انصاف نیوز - علیسیمای جمهوری اسلامی سعی کرده تا با تعدد شبکه‌ها و پخش یا بازپخش برنامه‌های مختلف مردم را به سوی این رسانه جذب کند. یافته‌های خبرنگار انصاف نیوز نشان می‌دهد شهروندان تهرانی علیرغم انتقادات به کیفیت برنامه‌ها و تاکید بر اینکه چندان سراغ تلویزیون نمی‌روند، اما از میان شبکه‌های این سازمان بیشتر به شبکه‌های سه، نسیم و آی‌فیلم گرایش دارند. تعدادی از شهروندان هم می‌گویند پیش از شیوع کرونا برنامه‌های «شبکه سلامت» را تماشا نمی‌کردند ولی پس از شیوع این ویروس برخی از تولیدات آن را نگاه می‌کنند.
شبکه‌ی سه در حالی در این نظرسنجی محبوب‌ترین در بین شبکه‌های سیماست که علی فروغی مدیر این شبکه در سال‌های اخیر در فضای مجازی بیشترین واکنش منفی را به‌ویژه پس از کنار گذاشتن عادل فردوسی‌پور و تعطیلی برنامه‌ی نود به همراه داشته است.
عبدالکریم خیامی رئیس سابق مرکز طرح و برنامه سیما ضمن تعریف پارامترهای ارزیابی شبکه‌ها درباره‌ی تفاوت برندسازی در تلویزیون و رادیو می‌گوید: برندسازی در رادیو را به طور معمول بر اساس شبکه‌ها درنظر می‌گیرند چون مردم شبکه‌های رادیویی را می‌شناسند و آن را شبکه‌محور مصرف می‌کنند، ولی در تلویزیون برنامه‌ها شاخص می‌شوند و مردم آن را پیگیری می‌کنند. برنامه دغدغه‌ی اول در تلویزیون است، هنگامی که میزان مخاطب شبکه‌ها در تلویزیون نظرسنجی می‌شود موضوع مهم این است که برنامه‌های شاخص جداگانه نظرسنجی شوند.
انصاف نیوز در گزارشی میدانی از ۸۰ شهروند -۲۶ زن و ۵۴ مرد- پرسیده است که کدام شبکه‌ی تلویزیونی را نگاه می‌کنند و هرکدام چه ویژگی دارند.
اگرچه شبکه‌های زیادی در طول سال‌های اخیر ساخته شده است ولی پاسخ دهندگان به پرسش‌های انصاف نیوز می‌گویند ترجیح می‌دهند که به سراغ شبکه‌های قدیمی‌تر صداوسیما بروند و آن را برای تماشا انتخاب کنند. جدول زیر تعداد و درصد بینندگان تلویزیون را نشان می‌دهد. برخی چند شبکه را تماشا می‌کنند.
بخشی از نظرات مردم در گفت‌وگو با انصاف نیوز را در ادامه می‌خوانید:
مردم از شبکه‌ها می‌گویند
حوالی میدان ولیعصر گروهی ۵ نفره از جوانان که همگی لباس اسپرت پوشیده‌اند به پرسش‌های انصاف نیوز پاسخ می‌دهند. هرکدام از افراد این گروه نظر متفاوتی درباره شبکه‌های سیما دارند ولی نظر مشترک آنها درباره‌ی شبکه‌های تلویزیونی ایران این است که کیفیت آثار تولیدی بسیار کم است. یکی از آنها درباره‌ی ویژگی شبکه‌های صدا و سیما می‌گوید: «خیلی کم تلویزیون نگاه می‌کنم ولی اگر بخواهم برای تماشای تلویزیون وقت بگذارم شبکه نسیم را انتخاب می‌کنم. به‌نظرم این شبکه با کیفیت‌ترین شبکه تلویزیون ایران است. برنامه‌های این شبکه بسیار جذاب است و تا حدودی به برنامه‌های شبکه‌های خارجی نزدیک است. این شبکه به تمامی سنین توجه می‌کند و برنامه‌هایی مثل «کودک شو» تا «شب کوک» دارد که هر کدام مخاطبان خودشان را دارند.»
