یک دلیل این است که روحانیون در اقتصاد عملکردی افتضاح داشته‌اند. درآمدها به شدت کاهش یافته، ارزش ریال سقوط کرده و تورم در سراسر «هلال شیعه» افزایش یافته است. پوند لبنان یکی از بی‌ارزش‌ترین واحدهای پول دنیاست. لیر سوریه بی‌ارزش‌تر شده و اقتصاد ایران از زمانی که آمریکا در سال ۲۰۱۸ از برجام خارج شد دچار بحران شده است. دلار قبل از انقلاب اسلامی ۷ تومان بود و اکنون به بیش از ۴۵ هزار تومان رسیده است.

ایران در دوران تعلیق حیات بسر می‌برد

عراق باید این بحران را کاهش می‌داد. این کشور به تنهایی در میان کشورهای شیعه، پیوندهای خود را با اقتصاد جهانی تحت قیمومیت آمریکا حفظ کرد. اما دلالان قدرت آن ثروت نفتی‌ عراق را هدر دادند. در سرتاسر منطقه وسیع‌تر، رهبران شبه‌نظامی شیعه از اقتصاد نفتی و هدایت شبکه‌های قاچاق و تولید انبوه مواد مخدر استفاده کرده‌اند. حتی در لبنان، که زمانی مرکز بانکداری پیشرو در خاورمیانه بود، رهبران شیعه در سوء مدیریت فاجعه‌بارِ اقتصاد سهیم شدند.

دموکراسی در ایران که درواقع همان حاکمیت شیعه محسوب می‌شود با وجود حکومت همه‌جانبه روحانیون رو به زوال رفته است. مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۲۱ کمترین میزان از سال ۱۹۷۹ بعد از انقلاب اسلامی بود. مشارکت شیعیان در انتخابات عراق، از ۸۰ درصد پس از سقوط صدام حسین به حدود ۲۰ درصد در سال ۲۰۲۱ کاهش یافته و نامزدهای مستقل در صدر آرای انتخابات قرار گرفتند. گفته می‌شود که در مناطق جنوبی بیروت، پایتخت لبنان، حمایت از حزب‌الله که همچنان بر منطقه مسلط است، رو به کاهش است.

در این میان اما کاهش محبوبیت شیعه در ایران بیشتر از همه جا به چشم می‌خورد. تظاهرات مردم علیه حکومت تقریباً هر دهه یک بار بود اما از سال ۲۰۱۷ در ایران بطور مداوم تظاهرات سراسری شکل می‌گیرد. در ایران طبقه کارگر که سال‌ها پایگاه اجتماعی رژیم به شمار می‌رفت و همچنین دانشجویان و طبقه متوسط به صف معترضان پیوسته‌اند. یک نظرسنجی اخیر حاکی از آن است که بیش از ۸۰ درصد از مردم ایران اعتراضات فعلی را تأیید می‌کنند.

با افزایش نارضایتی، بسیاری از شیعیان ایمان خود را، نه فقط به ایدئولوژی آیت‌الله‌ها، بلکه به خود دین، از دست می‌دهند. تقلید مذهبی از آیت‌الله‌ها در حال تضعیف است. به ویژه زنان خواهان کنار گذاشتن پوشش مذهبی و مردسالاری و تعصب هستند. حجاب در ایران که زمانی روح‌الله خمینی بنیانگذار رژیم آن را به‌ عنوان «پرچم» جمهوری اسلامی می‌خواند، از سوی جامعه بیش از پیش کنار گذاشته می‌شود.

در عراق نیز معترضان شروع به اعتراض علیه روحانیونی کرده‌اند که نظام سیاسی عراق مشروعیت خود را از فتواهای آنها می‌گیرد. اخیراً در عراق مردم بنری را نصب کرده بودند که روی آن نوشته شده بود: «به نام دین توسط دزدان غارت شدیم». در برخی مساجد در محله‌های طبقه متوسط بغداد، روحانیون خطبه‌های نماز جمعه خود را رها کرده‌اند، زیرا دیگر توان جذب مردم را ندارند. نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که گرچه بیشتر شیعیان عراق هنوز به آیت‌الله‌های خود احترام می‌گذارند، اما دیگر کورکورانه از آنها اطاعت نمی‌کنند، به‌ ویژه در مسائل مربوط به امور شخصی و فریضه‌های دینی.

علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی در سن ۸۳ سالگی بیمار است و جانشینی او در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. به نظر نمی‌رسد هیچیک از گزینه‌های جانشینی او بتوانند قدرت رژیم را احیاء کنند. ابراهیم رئیسی رئیس دولت کنونی به دلیل نداشتن صلاحیت‌ دینی، توسط روحانیون دیگر به چالش کشیده می‌شود. مجتبی پسر علی خامنه‌ای که در قم تدریس می‌کند از گزینه‌های اصلی جانشینی اوست اما به نظر می‌رسد بعد از انقلاب۷۹ حکومت‌ موروثی کنار گذاشته شده است.

