محمد هادی افشار - دانشیار بازنشسته (اجباری)دانشگاه علم و صنعت ایران
مقدمه
ابتدا لازم است بر این نکته تاکید شود که مساله اصلی امروز ما تمهید مقدمات گذار از نظام ولایت فقیه و برقراری یک نظام سکولار دمکراتیک است. تعیین شکل نظام یعنی جمهوری یا پادشاهی موضوعی فرعی است که میتوان و باید پس از گذار از نظام موجود در مورد آن گفتگو کرد و سپس از طریق صندوق رای در مورد آن تصمیم گرفت. هر گونه دوگانه سازی از جمهوری/پادشاهی در شرایط کنونی بعنوان مانعی بر سر راه تمرکز بر روی مشکل اصلی شده و نه تنها مفید نیست، بلکه میتواند بصورت عاملی بازدارنده در مقابل خواست تحقق نظام سکولار دمکراتیک عمل کند و باید از آن شدیدأ پرهیز کرد. بویژه اگر این دوگانه سازی از حد گفتگوی استدلالی و مبتنی بر شواهد فراتر رفته و به مجادلات و مناقشاتی بیانجامد که در آن طرفین بجای اثبات خود تنها بر نفی طرف مقابل تمرکز کنند، در آنصورت نتیجه ای جز آب ریختن به اسیاب استبداد دینی از آن نخواهیم گرفت. شواهد کاملا آشکاری هم وجود دارد که سایبریهای نظام بصورتی سازمان یافته و در قالب افراد ناشناس در تلاشند تا مساله جمهوری/پادشاهی را به یک شکاف فعال در عرصه سیاسی کشور تبدیل کنند و از این آب گل الود به نفع تداوم استبداد دینی ماهی بگیرند. متاسفانه برخی از اپوزوسیون نیز بدون توجه به استراتژی نظام، در این تله افتاده و اینجا و آنجا در تنور مجادله و مناقشه سلبی می دمند. آغازیدن و یا دامن زدن به چنین مجادلاتی از جانب هر فعال یا جریان سیاسی یا محصول تسلط عشق/نفرت بر عقلانیت و لذا نشانه حماقت و یا نشان دهنده ارتباط پنهان و پشت پرده آنها با نظام حاکم است، چرا که برنده اصلی چنین مجادلاتی تنها و تنها نظام استبداد دینی است.
با این حال روشن است که هر گونه گفتگوی استدلالی میتواند در نزدیکی دیدگاههای طرفین و یا دست کم فهم یکدیگر مفید باشد مشروط بر آنکه از حد گفتگوی ایجابی فراتر نرود و به مرحله جعل، افترا و توهین و فریب نرسد.
ارزیابی آماری میزان موفقیت دو نظام جمهوری و پادشاهی
اینروزها بحث و گفتگو در مورد شکل نظام سیاسی مطلوب اینده ایران بیش از حد داغ شده است. اگرچه کم و بیش همه فعالان سیاسی دست کم نظراً قبول دارند که محتوای نظام سیاسی بیش از شکل آن اهمیت دارد، ولی حجم گفتگوها در مورد شکل نظام اینده نشان میدهد برخی بر این باورند که شکل نظام سیاسی نقش تعیین کننده ای بر میزان تحقق محتوای مطلوب آن خواهد داشت. من شخصا خودم این ادعا را قبول ندارم ولی شکل نظام را از منظری دیگر حائز اهمیت بسیاری میدانم که بعدا در مورد آن سخن خواهم گفت. با این حال بنظر میرسد که هرگونه ادعایی در زمینه برتری یکی از اشکال ممکن بر گزینه های رقیب مستلزم ۱- استدلال در حوزه نظر و ۲- ارایه شواهد و قرائن در حوزه واقعیت است.
بیشتر گفتگوهای صورت گرفته در فضای مجازی حول مباحث نظری است که آنهم متاسفانه بیشتر بر نفی و رد دیگری استوار شده است تا اثبات مدعای خود. تاسف دیگر اینکه بیشتر این نفی کردنها نه بر اساس واقعیتها و پیشفرضهای مورد اجماع که بر اساس پیشفرضهای منقح نشده و تعاریف شخصی بنا شده است.