از این شهروند درباره ویژگی‌های این شبکه می‌پرسم که در پاسخ می‌گوید: «مهم‌ترین ویژگی این شبکه نشاط‌آور بودن است. این شبکه ویژگی‌های دیگری مثل جذاب و پویا است و توجه به سلایق مختلف است. به نظرم این شبکه ویژگی دیگری هم دارد که بسیار مهم است، نسیم در کنار برنامه‌های مختلف به کتاب و کتابخوانی توجه ویژه‌ای دارد. برنامه کتاب باز گواهی بر ادعای من است.»
این جوان پایتخت‌نشین باور دارد: «هر شبکه‌ای ویژگی خودش را دارد. به نظرم شبکه سه را می‌توان با فوتبال شناخت. مهم‌ترین ویژگی شبکه چهار این است که هرکسی تمایل به دیدن برنامه‌های آن را ندارد و درصد بسیار کمی آن را دنبال می‌کنند.»
رضا دومین نفری است که از این جمع به پرسش‌هایم پاسخ می‌دهد و برخلاف دوستش شبکه نسیم را شبکه ناموفقی می‌داند. او توضیح داد: «به نظرم شبکه نسیم شبکه موفقی نیست و سعی می‌کند با برنامه‌هایی که چاشنی طنز دارند مخاطب را جذب کند. این ترفند مثل جذب مخاطب توسط فیلم‌های طنز سطح پایین است. به نظرم بهترین شبکه تلویزیون شبکه مستند است. ترجیح می‌دهم برنامه‌هایی را ببنیم تا از آن اطلاعاتی را کسب کنم. به نظرم مهم‌ترین ویژگی شبکه مستند تلاش برای آموزش و افزایش آگاهی مردم در قالب مستند است. اما این شبکه ضعف‌هایی هم دارد و بیشتر مستندهای آن تکراری است، اگر مستندها بروزتر باشند این شبکه بسیار محبوب می‌شود.»
رضا درباره ویژگی‌های دیگر شبکه‌ها باور دارد: «برخی از شبکه‌ها ویژگی‌های خودشان را بیان می‌کنند و فقط کافی است نگاهی به اسم این شبکه‌ها کنیم. شبکه نمایش، شبکه خبر، شبکه ورزش مشخص است چه ویژگی دارند و به چه موضوعی توجه می‌کنند. شبکه یک با این هدف تاسیس شده تا تمام مردم را به سوی تلویزیون جذب کند ولی با افزایش تعداد شبکه‌ها این سیاست کمرنگ شده است.»
تصمیم می‌گیرم تا به سراغ جمعیت میانسال بروم تا نظر آنها را هم درباره ویژگی‌های شبکه‌های سیما بدانم. پاسخ‌دهندگان به پرسش‌هایمان معتقد بودند تلویزیون ویژگی‌های برجسته‌تری در گذشته نسبت به این روزها داشته است. آنها از نمایش سریال هفتگی در هر شب تا طنزهای نود قسمتی سخن می‌گویند.
به نظر می‌رسد ۶۰ سال دارد و جلوی ایستگاه مترو چهارراه ولیعصر به پرسش‌هایم پاسخ می‌دهد: «پیش از اینکه تعداد شبکه‌های تلویزیونی زیاد شود، شبکه سه را به عنوان شبکه طنز و متفاوت می‌شناختم. طنزهای زیادی مثل «شب‌های برره»، «زیر آسمان شهر»، «نود شب» و «ببخشید شما» از این شبکه پخش می‌شد. حالا ماهیت این شبکه تغییر کرده است ولی نسبت به شبکه‌های قدیمی‌تر عملکرد بهتری دارد.
به نظرم این شبکه در ماه رمضان بیشتر رنگ و بوی مذهبی به خودش می‌گیرد و سعی می‌کند تا نسبت به دیگر شبکه‌ها حال و هوای بیشتری داشته باشد. در ماه‌های معمول هم بیشتر این شبکه ورزشی است و به پخش فوتبال و تحلیل آن توجه می‌کند. به نظرم شبکه «آی فیلم» هم سعی می‌کند تا با پخش سریال‌های قدیمی ویژگی نوستالژیک بودن را داشته باشد.»
