رقیه رضایی - ایران وایر
گزارش‌هایی به دست «ایران‌وایر» رسیده که نشان می‌دهد در سال‌های اخیر، برخی از منتقدان و مخالفان جمهوری اسلامی که با ویزای تحصیلی، کار، یا اقامت‌هایی غیر از پناهندگی در کشورهای اروپایی هستند، بعد از پایان اعتبار پاسپورت ایرانی‌شان، از دریافت پاسپورت جدید محروم مانده‌اند.
از این میان، برخی فقط در اعتراضات علیه سرکوب و کشتار مردم داخل ایران شرکت کرده بودند، برخی روزنامه‌نگار و برخی دیگر نیز، فعالان سیاسی هستند که حالا سفارت‌های جمهوری اسلامی، از ارائه خدمات کنسولی به آن‌ها خودداری می‌کند.
آیا نمایندگی‌های جمهوری اسلامی می‌توانند برای شهروندانی که خارج از ایران هستند، پاسپورت صادر نکنند؟
***
اطلاعات و اسنادی به‌دست «ایران‌وایر» رسیده که نشان می‌دهد سفارت جمهوری اسلامی در مادرید اسپانیا، از صدور پاسپورت جدید برای شهروندانی ایرانی مقیم این کشور که در جریان اعتراضات به کشته شدن «مهسا (ژینا) امینی»، فعال بودند، خودداری کرده است.
«آیدا»، معلم مدارس دخترانه ایران بود و حدود سه سال پیش برای یک دوره دکترا در رشته مورد علاقه‌اش، از دانشگاه بارسلونا پذیرش گرفت. او که برای ادامه تحصیل از آموزش‌و‌پرورش مرخصی گرفته و قصد داشته بعد از اتمام تحصیل به ایران بازگردد تا کنار خانواده خود باشد، با کشته شدن ژینا، مانند هزاران ایرانی ساکن کشورهای اروپایی، برای اعتراض به خیابان‌ها آمد.
آیدا به ایران‌وایر می‌گوید: «من هم نمی‌توانستم سکوت کنم و بنابراین در تمامی مانیفست‌های بارسلونا شرکت می‌کردم. عکسم در روزنامه‌های اسپانیایی منتشر شده بود، برای همین وقتی اعتبار پاسپورتم رو به اتمام بود با ترس‌و‌لرز از طریق واتسپ سفارت وقت گرفتم و با اینکه از نظر مالی تحت فشار زیادی بودم، از بارسلونا راهی مادرید شدم.»
👈مطالب بیشتر در سایت ایران وایر
این زن ایرانی ادامه می‌دهد: «مدارکم را دادم. به من گفتند این فرم‌ها را پر کن و بنشین برایت سه ساعته صادر می‌کنیم. یک آقایی به اسم طالبی بود و گفت ما نمی‌توانیم به تو پاسپورت بدهیم. به او گفتم من معلم هستم و آمدم درس بخوانم و برگردم. گفتم اگر می‌خواستم، راحت می‌توانستم پناهنده شوم. گفت باشد بگذار ببینم چه می‌شود کرد.»
آیدا همچنین می‌گوید: «استرس اینکه پاسپورت نداشتم واقعا من را فلج کرده بود. نه می‌توانستم درس بخوانم، نه تمرکز کنم و نه بخوابم. من سه ساعت نشستم و آخر سر گفتند کارت درست شد، پدرت را در تهران بفرست وزارت امور خارجه و بگو یک برگه اجازه صدور پاسپورت به تو بدهند که ما برایت پاسپورت صادر کنیم.»
پدر آیدا صبح روز بعد به ساختمان وزارت خارجه می‌رود و بنا به گفته این زن ایرانی که ناچار شده در اسپانیا پناهنده شود، او را «تحقیر» می‌کنند و به او نامه‌ای هم نمی‌دهند.