با اینکه دامن زدن به گفتگوی استدلالی در مورد فواید و مضار نظری نظامهای پادشاهی/جمهوری میتواند مفید باشد ولی پیچیدگیهای زیاد فرایندهای سیاسی-اجتماعی موجب شده است تا همواره شاهد دره عمیقی بین "پیش بینی و تحلیل های نظری "با "واقعیتهای محقق شده" باشیم. بر این اساس لازم است تا در کنار مباحث نظری از روشهای دیگری هم برای پیش بینی نتایج فرایندهای سیاسی-اجتماعی از جمله تاثیر شکل نظام سیاسی بر محتوای آن استفاده کنیم. مدلهای ریاضی امروزه کاربردهای بسیار وسیع و موفقی در حوزه علوم تجربی طبیعی یافته اند. این مدلها در صورت استفاده مناسب میتوانند ابزار خوبی برای پیش بینی نتیجه فرایندهای سیاسی- اجتماعی نیز باشند. تا آنجا که من میدانم، برای این منظور میتوان از مدلهای مفهومی، اماری و هوش مصنوعی استفاده کرد که برخی از آنها خارج از تخصص من و حوصله مخاطبین است. علاوه بر ابن روشن است که مدلهای پیچیده نیازمند اطلاعات زیادی است که دسترسی بدانها یا مشکل و یا ناممکن است. مهمتر اینکه، مدلهای پیچیده بطور طبیعی مخاطبان کمتری را در میان عامه مردم بعنوان بازیگران اصلی جنبشهای سیاسی- اجتماعی پیدا میکند.
من در اینجا از طریق یک تحلیل اماری تلاش کرده ام تا ظرفیت دو نظام سیاسی جمهوری و پادشاهی در تحقق حکمرانی مطلوب را در عرصه واقعیت جهان امروز ارزیابی کنم. بر این اساس ابتدا اصلی ترین اهداف کیفی مورد نظر انسانها، مثلا ما ایرانیان، از برقراری حکمرانی مطلوب در قالب ده شاخص دمکراسی[۱]، سرانه تولید داخلی[۲]، رضایتمندی[۳]، ثبات سیاسی[۴]، حاکمیت قانون[۵]، توسعه انسانی[۶]، نبود فساد [۷]، نابرابری جنسیتی [۸]، آزادی اقتصادی[۹]، و عملکرد زیست محیطی[۱۰] را از طریق مشورت اولیه و سپس نظر سنجی از همکاران و دوستان در دو گروه تلگرامی و واتساپی انتخاب کردم. پس از آن روشهای ارزیابی تاثیر شکل نظام سیاسی بر میزان تحقق شاخصهای حکمرانی مطلوب از طریق یک نظر سنجی مشورتی بصورت زیر تعیین شدند:
۱- استفاده از تجربه شخصی،
۲- استفاده از بالاترین امتیاز کسب شده توسط دو نظام پادشاهی و جمهوری
۳- استفاده از میانگین (Mean)امتیازات کسب شده توسط دو نظام پادشاهی و جمهوری
4- استفاده از میانه (Median) امتیازات کسب شده توسط دو نظام پادشاهی و جمهوری
برای تعیین این تاثیر مورد توافق قرار گرفت. اگرچه مشاوران به درستی تاکید بیشتری بر روی روش مقایسه میانگین و میانه داشتند.
مقادیر این شاخصها با جستجو در منابع معتبر بین المللی برای کشورهای مختلف جهان استخراج گردید. متاسفانه برخلاف تصور اولیه، مقدار این شاخصها برای همه کشورها گزارش نشده است. تعداد کشورهای مورد استفاده در این تحقیق از ۱۵۲ برای شاخص آزادی اقتصادی تا ۱۹۰ کشور برای شاخص سرانه تولید داخلی متفاوت است.