مرد میانسالی را در میدان ولیعصر می‌بینم که بسیار رسمی لباس پوشیده و صورتش را کامل تراشیده است. نحوه پوشش و آرایش صورتش تحریکم می‌کند تا پرسش‌هایم را بپرسم. صحبت کردن این مرد مثل لباس پوشیدنش است و درباره ویژگی‌های شبکه‌های تلویزیونی می‌گوید: «این موضوع بسیار مفصل است ولی اگر بخواهم توضیحی اجمالی بدهم به نظرم پررنگ‌ترین ویژگی شبکه نسیم بعد سرگرم‌کننده بودن آن است و جامع بودن مهم‌ترین ویژگی شبکه یک است یعنی اینکه با برنامه‌های مختلف سعی می‌کند مخاطبان متفاوتی را جذب کند. به نظرم شبکه سه برای ما قدیمی‌تر‌ها ویژگی‌های متفاوتی داشته باشد و نسبت به شبکه‌هایی که سابقه بیشتری دارند رویکرد متفاوتی در پیش گرفته است. شبکه آی‌فیلم هم با سریال‌های خود سعی می‌کند تا مخاطبان را از سریال‌های خارجی دور کند تا مردم کمتر به سریال‌های خارجی توجه کنند. به نظرم اهمیت دادن به تولیدات سیمای ایران مهم‌ترین ویژگی این شبکه است.»
این مرد درباره بهترین شبکه ایرانی توضیح داد: «به نظرم هر گلی یک بویی دارد و نمی‌توانیم بگوییم کدام شبکه نسبت به دیگری برتری دارد. این پرسش باید اینطور مطرح شود، کدام شبکه طرفدار بیشتری دارد؟ خودم شبکه سه، آی‌فیلم و نمایش را ترجیح می‌دهم. اگر این سوال را از دیگران بپرسید پاسخ متفاوتی به شما می‌دهند.»
این موضوع به طور کامل روشن است که در حوالی میدان انقلاب با اقشار مختلفی از جامعه روبرو می‌شویم. برای یافتن پاسخ به پرسش‌هایم سری به آنجا می‌زنم. ترجیح می‌دهم به سراغ جمعیت نوجوان بروم تا نظر آنها را درباره شبکه‌های سیما بپرسم. نوجوانی در ابتدای خیابان جمالزاده در پاسخ به پرسش‌هایم می‌گوید: «اگر بخواهم تلویزیون نگاه کنم شبکه ورزش انتخاب اول من است. مهم‌ترین ویژگی شبکه این است که به تمام رشته‌های ورزشی توجه می‌کند و مثل شبکه سه فقط روی فوتبال تمرکز نمی‌کند. خنداندن مردم هم ویژگی شبکه نسیم است و برنامه‌های مثل «خندوانه» و «دورهمی» این وظیفه را به عهده دارند و به نظرم این شبکه موفق‌ترین است.»
از نحوه لباس پوشیدنش می‌فهمم اهل سیستان و بلوچستان است. از او می‌خواهم تا درباره ویژگی‌های شبکه‌های تلویزیونی توضیح دهد: «کسانی که مثل من فوتبال را خیلی دوست دارند شبکه سه بسیار محبوب است و فکر می‌کنم توجه به فوتبال مهم‌ترین ویژگی این شبکه است. این شبکه ویژگی‌های دیگری مثل پیدا کردن و پروبال دادن به استعدادها و توجه به اقشار ضعیف را هم دارد. اگر به این موضوع توجه نمی‌کرد برنامه دورهمی را پخش نمی‌کرد.»
این مرد درباره دیگر شبکه‌های سیما باور دارد: «سیاست و تحلیل آن ویژگی اول و آخر شبکه خبر است و در کنار خبرها سعی می‌کند تا تحلیل درستی از مسائل به مردم ارائه دهد و به نظرم سیاسی‌ترها سراغ این شبکه می‌روند. تلویزیون به بچه‌ها هم توجه می‌کند و شبکه برای آنها تولید کرده است.»
ارزیابی پارامترهای متفاوتی دارد
عبدالکریم خیامی درباره‌ی برندسازی سیمای جمهوری اسلامی ایران می‌گوید: «ما به برنامه‌های مهم، برتر، پرمخاطب و کمربندی در سازمان «برند» می‌گوییم. اصطلاحاتی که به کار بردم از بدو تاسیس بوده و به طور معمول مدیران و برنامه‌سازان اهتمام ویژه‌ای به هزینه‌ها، کیفیت و استفاده از عوامل برتر این برنامه‌ها داشته‌اند.
