم را تكرار نكرده‌ و نخواهم كرد اتفاقا بعداز موفقيت ميلياردي آتش‌بس؛ تهيه‌كننده‌ها اصرار مي‌كردند كه فيلمي مشابه آتش‌بس برايشان بسازم ولي ترجيح دادم كه تسويه‌حساب را بسازم كه متاسفانه عدم صدور پروانه نمايش آن به مدت سه سال صدمه بزرگي به من و همسرم وارد كرد.

ميلاني به جز كارگرداني فيلم‌هاي خود؛ فيلنامه‌ نيز نوشته است. مي‌گويد: در اين سال‌ها فيلمنامه خيابان عشق ممنوع را نوشتم كه داريوش فرهنگ با سليقه خودش شب‌هاي تهران را از آن ساخت و در ساخت فيلم بماني داريوش مهرجويي هم مشاركت كردم.

* زمان ساخت تسويه حساب فريب خوردم

تسويه حساب كه در بيست و هشتمين جشنواره فيلم فجر به نمايش درآمد؛ واكنش‌هاي بسياري را به دنبال داشت. اين واكنش‌ها تا زمان اكران فيلم نيز ادامه داشت. اين فيلم سه سال توقيف بود. ميلاني درباره ساخت و توقيف آن مي‌گويد: تسويه حساب را عين فيلمنامه تصويب شده ساختم و درواقع به نوعي فريب مسئولين وقت را خوردم كه بعدها هيچ مسئوليتي قبول نكردند حتي وقتي اعتراض من به وزير ارشاد رسيد؛ ايشان لطف كردند و نماينده‌اي را مسئول رسيدگي به مشكل من كردند. در گزارش مكتوب نماينده نيز قيد شد كه من تسويه‌حساب را عين فيلمنامه ساخته‌ام. اصلا اعتقاد ندارم كه چون جو آماده نيست بايد دوربين را زمين بگذاريم و اجازه دهيم كه فيلم‌هايي كه شايسته سينماي ايران نيست؛ ساخته شود البته چون فيلمسازي در ايران منوط به كسب مجوز است؛ من كمي تغيير مسير دادم و اما مي‌توانيد همه فيلم‌هاي من را كنار هم بگذاريد و ببينيد كه تفكرم را عوض نكرده‌ام هر چند شايد كمي از موضوعات مورد علاقه‌ام دور شده‌ام.

وي علت اصلي توقيف تسويه حساب را عملكرد بعضي مديران و فشارهاي كه به آنها وارد مي‌شود؛ مي‌داند و مي‌گويد: متاسفانه در چند سال اخير اعمال سليقه فردي و فشار از طرف برخي جريان‌هاي فكري به مسئولين نمايش زياد شده است به ويژه فيلمسازان ناموفقي كه خود را قيم انقلاب مي‌دانند و مخالف هر نوع حركت رو به جلو و پيش‌رو هستند. آنها رشد سينماي مستقل را دشمن خود ارزيابي مي‌كنند. اين افراد كه خود را مدافع تفكر سنتي مي‌دانند؛ دائم سد راه سينماي اجتماعي مي‌شوند.

وي ادامه مي‌دهد: جامعه تسويه حساب را امروز مي‌بيند و واكنش بسيار مثبتي به آن دارد. متاسفانه مردم تصميم نمي‌گيرند كه كدام فيلم روي پرده بيايد بلكه از روي فيلم‌هاي روي پرده يكي از آنها را انتخاب مي‌كنند اين يعني سليقه مسئولان نمايش در نمايش فيلم‌ها دخيل است.

ميلاني درباره انتخاب نام تسويه حساب براي اين فيلم هم مي‌گويد: افرادي كه ازسوي جامعه ناديده گرفته مي‌شوند؛ كينه جامعه را به دل گرفته و با آن تسويه حساب مي‌كنند. اين فضا مسلما به نفع هيچ‌كس نيست پس بهتر است شرايط اجتماعي به نوعي تغيير كند كه اساسا هيچ يك از افراد آن ناديده گرفته نشوند و اگر هم صدمه‌اي به افرادي از آن وارد شد؛ برنامه‌ريزي درست براي حل مشكلات رواني و اقتصادي آنها انجام پذيرد.

