مقدمهایران کشوری با تنوع قومی و فرهنگی گسترده است که عشایر یکی از اصیل‌ترین و کهن‌ترین گروه‌های آن محسوب می‌شوند. عشایر ایران، از جمله ایل قشقایی، بختیاری، ترکمن، لر، کرد، بلوچ و سایر اقوام، همواره نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ کشور داشته‌اند. اما در دوره‌های مختلف، محدودیت‌های آموزشی و فرهنگی، یکی از چالش‌های اساسی این جوامع بود.
در این میان، استاد محمد بهمن‌بیگی با ایجاد یک انقلاب آموزشی، مسیر پیشرفت را برای هزاران کودک عشایری هموار کرد. او نام خود را به‌عنوان بنیان‌گذار آموزش نوین عشایری در تاریخ ایران جاودانه ساخت.در این مقاله به بررسی نقش بهمن‌بیگی، تأثیرات اقدامات او و وضعیت کنونی آموزش و فرهنگ عشایری پس از او می‌پردازيم.
۱. عشایر ایران؛ ساختار، فرهنگ و چالش‌های تاریخی
۱.۱. ساختار اجتماعی و فرهنگی عشایر
عشایر ایران دارای ساختاری قبیله‌ای و سنتی هستند که مبتنی بر کوچ‌نشینی، دامداری، اقتصاد معیشتی و همبستگی قومی است. آن‌ها در طول قرن‌ها، فرهنگ، زبان، موسیقی و هنرهای خاص خود را حفظ کرده‌اند و همچنان بخشی مهم از هویت ملی ایران را تشکیل می‌دهند.
۱.۲. ایل قشقایی و شخصیت‌های مبارز آن
ایل قشقایی یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین اتحادیه‌های عشایری ایران است که در استان‌های فارس، کهگیلویه و بویراحمد و بخش‌هایی از بوشهر زندگی می‌کنند. این ایل در تحولات سیاسی ایران نقش مهمی داشته است. از جمله شخصیت‌های برجسته این ایل می‌توان به صولت‌الدوله قشقایی، ناصرخان قشقایی و خسروخان قشقایی اشاره کرد که در برابر استبداد و اشغال خارجی ایستادگی کردند.
۱.۳. چالش‌های فرهنگی و آموزشی عشایر
پیش از اقدامات محمد بهمن‌بیگی، سیستم آموزشی رسمی ایران توجهی به عشایر نداشت. سبک زندگی کوچ‌نشینی، نبود مدارس ثابت و کمبود معلمان، باعث می‌شد بسیاری از نخبگان عشایری از تحصیل محروم بمانند.
۲. استاد محمد بهمن‌بیگی و انقلاب آموزشی عشایر
۲.۱. معرفی شخصیت و انگیزه‌های بهمن‌بیگی
محمد بهمن‌بیگی در سال ۱۲۹۸ در ایل قشقایی متولد شد. او پس از فارغ‌التحصیلی در رشته حقوق از دانشگاه تهران، تصمیم گرفت زندگی خود را وقف آموزش عشایر کند.
۲.۲. تأسیس مدارس عشایری؛ از مدرسه چهل‌نفری تا یک نهضت ملی
محمد بهمن‌بیگی کار خود را با تأسیس مدرسه‌ای کوچک با ۴۰ دانش‌آموز عشایری در شیراز آغاز کرد که به "مدرسه چهل‌نفری" معروف شد. این مدرسه بعد از انقلاب ۵۷ به "مدرسه عشایری" تغییر نام یافت که در شیراز، خیابان دکتر صورتگر واقع است.
نکته حیرت‌انگیز این بود که هر ۴۰ دانش‌آموز این مدرسه توانستند وارد دانشگاه شوند، که نشان‌دهنده موفقیت این روش آموزشی بود.
۲.۳. گسترش مدارس عشایری و تأثیر ملی آن
با مشاهده موفقیت اولیه، دولت از طرح‌های بهمن‌بیگی حمایت کرد و مدارس عشایری در سراسر کشور گسترش یافتند. این مدارس هزاران کودک عشایری را تحت آموزش قرار دادند و روش "آموزش سیار" را به‌کار گرفتند، که در آن معلمان همراه با کوچ عشایر، تدریس را ادامه می‌دادند.