هرچه به جلوتر آمدیم تلویزیون و رادیو رقبای جدی‌تری پیدا کردند. آقای علی‌عسگری ریاست سازمان را در سال ۹۵ به عهده گرفت و موضوع برندسازی را مطرح کرد. مدیران و برنامه‌سازان از لحاظ تجربی می‌دانستند که برنامه‌های پرمخاطب و برتر تلویزیون کدام هستند و از آنها مراقبت ویژه می‌کردند. احساس می‌شد نگاه صرف تجربی و سنتی کافی و پاسخگو نیست. آقای علی‌عسگری نگاه علمی‌تری را در این شرایط طلب کرد.»
رئیس اسبق مرکز طرح و برنامه سیما در ادامه توضیح داد: «مرکز طرح و برنامه تلویزیون اولین جایی بود که متولی برندسازی شد و خودم مسئولیت آن را بر عهده داشتم. مسئول شدیم تا به بررسی علمی بپردازیم و تجارب جهانی را هم گردآوری کنیم. این اتفاق افتاد و اولین گزارش درباره اینکه برنامه برند چیست، چگونه باید تولید، مراقبت و نگهداری شود، شرایط و شیوه از بین رفتن برنامه‌ی برند را ارائه دادیم.
موضوع مورد نظر سال‌های ۹۵ و ۹۶ برندسازی برنامه‌ها بود نه شبکه‌ها، ولی درباره‌ی این موضوع تفاوتی بین رادیو و تلویزیون هست. برندسازی در رادیو را به طور معمول بر اساس شبکه‌ها درنظر می‌گیرند چون مردم شبکه‌های رادیویی را می‌شناسند و آن را شبکه محور مصرف می‌کنند ولی در تلویزیون برنامه‌ها شاخص می‌شوند و مردم آن را پیگیری می‌کنند. برنامه، دغدغه‌ی اول در تلویزیون است، هنگامی که میزان مخاطب شبکه‌ها در تلویزیون نظرسنجی می‌شود موضوع مهم این است که برنامه‌های شاخص جداگانه نظرسنجی شوند. باید دید مردم برنامه‌هایی مثل «دورهمی»، «خندوانه»، «حالا خورشید»، «عصر جدید» و یا موارد دیگر را می‌شناسند یا نه. اگر این برنامه‌های را می‌شناسند، چه احساسی نسبت به آنها دارند. شخصیت این برنامه‌ها برای مردم چیست و چه حسی نسبت به آن در ذهن خود دارند.»
رییس اسبق مرکز طرح و برنامه سیما ادامه داد: «آنچه که برای شاخص و برندسازی تلویزیون در دنیا انجام می‌شود، ابتدا برنامه‌ها و سپس شبکه‌هاست. برندسازی برای شبکه‌های خبری متفاوت است و مربوط به حوزه معاونت سیاسی می‌شود. درباره شبکه‌های خبری، برند شبکه‌ها مهم‌تر می‌شود ولی شبکه‌های عمومی بیشتر به دنبال برند برنامه‌ها هستند.»
او درباره گسترش شبکه‌های تخصصی مثل «نمایش»، «سلامت» و شبکه‌هایی از این دست گفت: «اینکه سیما می‌خواهد چه کاری انجام دهد اطلاعی ندارم ولی با توجه به اطلاعات خودم می‌دانم ایجاد شبکه جدید را در دستور کار ندارند. دستورکاری در سال ۹۶ مطرح و در سال ۹۷ کار شد و پاسخی محرمانه به مسئولان صداوسیما ارائه شد.
آقایان علی‌عسگری و میرباقری این سوال را داشتند که آرایش شبکه‌های موجود به چه صورتی باشد. ۱۷ شبکه و چند کانال موجود چه آرایش جدیدی در نسبت با یکدیگر برای ماموریت‌ها، وظایف، جامعه‌ی مخاطب بگیرند. به یاد نمی‌آورم و در جایی ندیده‌ام که شبکه جدیدی اضافه شود.
اگر شبکه‌ها تکرار یا تداخل جامعه مخاطب داشته باشند، در مجموع از سبد یکدیگر مخاطب می‌برند و نمی‌توانند با حداکثر پوشش مخاطب به جلو بروند. اگر شبکه چهار که شبکه‌ی فرهیختگان است برای مثال کار شبکه سه که شبکه جوانان است را انجام دهد یا این عمل برعکس باشد باعث تداخل مخاطب می‌شود و در مجموع سبد کلی سیمای جمهوری اسلامی از مخاطبان کاسته شود. این طور می‌توانیم بگوییم از تمامی ظرفیت‌های مادی، معنوی و انسانی استفاده نشده و بخشی از آن تلف شده است. لازم است ماموریت شبکه‌ها، آنچه در آن انجام می‌دهند، تناسب آن با مخاطبانشان هرچند مدت یکبار ارزیابی شود. به نظرم ارزیابی دوره‌ای ضروری است.»