با روشن شدن شاخصها، منابع داده ها و روش ارزیابی، اکنون نتایج ارزیابیها در مورد میزان موفقیت دو شکل جمهوری و پادشاهی در تامین شاخصهای حکمرانی مطلوب بعنوان معیاری برای انتخاب شکل نظام آینده خدمت دوستان ارایه میشود:
ا- روش مقایسه تجربه تاریخی:
با اینکه این روش از پشتوانه منطقی و استدلالی کافی برخوردار نیست ولی فقط محض کامل شدن ارزیابی مد نظر قرار میگیرد. مشکل اصلی این روش ناکافی بودن نمونه هاست. دو تجربه تاریخی ملت ایران یکی با نظام محمد رضا پهلوی بعنوان نظام پادشاهی و دیگری با نظام جمهوری اسلامی بعنوان نظام جمهوری، از کفایت لازم برای بنا کردن آینده بر آنها برخوردار نیست.
اگرچه تشخیص نظام برتر بین این دو تجربه تاریخی نیازمند مراجعه به دیگران نبود، ولی جهت پرهیز از هرگونه استناد به قضاوت شخصی ، نظرسنجیی مبنی بر ترجیح یکی بر دیگری انجام شد که بر اساس آن نظام پادشاهی با رای ۸۰ درصد در مقابل ۲۰ درصد، نظام مرجح تشخیص داده شد.
۲- روش مقایسه بهترینهای دو نظام
در این روش امتیاز بهترین های دو نظام پادشاهی و جمهوری با یکدیگر مقایسه میشوند. این معیار از منطق و پشتوانه استدلالی قویتری نسبت به روش اول برخوردار است ولی دست کم از نظر من کماکان معیار استواری برای تصمیم گیری نیست و تنها میتواند به اجمال بدان استناد شود. دو نوع مقایسه و نتیجه گیری را میتوان متصور بود:
الف- مقایسه یک به یک در هر شاخص
در این روش امتیاز کسب شده در هر یک از شاخصها توسط برترین های دو نظام، معیار برتری یکی از دو رقیب بر دیگری است.
فهرست زیر نتیجه این ارزیابی را نشان میدهد:
۱- دمکراسی: نروژ(پادشاهی) 100، فنلاند (جمهوری) 100
۲ - تولید سرانه: موناکو (پادشاهی) 173688 دلار ، سوییس (جمهوری) 87097 دلار
۳- رضایتمندی: انتیگوا باربیدا (پادشاهی) 4/8 ، فنلاند (جمهوری) 7/8
۴- ثبات سیاسی: لیختنشتاین (پادشاهی) 7/1 ، سنگاپور(جمهوری) 47/1
۵- توسعه انسانی: سان مارینو (جمهوری) 961/0 ، نروژ(پادشاهی) 957/0
۶- حاکمیت قانون: فنلاند (جمهوری) 08/2 ، نروژ (پادشاهی) 98/1
۷- نبود فساد: دانمارک (پادشاهی) 88 ، فنلاند (جمهوری) 88
۸- نا برابری جنسیتی: سوییس (جمهوری) 025/0 ، نروژ(پادشاهی) 038/0
۹- ازادی اقتصادی: سنگاپور (جمهوری) 4/89 ، نیوزیلند (پادشاهی) 4/84
۱۰- عملکرد زیست محیطی: دانمارک (پادشاهی) 9/77، فنلاند (جمهوری) 5/76
با این معیار هر دو نظام کم و بیش از مطلوبیتی یکسان برخوردارند.