ميلاني اعتقاد ندارد كه در اين فيلم؛ پيام را فيلم را فداي داستان كرده؛ پس مي‌گويد: تسويه‌حساب هم مانند دو زن و فيلم‌هاي ديگر؛ داستان دارد. منتهي شكل روايتي آن متفاوت است يعني از نقطه الف تا ي پشت سر هم تعريف نمي‌شوند بلكه با گذاشتن پازل‌هاي متفاوت كنارهم شكل مي‌گيرد. علت انتخاب اين نوع داستان‌گويي آن بود كه تماشاگر را تا كامل شدن اطلاعات چندبار درمعرض قضاوت قرار دهم تا با تكميل اطلاعات ببينند كه قاضي خوبي بوده‌اند يا خير.

هرچند او تاكيد مي‌كند كه به دنبال طرح بحث انتقام و دفاع از آن نبوده است: هدف اين فيلم؛ انتقام نيست بلكه نشان دادن اين واقعيت است كه حتي اگر بر فرض محال زناني كه به دليل جرائم متعدد به زندان مي‌افتند، تنبيه شدند؛ وقتي مجدد به جامعه برمي‌گردند جامعه هيچ برنامه‌ مشخصي براي اين افراد كه ارشاد شده‌اند؛ ندارد و خود آنها هم نه سواد و نه تخصص كافي و نه خانواده‌اي مهربان دارند تا آنها را حمايت كند. آنها حتي به لحاظ اقتصادي تامين نيستند بنابراين چه راه چاره‌اي جز ادامه بزهكاري دارند؟!

كارگردان تسويه حساب باوجود آنكه از فقر پژوهش درباره زنان آسيب ديده گلايه دارد؛ درباره تهيه مستندات خود براي ساخت اين فيلم مي‌گويد: منابع مكتوب زيادي به جز پژوهش‌هاي دانشجويي يا تحقيقات ngoهاي مختلف در اين زمينه وجود ندارد اما با مصاحبه‌هاي شفاهي با زن‌هاي آسيب‌ديده و تحليل رفتار و شخصيت ايشان با گروهي از روانشناسان و جامعه‌شناسان روي تك‌تك ديالوگ‌هاي فيلم كار كارشناسي انجام گرفته است.

ميلاني وظيفه هنرمند را بيان درد مي‌داند و نه ارائه راهكار و درمان و ادامه مي‌دهد: وظيفه فيلم‌ساز نشان دادن راه‌حل نيست بلكه طرح مسئله است. اين وظيفه مسئولين و برنامه‌ريزان اجتماعي و شهري است كه راه چاره را بيابند. وظيفه من نيست كه درمان را بگوييم هنرمند فقط درد را بيان مي‌كند.

ميلاني درحاليكه تاكيد مي‌كند كه هرگز از زنان تسويه حساب دفاع نكرده بلكه براي آنان دلسوزي مي‌كند، درباره نپرداختن به مردان خوب در اين فيلم مي‌گويد: فيلم من داستان مردان خوب نيست. قهرمان فيلم من زن‌ها هستند البته اين ايده كه عملكرد مرد خوب را بررسي كنيد؛ ايده‌ خوبي است اما داستان را به سمت ديگري مي‌برد.

كارگردان تسويه حساب درباره پايان‌بندي فيلم و نقش نيروي انتظامي در فيلم مي‌گويد: نيروي انتظامي و قانون تعريف خود را دارد. شما موقعي كه مرتكب جرمي مي‌شويد نيروي انتظامي با شما برخورد مي‌كند. من در فيلم همين را نشان دادم البته وقتي در فيلم چنين معضلي را نشان مي‌دهم؛ مي‌خواهم بگويم كه به نوعي ضعف قانوني وجود دارد كه چنين اتفاقاتي در جامعه رخ مي‌دهد درمورد پايان‌بندي فيلم هم قصد داشتم اميد در فيلم جريان داشته باشد هرچند به نظر من اين افراد هيچ اميدي ندارند.

ميلاني درباره انتخاب عوامل و همكاري با آنها هم مي‌گويد: تقريبا 90 درصد بازيگران همان بازيگران انتخاب اول بودند جز در موارد خاصي كه بازيگر موردنظر من مشغول بازي در فيلم ديگري بود. ضمن آنكه اصلا اهل بداهه‌پردازي نيستم و با يك فيلمنامه كامل سر صحنه مي‌روم. همكاري با زرين دست نيز بسيار خوب و حرفه‌اي بود و من از پيشنهادات خوب ايشان هميشه استقبال مي‌كردم.

گفتگو از علي زادمهر