پیگیری‌های این شهروند ایرانی به جایی نرسیده و نهایتا او بدون اینکه جواب روشنی از سفارت ایران در مادرید بگیرد، ناچار می‌شود برای اقامت در این کشور، درخواست پناهندگی بدهد: «می‌ترسیدم برگردم ایران و مطمئن بودم در فرودگاه بازداشتم می‌کنند.»
«شقایق نوروزی»، فعال برابری جنسیتی و از مدیران صفحه «می‌تو ایران» نیز، روایتی مشابه این را در اختیار ایران‌وایر قرار داده است. خانم نوروزی درباره تجربه خود در عدم دریافت پاسپورت ایرانی به ما می‌گوید: «۱۵فوریه۲۰۲۳ برای دریافت پاسپورتم اقدام کردم، به این‌دلیل که اقامت من اقامت در پروسه پناهندگی نیست، بنابراین همچنان پاسپورت من پاسپورت ایران است. اعتبار پاسپورت من تمام شد و جایی که باید تمدیدش می‌کردم، سفارت ایران در مادرید بود.»
***
او در ادامه توضیح می‌دهد که باوجود نگرانی‌های امنیتی، در مشورت با وکلای حقوق‌بشری به این نتیجه می‌رسد که برای دریافت پاسپورت اقدام کند. او هم در ماه فوریه سال ۲۰۲۳ در روندی مشابه آیدا، برای پاسپورت اقدام می‌کند، راهی سفارت ایران در مادرید می‌شود، مدارک خود را تحویل می‌دهد، ولی به او می‌گویند که باید درباره او از تهران استعلام بگیرند.
شقایق نوروزی می‌افزاید: «گفتند ما با شما تماس می‌گیریم. من برگشتم. یکی-دو بار از طریق واتسپ پرسیدم، یک بار دو هفته بعد گفتند آماده شده و پست را هماهنگ کنید که بیاید بردارد. اما روز قبلش پیام دادند که نه آماده نشده و سفیر می‌خواهد با شما حرف بزند.»
به گفته او شخصی که آن زمان با او تلفنی صحبت کرده باز هم بهانه عدم دریافت جواب استعلام را مطرح کرده است.
نهایتا مدتی قبل، خانم نوروزی بعد از چند ماه پیگیری، موفق می‌شود با فردی با نام‌خانوادگی «وطن» که خود را سرکنسول معرفی کرده، تلفنی صحبت کند.
از این مکالمه یک فایل صوتی حدودا ۲۰ دقیقه‌ای به دست ایران‌وایر رسیده و در آن، این شخص اگرچه در ابتدا سعی می‌کند موضوع را گردن نگرفته و درباره علت عدم صدور پاسپورت برای خانم نوروزی مسوولیتی نپذیرد، اما در نهایت به او می‌گوید که وقتی شما برای نظام دردسر درست می‌کنید، باید منتظر عواقب آن هم باشید.
«گفتند قلب آقای خامنه‌ای را به‌درد آورده‌ای»
این نخستین‌بار نیست که دفاتر رسمی نظام سیاسی حاکم بر ایران، حقوق شهروندی ایرانیان ساکن کشورهای دیگر را به رسمیت نشناخته و آن‌ها را در وضعیت بلاتکلیف نگه می‌دارد؛ به آن‌ها هزینه‌های مالی و روانی تحمیل می‌کنند و به‌رغم خطر بازداشت، آن‌ها را تشویق می‌کنند که برای دریافت پاسپورت یا خود به ایران بازگردند، یا یکی از اقوام خود را به وزارت خارجه بفرستند.
«رویا کریمی مجد»، روزنامه‌نگار حوزه زنان که از اردیبهشت ۱۳۸۷ در «رادیو فردا»، مستقر در جمهوری چک مشغول به‌کار است نیز، سال‌ها قبل با چنین موضوعی روبه‌رو شده است.