ب- مقایسه میانگین امتیازات شاخصها
در این روش، بالاترین امتیاز هر دو نظام در تک تک شاخصها استخراج و سپس از آنها میانگین گیری شده و نظام برتر بر اساس امتیاز بدست امده تعیین میشود. برای فراهم آوردن امکان میانگین گیری، امتیازات شاخصهای نظام برتر پادشاهی و جمهوری بین صفر و یک نرمالسازی و بشرح زیر محاسبه شده اند:
1- دمکراسی: پادشاهی= ۱، جمهوری=۱
2- سرانه تولید: پادشاهی=۱، جمهوری= ۵۰/۰
3- رضایتمندی: پادشاهی=۱، جمهوری= ۹۲/۰
4- ثبات سیاسی: پادشاهی=۶۲/۰ ، جمهوری= ۵۴/۰
5- توسعه انسانی: پادشاهی= ۹۹/۰ ، جمهوری= ۱
6- حاکمیت قانون: پادشاهی= ۸۴ /۰ ، جمهوری= ۸۸ /۰
7- نبود فساد: پادشاهی= ۱، جمهوری=۱
8- نابرابری جنسیتی: پادشاهی=۵۰/۰ ، جمهوری= ۳۰/۰
9- ازادی اقتصادی: پادشاهی= ۰/۹۴، جمهوری= ۱
10- عملکرد زیست محیطی: پادشاهی= ۱، جمهوری= ۹۸/۰
بدین ترتیب میانگین امتیاز نظام پادشاهی و جمهوری با وزن یکسان شاخصها بترتیب برابر 34/8 و 79/7 بدست میاید و لذا میتوان نظام پادشاهی را با این معیار بصورت حاشیه ای نظام برتر فرض کرد.
*** در محاسبه میانگین، برای شاخص نابرابری جنسیتی علامتی منفی در نظر گرفته شده است چون نابرابری، از جنس مطلوبیت نیست.
۳- روش مقایسه میانگین ها
در این روش، میانگین امتیاز همه نظامهای جمهوری و پادشاهی در هر شاخص بصورت جداگانه محاسبه و با یکدیگر مقایسه و نظام برتر از منظر هر شاخص انتخاب خواهند شد. این روش از پشتوانه منطقی بیشتری نسبت به دو روش قبلی برخوردار بوده و در مرحله مشاوره نیز بیشترین تایید را از همکاران دریافت کرده است. در این بخش ضمن اعلام امتیازات میانگین، اطلاعات بیشتری در مورد شاخصها نیز داده خواهد شد.
۱- دمکراسی: مقدار شاخص بین ۱ تا ۱۰۰ متغیر است. نظام پادشاهی با میانگین 2/69 در مقابل 8/56 نظام برتر.
۲- سرانه تولید: مقدار شاخص بین ۲۷۴ تا ۱۷۳۶۸۸ دلار متغیر است. نظام پادشاهی با میانگین ۳۲۷۱۶ دلار در مقابل ۱۰۵۰۶ دلار نظام برتر.
۳- رضایتمندی: مقدار شاخص بین ۱ تا 4/8 متغیر است. نظام پادشاهی با میانگین 5/6 در مقابل4/5 نظام برتر.
۴- ثبات سیاسی: مقدار شاخص بین 73/2- تا 70/1 متغیر است. نظام پادشاهی با میانگین 6/0 در مقابل 22/0- نظام برتر.
۵- توسعه انسانی: مقدار شاخص بین 36/0 تا 96/0 متغیر است. نظام پادشاهی با میانگین 81/0 در مقابل 71/0 نظام برتر.
۶- حاکمیت قانون: مقدار شاخص بین 35/2- تا 08/2 متغیر است. نظام پادشاهی با میانگین 75/0 در مقابل 17/0- نظام برتر.
۷- نبود فساد: مقدار شاخص بین ۱۱ تا ۸۸ متغیر است. نظام پادشاهی با میانگین ۵۹ در مقابل 8/39 نظام برتر.
۸- نابرابری جنسیتی: مقدار شاخص بین 03/0 تا 73/0 متغیر است. نظام پادشاهی با میانگین 26/0 در مقابل 34/0 نظام برتر.
۹- ازادی اقتصادی: مقدار شاخص بین 9/5 تا 4/89 متغیر است. نظام پادشاهی با میانگین 21/66 در مقابل 35/59 نظام برتر.
۱۰- عملکرد زیست محیطی: مقدار شاخص بین 9/18 تا 9/77 متغیر است. نظام پادشاهی با میانگین 61/48 در مقابل 33/42 نظام برتر.