خیامی درباره ارزیابی عملکرد شبکه‌ها توضیح داد: «ارزیابی، ترکیبی از شاخص‌های کمی و کیفی است که یکی از آن موارد تعداد مخاطب است که شاخصی کمی به حساب می‌آید. اگر این مورد را ملاک قرار دهیم مخاطب‌سنجی است که خود چند زیرشاخه مثل میزان بیننده، میزان رضایت و مدیریت تماشا و تحلیل ثانویه داده‌ها و بسیاری فاکتورهای دیگر دارد. دوم ارزیابی برنامه‌های شاخص و به اصطلاح جدید‌تر آن برند شبکه‌هاست که پایه عطف محسوب می‌شوند و مستمر باید ارزیابی شوند. ما کشوری پر مناسبت از لحاظ ملی، مذهبی و قومی هستیم و ملاک سوم ارزیابی شبکه‌ها در مناسبت‌هاست. چهارم ارزیابی کنداکتور است که کنداکتورنویسی حوزه مطالعاتی چشمگیری است. بحث عملکرد مالی و تعهدات تولید هم مبحث دیگری است. در فاکتور فرایند ارائه و طرح برنامه‌ها هم شبکه‌ها متفاوت عمل می‌کنند.
متغیرهای مداخله‌گر از نظر ما باید بررسی شود برای مثال حادثه‌ای رخ می‌دهد و ماموریت شبکه‌ای تحت تاثیر قرار می‌گیرد؛ اگر سیل یا زلزله‌ای بیاید تا آن اندازه که شبکه یک تحت تاثیر قرار می‌گیرد ممکن است شبکه «نمایش»، «تماشا» یا چهار تحت تاثیر قرار نگیرد. برای مثال در زمان کرونا شبکه «سلامت» مسئولیت متفاوتی پیدا می‌کند که مثل برنامه قبلی نیست. متغیرهای مداخله‌گر یا کسری بودجه تاثیرگذار است.»
خیامی در پایان گفت: «درباره برنامه‌های برند سه مرحله داریم. یکی از این مراحل ایجاد برند است و باید ویژگی‌هایی را به‌دست بیاورد. حداقل ۸ تا ۱۰ ویژگی وجود دارد که یک برنامه‌ی برند باید داشته باشد. دومین مرحله نگهداری از یک برند است که بسیار اهمیت دارد و ممکن است تحت تاثیر موارد زیادی قرار بگیرد. ایجاد یک برنامه‌ی برند پروژه نیست بلکه پروسه است.
سومین مبحث این است که شاید برنامه‌های برند از بین بروند و بمیرند. برخی معتقدند که با برنامه‌های برند مثل شخصیت‌های انسانی برخورد کنیم. برخی از دلایل افول یک برنامه برند مربوط به درون یک سازمان رسانه‌ای و برخی مربوط به فشارهای بیرونی می‌شود. گاهی کارشناسان، برنامه‌سازان و مدیران صدا و سیما مایل به ادامه هستند ولی فشارهای بیرونی از سوی اصناف یا اقشاری کار را به تعطیلی می‌کشاند. اگر صنفی از اصناف، شغلی از صاحبان مشاغل، قشری از جامعه یا قومیتی از اقوام اعتراضی به محصول رسانه‌ای داشته باشند، پیشنهاد ما این است که با رویکرد اصلاحی و گفت‌وگویی روبرو شوند نه اینکه یک رویکرد تخریبی و تعطیلی داشته باشند. این موضوع باعث می‌شود تا برنامه‌سازان ما دیگر سراغ آن شغل، صنف، استان یا جایگاه نروند و در نهایت آسیب به همه می‌رسد. درباره تعطیل شدن برنامه‌ی برند حدود هفت هشت علت داریم ولی این بخش را به عنوان تقاضا از جامعه‌ی مخاطبان رسانه‌ها درخواست می‌کنیم.»