***
او به ایران‌وایر می‌گوید که موضوع محرومیت او از داشتن پاسپورت ایرانی مربوط به دوران ریاست‌جمهوری «محمود احمدی نژاد»، در اواخر دهه ۸۰ است.
به گفته این عضو تحریریه رادیو فردا، «پاسپورتم احتیاج به تمدید داشت. پاسپورت من را گرفتند و من فرم‌ها را پر کردم، اما هرچه منتظر شدم به من خبری ندادند که بیایم و پاسپورت جدیدم را بگیرم.»
خانم کریمی‌مجد توضیح می‌دهد: «وقتی تماس گرفتم، از من دعوت کردند بروم آنجا. کاردار خودش آمد و گفت که شما می‌دانید که شرایط دشواری را برای جمهوری اسلامی ایجاد می‌کنید؟ من هم گفتم شما شرایط دشواری را برای من در ایران ایجاد کردید که من ناچار شدم ایران را ترک کنم.»
در پی این مکالمه، پاسپورتی برای خانم کریمی مجد صادر نشد و سفارت ایران به او گفت که منتظر بماند: «سری بعد که تماس گرفتند من را خواستند آنجا و گفتند کاری که شما در رادیوفردا انجام می‌دهید باعث شده که قلب آقای خامنه‌ای به درد بیاید و ما باید آن را جبران کنیم. گفتم یعنی پاسپورت به من نمی‌دهید؟ گفتند شما برگردید ایران. ما به شما برگه می‌دهیم برگردید ایران و آنجا درخواست پاسپورت کنید.»
این روزنامه‌نگار ایرانی که ناچار شده در شرایط پراسترس «بی‌دولت» برای بیش از یک سال در اتحادیه اروپا باقی بماند، می‌گوید: «هرگز بعد از آن برای من پاسپورت ایران صادر نشد.»
زندگی بدون مدارک هویتی مورد تایید کشور مورد تابعیت، در تمام کشورهای جهان غیرقانونی است. طی کردن روند تغییر نوع مهاجرت، پروسه‌ای پراسترس، پرهزینه و به سختی امکان‌پذیر است؛ با این‌وجود، سفارت‌های نظام جمهوری اسلامی دست‌کم در کشورهای اروپایی و بعضا بریتانیا، در مواردی بدون اینکه حتی مدرکی دال بر عدم صدور پاسپورت به دست شهروندان معترض و مخالف بدهند، آن‌ها را مورد انتقام‌جویی قرار می‌دهند.
سفارت‌هایی مختص تضییع حقوق شهروندی
هیچ‌یک از افرادی که با ایران‌وایر گفت‌وگو کرده‌اند، مدارک کتبی و رسمی از سفارت‌های جمهوری اسلامی در کشورهای محل اقامت خود دریافت نکرده‌اند. «محمد مقیمی»، وکیل پایه یک دادگستری و کارشناس ارشد حقوقبشر می‌گوید که همین موضوع نشان‌دهنده تلاش حکومت برای فشار بر فعالان مدنی و سیاسی است.
او توضیح می‌دهد: «برخورداری از گذرنامه یا پاسپورت که یک کارت شناسایی برای سفر به کشورهای دیگر است، یک حق شهروندی است. افراد مطابق قوانین و اسناد بین‌المللی حقوق‌بشری ازجمله اعلامیه جهانی حقوقبشر و میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی که ایران نیز به آن پیوسته، حق رفتوآمد و سفر دارند.»
به گفته این وکیل دادگستری، موضوع آزادی سفر در قوانین داخلی ایران نیز پیش‌بینی شده است: «برابر قانون مدنی، افراد حق رفتوآمد دارند، از لوازم آزادی رفتوآمد، داشتن گذرنامه است. پس یک حق شهروندی است و نمی‌تواند بدون دلیل سلب شود.»