از منظر میانگین ها، نظام پادشاهی در هر ۱۰ شاخص نظام برتر شده و لذا دارای برتری مطلق میباشد.
مقایسه میانگین ها علاوه بر نشان دادن برتری مطلق نظام پادشاهی بر جمهوری در تمامی شاخصها، نتایجی را منعکس میکند که از اهمیت بیشتری برخوردار است. با اینکه برتری نظام پادشاهی نسبت به جمهوری در پنج شاخص از ده شاخص را میتوان حاشیه ای تفسیر کرد ولی این برتری در پنج شاخص مهم دیگر قابل تامل است. اول اینکه برتری نظام پادشاهی در شاخص دمکراسی با امتیاز ۶۹ در مقابل ۵۶ قابل ملاحظه است. دوم اینکه میانگین سرانه تولید ثروت در نظامهای پادشاهی با میانگین ۳۲۷۱۶ دلار در مقابل ۱۰۵۰۶ دلار، سه برابر نظام های جمهوری است. سوم اینکه مقدار شاخص ثبات سیاسی 6/0 حاکی از ثبات نظامهای پادشاهی است در حالیکه مقدار 22/0- برای جمهوری ها نشان دهنده بی ثباتی این نوع نظام ها است. چهارم اینکه مقدار شاخص 75/0 برای نظام پادشاهی حاکی از قانونمندی قابل قبول در این نظام ها ولی شاخص میانگین 17/0- برای نظام جمهوری حاکی از عدم حاکمیت قانون در جمهوری هاست. و سرانجام اینکه مقدار ۵۹ برای شاخص نبود فساد در پادشاهی ها در مقابل ۳۹ برای جمهوری ها نشان دهنده فساد بیشتر در نظامهای جمهوری است که با ضعف حاکمیت قانون در جمهوری ها نیز سازگار است.
4- روش مقایسه میانه ها
در این روش، میانه امتیاز همه نظامهای جمهوری و پادشاهی در هر شاخص بصورت جداگانه محاسبه و با یکدیگر مقایسه و نظام برتر از منظر هر شاخص انتخاب خواهند شد. این روش از پشتوانه منطقی یکسانی نسبت به روش میانگین برخوردار بوده و نقش مکمل آن روش را ایفا میکند. در این بخش ضمن اعلام امتیازات میانه، اطلاعات بیشتری در مورد شاخصها نیز ارایه خواهد شد.
۱- دمکراسی: نظام پادشاهی با میانه 86 از 42 کشور در مقابل میانه 62 از 140 کشور، نظام برتر.
۲- سرانه تولید: نظام پادشاهی با میانه 20260 دلار از 42 کشور در مقابل میانه 4551 دلار از 139 کشور، نظام برتر.
۳- رضایتمندی: نظام پادشاهی با میانه 9/6 از 40 کشور در مقابل میانه 3/5 از 133 کشور، نظام برتر.
۴- ثبات سیاسی: نظام پادشاهی با میانه 85/0 از 40 کشور در مقابل میانه 24/0- از 138 کشور، نظام برتر.
۵- توسعه انسانی: نظام پادشاهی با میانه 81/0 از 41 کشور در مقابل میانه 73/0 از 142 کشور، نظام برتر.
۶- حاکمیت قانون: نظام پادشاهی با میانه 62/0 از 40 کشور در مقابل میانه 32/0- از 130 کشور، نظام برتر.
۷- نبود فساد: نظام پادشاهی با میانه 59 از 34 کشور در مقابل میانه 37 از 137 کشور، نظام برتر.
۸- نابرابری جنسیتی: نظام پادشاهی با میانه 25/0 از 33 کشور در مقابل میانه 37/0 از 119 کشور، نظام برتر.
۹- ازادی اقتصادی: نظام پادشاهی با میانه 1/66 از 34 کشور در مقابل میانه 4/58 از 137 کشور، نظام برتر.