۲.۴. تحسین بین‌المللی و الگوبرداری کشورهای دیگر
طرح مدارس عشایری آن‌چنان موفق بود که از کشورهای مختلف، از جمله آمریکا، برای مطالعه و الگوبرداری از این مدل آموزشی به ایران آمدند. این یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای نظام آموزشی ایران بود.
۲.۵. انقلاب فرهنگی ایران‌شمول بهمن‌بیگی
انقلاب فرهنگی محمد بهمن‌بیگی تنها مختص به ایل قشقایی نبود، بلکه تأثیر آن تمامی عشایر ایران را دربر گرفت؛ از کوه‌های زاگرس و ایل بختیاری گرفته تا ایلات خرم‌آباد، کردها، عشایر عرب در خوزستان، عشایر بلوچ، ترکمن‌های صحرا و ایلات سایر استان‌های ایران. تفکر بهمن‌بیگی ایران‌شمول بود و اگرچه خودش از ایل قشقایی بود، اما آرمان او، آموزش و توسعه فرهنگی برای تمامی عشایر ایران بود.
۳. پس از محمد بهمن‌بیگی؛ آیا تحول ادامه یافت؟
۳.۱. وضعیت کنونی آموزش عشایر
پس از انقلاب اسلامی، بخشی از ساختار مدارس عشایری حفظ شد، اما به‌مرور، حمایت‌های دولتی کاهش یافت و بسیاری از مدارس عشایری تعطیل شدند. امروزه عشایر همچنان با مشکلاتی همچون کمبود مدارس، ضعف امکانات، کمبود معلمان متخصص و کاهش حمایت‌های دولتی مواجه هستند.
۳.۲. آیا شخصیتی مانند استادبهمن‌بیگی ظهور کرده است؟
پس از بهمن‌بیگی، افراد زیادی در حوزه آموزش عشایر فعالیت کردند، اما هیچ‌کس نتوانست در ابعاد او، یک انقلاب آموزشی ایجاد کند. موانع بوروکراتیک و کاهش حمایت‌های دولتی از جمله دلایل این مسئله هستند.
۴. نتیجه‌گیری و راهکارها
محمد بهمن‌بیگی نشان داد که با اراده و برنامه‌ریزی، می‌توان حتی در سخت‌ترین شرایط، تحول فرهنگی ایجاد کرد. اما پس از او، آموزش عشایر با چالش‌هایی روبه‌رو شده و نیازمند برنامه‌های جدید و حمایت‌های جدی است. برای احیای این سیستم، پیشنهاد می‌شود:
۱. احیای مدارس عشایری با روش‌های نوین مانند آموزش آنلاین و ترکیبی.
۲. ایجاد مراکز تربیت معلم ویژه عشایر برای پرورش معلمان بومی.
۳. اختصاص بودجه‌های ویژه از سوی دولت برای توسعه آموزش عشایر.
۴. ترویج نقش‌آفرینی بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد در آموزش عشایر.
۵. الگوبرداری از مدل‌های موفق بین‌المللی برای توسعه پایدار آموزش عشایری.
سخن پایانی
استاد محمد بهمن‌بیگی یک شخصیت تکرارنشدنی در تاریخ ایران بود که مسیر تحول فرهنگی را برای عشایر هموار کرد. اما برای حفظ و گسترش این تحول، نیاز به مدیرانی با بینش و تعهدی مانند او داریم. آینده آموزش عشایر به تصمیماتی که امروز اتخاذ می‌شود بستگی دارد و بدون شک، راه بهمن‌بیگی هنوز می‌تواند راهگشای پیشرفت عشایر ایران باشد.
منابع پیشنهادی برای مطالعه بیشتر:
1. "بخارای من، ایل من" (خاطرات و تجربیات او در آموزش عشایری)
2. "اگر قره‌قاچ نبود" (مروری بر تاریخ ایل قشقایی و نظام آموزشی عشایر)
3. "به اجاقت قسم" (تجربیات بهمن‌بیگی در ایجاد مدارس عشایری)
4. "طلای شهامت" (بررسی اجتماعی و فرهنگی مشکلات عشایر
۴. مطالعات جامعه‌شناسی عشایر ایران - نوشته‌های مختلف درباره عشایر و آموزش آنان
۵. مقالات علمی منتشرشده درباره نظام آموزشی عشایری و تأثیرات آن
پارسا زندی (مشاور حقوقی)
