بازخوانی ده شب، کاش اين مستند کامل‌تر می‌شد، جواد طالعی

ويژه خبرنامه گويا

ماندانا زنديان در شمار معدود روزنامه نگاران تجربه آموخته در رسانه های داخلی ايران است که "پاکيزه" می نويسد. زبان او، در ضمن همان است که استادان روزنامه نگاری مدرن توصيه می کنند:"ساده چنان که کم سوادان نيز بفهمند و سالم چنان که استادان زبان هم نتوانند به آن خرده بگيرند."

خانم زنديان بيش از ده سال است که حوزه فعاليت خود را به خارج از ايران منتقل کرده است. او، پس از مهاجرت نوشتن مقالاتی را برای رسانه های مختلف آغاز کرد. اما در سال های اخير به جمع روزنامه نگاران اهل تاليف پيوست. نخستين کتاب او در اين عرصه مصاحبه ای مفصل و جاندار با ايرج گرکين را در بر می گرفت. بازخوانی ده شب، دومين کتابی است که با امضای اين روزنامه نگار پی گير روانه بازار کتاب می شود.

چند پرسش بنيادی درباره ده شب کانون

بازخوانی ده شب، ۳۶ سال پس از برگزاری شب های شعر کانون نويسندگان ايران در باغ سفارت آلمان، بر اين شب ها پرتو می افکند. يکی از پرسش های محوری مولف اين است که چرا اغلب شعرها و سخنرانی های حدود ۶۰ نويسنده و شاعر حاضر در آن شب ها سمت و سوی انقلابی، شعاری و بعضا ضد غربی داشت و هيچکس در ميان اين ۶۰ نفر نبود که بگويد همان "آزادی بی حد و حصر انديشه و بيان" که کانون برای کسب آن مبارزه می کند، رهاورد تمدن غرب است؟

شب های شاعران و نويسندگان، که بعدها به عنوان يک تحول تاريخی مهم درحيات روشنفکری معاصر ايران به ثبت رسيد، پائيز سال ۱۳۵۶ خورشيدی، حدود يک سال و نيم پيش از پيروزی انقلاب بهمن ۵۷ برگزار شد. پرسش ديگر ماندانا زنديان اين است که برگزاری موفقيت آميز اين شب ها چه تاثيری بر پيروزی انقلاب داشت؟ آيا جرقه اين انقلاب در همين شب ها زده شد؟

و يک پرسش اساسی ديگر هم اين که چرا تعداد زنانی که در اين ده شب سخن راندند يا شعر خواندند، اندک بود؟

خانم زنديان کوشيده است از طريق گفت و گو با تعدادی از شاعران و نويسندگان حاضر در آن شب ها که هنوز نفس می کشند و در خارج از کشور زندگی می کنند، همچنين با نشر مقالات و يادداشت هائی به اين پرسش ها پاسخ بدهد. پرسش هائی که بی ترديد در ۳۵ سال حيات جمهوری اسلامی در ذهن بسيار کسانی که از انقلاب اسلامی آسيب فراوان ديده اند، نقش بسته است. مولف همچنين پای گفت و گوی چندتن نشسته است که در آن شب ها حضور نداشته اند، اما به نظر او درباره شرايط جامعه روشنفکری آن زمان و سانسور، حرفی برای گفتن دارند

نقش اندک زنان

نخستين سخنران شب های شعر کانون نويسندگان ايران در سال ۱۳۵۶، پس از سخنرانی افتتاحيه مهندس رحمت الله مقدم مراغه ای، سيمين دانشور بود، بتول عزيزپور و طاهره صفارزاده دو شاعر زن ديگری بودند که در آن شب ها حضور داشتند. البته بتول عزيزپور بيمار شد و شعرهای او را جلال سرفراز خواند. از نگاه زنديان زنان سهم کافی در آن شب ها نداشته اند. حالا اين نقصان بايد در کتابی که قرار است آن شب ها را مرور کند جبران شود. پس دو مقاله آغاز کتاب را دو بانوی نويسنده و شاعر پيرامون ضربه هائی که سانسور در طول تاريخ بر پيکر انديشه و ادبيات وارد ساخته است، می نويسند. مقاله خانم فرشته مولوی عنوان "قدر دو گندم آزادی" و نوشته پگاه احمدی عنوان "لايه های مخل آزادی/ مروری بر تاريخ سانسور ادبی" را بر پيشانی دارند.