۱۰- عملکرد زیست محیطی: نظام پادشاهی با میانه 9/47 از 37 کشور در مقابل میانه 7/40 از 129کشور، نظام برتر.
از منظر میانه ها نیز، نظام پادشاهی در هر ۱۰ شاخص نظام برتر شده و لذا دارای برتری مطلق میباشد.
مقایسه میانه ها نیز علاوه بر نشان دادن برتری مطلق نظام پادشاهی بر جمهوری در تمامی شاخصها، نتایجی را منعکس میکند که از اهمیت بیشتری برخوردار است. در اینجا هم با اینکه برتری نظام پادشاهی نسبت به جمهوری در پنج شاخص از ده شاخص را میتوان حاشیه ای تفسیر کرد ولی این برتری در پنج شاخص مهم دیگر قابل تامل است. اول اینکه برتری نظام پادشاهی در شاخص دمکراسی با امتیاز 87 در مقابل 62 قابل ملاحظه است. دوم اینکه میانه سرانه تولید ثروت در نظامهای پادشاهی با مقدار 20110 دلار در مقابل 4551 دلار، چهارو نیم برابر نظام های جمهوری است. سوم اینکه مقدارمیانه شاخص ثبات سیاسی 85/0 حاکی از ثبات نظامهای پادشاهی است در حالیکه مقدار 24/0- برای جمهوری ها نشان دهنده بی ثباتی این نوع نظام ها است. چهارم اینکه مقدار شاخص 62/0 برای نظام پادشاهی حاکی از قانونمندی قابل قبول در این نظام ها ولی شاخص میانگین 31/0-برای نظام جمهوری حاکی از عدم حاکمیت قانون در جمهوری هاست. و سرانجام اینکه مقدار میانه ۵۹ برای شاخص نبود فساد در پادشاهی ها در مقابل 37 برای جمهوری ها نشان دهنده فساد بیشتر در نظامهای جمهوری است که با ضعف حاکمیت قانون در جمهوری ها نیز سازگار است.
در پایان لازم است سپاس خود را تقدیم دوستانی کنم که با دادن مشاوره و شرکت در نظر سنجی ها، امکان انجام این تحقیق را با معیارهای جمعی بجای معیارهای فردی فراهم کردند.
من اینجا از تفسیر نتایج خودداری میکنم و آن را به خود دوستان و گفتگوی جمعی واگذار میکنم. از نظرات و پیشنهادات دوستان برای رفع ایرادات احتمالی این تحقیق استقبال میکنم.
ذکر این نکته مهم لازم است که اگرچه نتایج بدست امده با سه روش بالا بدلیل سازگاری بالای نتایج با یکدیگر از اعتبار لازم برای استناد بدانها برخوردار است ولی شخصا معیار دیگری برای انتخاب شکل نظام را در نظر دارم که از نظر خودم از پشتوانه استدلالی و منطقی بالاتری نسبت به هر سه روش بالا برخوردار است. در این مورد در آینده خواهم نوشت.
مراجع:
[۱] Democracy index, https://freedomhouse.org/countries/freedom-world/scores
[۲]GDP per capita index, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_GDP_(nominal)
[۳]Happiness index, https://worldpopulationreview.com/country-rankings/happiest-countries-in-the-world
[۴]Political stability, https://www.theglobaleconomy.com/rankings/wb_political_stability/
[۵]Human development index, https://worldpopulationreview.com/country-rankings/hdi-by-country
[۶]Rule of law index, https://www.theglobaleconomy.com/rankings/wb_ruleoflaw/
[۷]Corruption index, https://en.wikipedia.org/wiki/Corruption_Perceptions_Index#:~:text=The%20index%20is%20published%20annually,2020%20and%2030%20April%202021.
[۸]Gender inequality index, https://en.wikipedia.org/wiki/Gender_Inequality_Index
[۹] Economic freedom index, https://en.wikipedia.org/wiki/Index_of_Economic_Freedom
[۱۰] Envoirmental performance index, https://epi.yale.edu/epi-results/2022/component/epi