گزینه‌ها اما محدود است زیرا خامنه‌ای مدت‌ها پیش محمد خاتمی رئیس‌ جمهوری اسلامی سابق را که گفته می‌شد خواستار «تحول اساسی» در نظام شده بود، منزوی کرد. اکبر هاشمی‌ رفسنجانی یکی دیگر مهره‌های اصلی نظام تا پیش از مرگ تحت فشار بود. میرحسین موسوی از نامزدهای انتخابات ۲۰۰۹ نیز ۱۳ سال است که در حصر است. وی اخیراً خواستار برگزاری «همه‌پرسی» در مورد اینکه آیا ایران باید «جمهوری اسلامی» بماند یا نه، شده بود.

برخی خودی‌های حکومت می‌گویند که حسین سلامی فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، در صورتی که روحانیون نتوانند کشور را حفظ کنند، ممکن است برای به دست گرفتن قدرت تلاش کند. یک تحلیلگر سیاسی در تهران بر این باور است که سپاه حتا ممکن است یک «قرارداد اجتماعی جدید» ارائه دهد. سپاه پاسداران در حال حاضر بر نیروهای مسلح جمهوری اسلامی، مجلس شورای اسلامی، سرویس‌های اطلاعاتی و حدود ۴۰ درصد از اقتصاد ایران تسلط دارد، بنابراین یک کودتا دور از تصور است. یک استاد دانشگاه می‌گوید: «ما در حالت تعلیق حیات بین یک دوره و دوره بعدی بسر می‌بریم.»

تداوم نظرپردازی درباره نقش سپاه پاسداران

یکی از مشاوران حکومت می‌گوید «اگر سپاه زمام امور را به دست بگیرد، انزواگرایی روحانیون را کنار می‌گذارد و به غرب نزدیک می‌شود». این می‌تواند طبقه مرفه تجاری ایران و حتا ایرانیان پر سر و صدای خارج کشور را که سال‌ها با آیت‌الله‌ها مخالف بوده‌اند با خود همراه کند. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ممکن است حتا حمایت جمهوری اسلامی از اقمار خود را در منطقه از جمله در سوریه، لبنان و یمن کاهش دهد و این اقدام می‌تواند بر تصمیم اخیر علی خامنه‌ای برای برقراری مجدد روابط با سرسخت‌ترین رقیب سنی جمهوری اسلامی یعنی عربستان سعودی بنا شود.

عراق نیز با بحران جانشینی روحانیون خود مواجه است. البته این موضوع کمتر از ایران به صراحت سیاسی به نظر می‌رسد زیرا سیستم انتخاباتی عراق به شکلی که در ایران مورد توجه مذهبیون قرار گرفته، نیست. روحانیون عراق بجای حضور مستقیم در حکومت ترجیح می‌دهند نمایندگان خود را جلو بفرستند هرچند مقتدی صدر یکی از رهبران پوپولیست شیعیان عراق از این امر مستثنی است.

با این حال، سیاستمداران عراقی مراجع بلندپایه تقلید مثل علی سیستانی ۹۲ ساله را نعمتی برای خود می‌دانند چنانکه در سال ۲۰۱۳ وقتی داعش تهدید کرده که عراق را اشغال می‌کند، این سیستانی بود که شیعیان را به مسلح شدن فرا خواند. اما اخیراً او از صحنه سیاسی کناره‌گیری کرده و جانشین مشخصی نیز برایش پیدا نشده است. یک مفسر شیعه عراقی می‌گوید: «عصر مرجعیت رو به پایان است. مقتدی صدر ممکن است جاه‌طلبی داشته باشد تا جانشین سیستانی به عنوان رهبر روحانیون عراقی شود، اما مجموعه‌ای از دیگر رهبران شیعه به شدت علیه او هستند.»

در هر صورت، از زمانی که آمریکا در سال ۲۰۲۰ سلیمانی و ابوالمهدی المهندس را ترور کرد، رژیم ایران برای مقابله با دور شدن اقمارش در منطقه از تهران تلاش کرده است. یک تحلیلگر در بیروت نزدیک به حسن نصرالله دبیرکل حزب‌الله لبنان در پاسخ به این پرسش که چرا حزب‌الله با میانجیگری آمریکا با قرارداد دریایی جهت استخراج از میدان گاز با اسرائیل موافقت کرده است، می‌گوید: «آنها می‌پرسند که چرا ما باید عامل ایران باشیم! بشار اسد رئیس جمهور سوریه نیز مشغول کار خودش است. اسد اخیراً در امارات متحده عربی مورد استقبال قرار گرفته و به عمان سفر کرده و وزیر خارجه مصر را نیز پذیرفته است. با وجود وابستگی به ایران اما آخرین دولت عراق ممکن است با دوستی بیشتر با کشورهای تحت رهبری سنی در خلیج فارس، حاکمان ایران را ناامید کرده باشد.»

دو حکومت‌ کنونی ایران و عراق هنوز یک زوج شیعه قدرتمند هستند اما هر دو در آشفتگی بسر می‌برند. آنها و متحدانشان در منطقه شروع کرده‌اند تا شرط‌‌بندی‌های خود را تضمین کنند. حالا دیگر در کشورهای سُنّی جمله‌ی هشداردهنده‌ی ملک عبدالله پادشاه اردن مبنی بر «خطر هلال شیعی جدید علیه جهان سّنی قدیم» چندان وحشتناک به نظر نمی‌رسد.