آقای مقیمی با تاکید بر اینکه در مواردی دادگاه با ادله و حکم قطعی می‌توانند فرد را از داشتن پاسپورت محروم کند، می‌گوید: «ولی اگر هم قرار باشد از کسی این حق شهروندی سلب شود، باید مطابق قانون و حکم دادگاه، با بیان علت صورت پذیرد. برای نمونه، بعضی مواقع شخصی را که قتل یا کلاهبرداری مرتکب شده، از حقوق اجتماعی با حکم دادگاه منع می‌کنند. به این محکومیت‌ها می‌گویند محرومیت از حقوق اجتماعی.»
او تاکید می‌کند: «چنانچه دادگاهی صالح در یک فرایند قضایی این قرار محکومیت را صادر کند، می‌توانند به یک شخص پاسپورت ندهند، یا پاسپورت او را ضبط کنند که نتواند از کشور خارج شود.»
به گفته او، «ولی محرومیت از صدور گذرنامه به‌منظور جلوگیری از ورود به کشور یا رفتوآمد به دیگر کشورها برای شخصی که خارج از کشور است، ابداع جمهوری اسلامی که از هیچ مبنا و منطق حقوقی برخوردار نیست و به منظور گروکشی و عقده‌گشایی صورت می‌گیرد.»
این حقوقدان ایرانی در ادامه، بر غیرقانونی بودن عدم صدور پاسپورت برای فعالان ایرانی در خارج از کشور تاکید کرده و می‌گوید: «در این موارد می‌بینیم که نه حکمی وجود دارد و نه دلیلی برای این محرومیت‌ها مطرح شده است. در واقع فقط به‌دنبال این هستند که با این روش به فعالان خارج از ایران و سلبریتی‌هایی که فعال هستند، فشار وارد کنند. این، نشان‌دهنده ضعف و حقارت جمهوری اسلامی است.»
به گفته او، سفارت‌ها «با عذر و بهانه سعی می‌کنند مسوولیت را برعهده نگیرند، چون انعکاس این عمل در افکار عمومی آن کشور برای سفارتخانه‌ها خوب نیست.» آقای مقیمی تاکید می‌کند: «در عمل دارند یک اقدام غیرقانونی انجام می‌دهند، یک حق شهروندی را سلب می‌کنند تا از این اهرم برای فشار به فعالان استفاده کنند.»
حقوق شما
«موسی برزین»، حقوقدان و مشاور حقوقی ایران‌وایر، می‌گوید که در سال‌های اخیر، مقامات جمهوری اسلامی بدعتی را راه انداخته‌اند تحت‌عنوان «ممنوع از خدمات کنسولی، که صددرصد غیرقانونی است.»
او توضیح می‌دهد: «کارهایی که در کنسولگری انجام می‌شود، مربوط به حقوق شهروندی است، مثل گرفتن شناسنامه، تمدید گذرنامه و گرفتن برگه ولادت. این‌ها کارهای اداری است. همچنان که در ایران هم یک نفر که فعال سیاسی است و زندان رفته، می‌تواند برای فرزندش شناسنامه یا اگر ممنوع الخروج نباشد، برای خودش گذرنامه بگیرد.»
او با تاکید بر اینکه عدم صدور گذرنامه ایرانیان فعال در خارج از ایران، غیرقانونی است، می‌گوید: «در این موارد حتما دستور از وزارت امور خارجه است. بنابراین برای پیگیری باید به مراجع داخلی مراجعه کرد. باتوجه به اینکه خود شخص هم حاضر نیست برود ایران و نمی‌تواند برود، دشوار است.»
این حقوقدان ایرانی ادامه می‌دهد: «توصیه ما این است که با وزارت خارجه نامه‌نگاری شود. تنها راه کاربردی این است. ایمیل بزنند و نامه بفرستند و مساله را از آنجا پیگیری کنند.»
آقای برزین در پایان نیز تاکید می‌کند: «حتما و حتما این موارد باید رسانه‌ای شوند. رسانه‌ای کردن، کنسولگری را تحت فشار می‌گذارد که وظایف خود را انجام دهد.»