بخش بعدی کتاب به گفت و گوهائی با جواد طالعی، نعمت آزرم، اسماعيل خوئی، جلال سرفراز، احمد کريمی حکاک، سيروس علی نژاد، مهشيد اميرشاهی، سپيده جديری، باقر پرهام، نيلوفر بيضائی، فرهنگ فرهی و شبنم آذر اختصاص يافته است. زنديان توضيح می دهد که مصاحبه ها به ترتيب تاريخ انجام آن ها در کتاب گنجانده شده اند.

بيشتر مصاحبه شوندگان کسانی هستند که خود در ده شب سال ۱۳۵۶ برای نزديک به ده هزار نفر سخنرانی کرده و يا شعر خوانده اند. اما در ميان آن ها فرهنگ ورزان جوانی هم هستند که در آن زمان يا متولد نشده و يا خردسال بودند. همين تنوع سنی هم به کتاب جذابيت می بخشد و هم می تواند از طريق مقايسه ديدگاه های چند نسل از هنرمندان ايران، نتايج قابل تاملی به دست بدهد.

از صفحه ۱۸۵ تا صفحه ۳۱۷ به بازچاپ متن سخنرانی هائی اختصاص يافته که در ده شب کانون بيان شد. بسياری از سخنرانان متاسفانه اکنون ديگر در ميان ما نيستند. کتاب کمک می کند که يکبار ديگر به ياد آن ها بيافتيم و نامشان را زنده کنيم: سخنرانان عبارتند از: رحمت الله مقدم مراغه ای، سيمين دانشور، منوچهر هزارخانی، شمس آل احمد، بهرام بيضائی، غلامحسين ساعدی، باقر مومنی، محمدعلی مهميد، هوشنگ گلشيری، اسلام کاظميه، داريوش آشوری، مصطفی رحيمی، باقر پرهام، محمود اعتمادزاده (م.ا.به آذين)

کمبودهای يک مستند ماندگار

"بازخوانی ده شب" در واقع يک مستند است. اما برخی استانداردهای مستندسازی را کم دارد. مثلا درباره چهره هائی که در بخش مصاحبه ها و مقالات و سخنرانی ها از آن ها نام برده شده است، هيچ توضيحی داده نمی شود که کيستند، چه آثاری برجای گذاشته اند، اکنون چه می کنند؟ در آن شب ها کدام نقش را داشتند و اگر در آن شب ها نقشی نداشته اند، دليل مراجعه به آن ها چيست.

يک شرح حال کوچک درباره هر يک از اين چهره ها می توانست به اين پرسش ها پاسخ دهد و کار مستند خانم زنديان را کامل تر کند. به اين طريق او می توانست آرشيوی ماندگار نيز برجای بگذارد. شايد در چاپ دوم مجالی برای اين کارها باشد.

بازخوانی ده شب، افزوده خوبی است بر کتاب "ده شب" که به کوشش ناصر موذن در سال ۱۳۵۷ خورشيدی از سوی انتشارات اميرکبير تهران منتشر شد. در آن کتاب شعرها و متن سخنرانی های ده شب به ترتيب اجرا منتشر شده بود. بعدها، بخش ديگری از اطلاعات مربوط به فعاليت های کانون نويسندگان و ده شب نيز، در کتاب ۶ جلدی "تاريخ جنبش روشنفکری ايران" به قلم دکتر مسعود نقره کار انتشار يافت.

در سال ۱۳۹۰ کارگردان هنرمند و جوان "فاطمه احمدی" با تهيه مستندی زيبا و خوش برش برای بی بی سی فارسی کوشيد شب های شاعران و نويسندگان را در مصاحبه با برخی از سازمان دهندگان و حاضران در آن بررسی کند.

مرکز بررسی اسناد تاريخی جمهوری اسلامی ايران نيز در سال ۱۳۸۲ کتابی دوجلدی با عنوان "کانون نويسندگان ايران به روايت اسناد ساواک" منتشر کرد که مثل بسياری از ساير انتشارات سياسی جمهوری اسلامی، بدنام کردن چهره های سرشناس کانون و جعل تاريخ اين تشکل روشنفکری ايران را هدف گرفته بود.

جواد طالعی