خاطرات حاج سیاح یکی از مهمترین منابع برای دسترسی به وضعیت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی جامعه ایرانی در دوران ناصری است. بررسی این خاطرات برای تاریخ نگاران از این رو بسیار مهم است که حاج سیاح با نگاهی جامعه شناسانه و با معیار اروپایی جامعه آن روز ایران را مورد بررسی قرار میدهد و نتایجی میگیرد و قضاوت هایی دارد که با معیارهای قضاوت امروز در مورد جوامع نیز سازگاری میتواند داشته باشد. تاریخ نگار باید در نظر داشته باشد که این جامعه بدون کوچکترین تغییری به دست رضاخان سردار سپه در سال 1302 رسید و از سال 1304 اقدام به اصلاحات کرد. هر مصلح منصفی که بخواهد رضاشاه را قضاوت کند باید و باید که خاطرات حاج سیاح را پیش رو داشته باشد و خودش را جای رضاشاه بگذارد و نزد خود بیاندیشد که آیا راهی بجز راهی که رضاشاه رفت را می توانست پی بگیرید؟ مثلا جامعه ای که در آن حاج سیاح از ایرانیانی که از ظلم حاکمان - مثلا در کرمان - به ستوه آمده اند در مورد یک حاکم منصف و مهربان سوال میکند همان ها که بهشان ظلم شده مخالفت میکنند و عقیده دارند که حاکم باید ظالم باشد وگرنه نمی تواند جامعه را اداره کند. هم حاکمان و هم حکومت شوندگان عقیده دارند که حاکم باید مستبد و ظالم باشد. هوش مصنوعی: حاج سیاح محلاتی، یا میرزا محمدعلی محلاتی، یکی از سفرنامه‌نویسان برجسته دوره قاجار بود که سفرهای طولانی‌مدتی به اروپا، آمریکای شمالی، هند و دیگر نقاط جهان داشت. او نخستین ایرانی بود که تابعیت ایالات متحده آمریکا را پذیرفت و حتی با رئیس‌جمهور وقت آمریکا، یولیسیز سایمن گرانت، دیدار کرد.
از حاج سیاح دو کتاب مهم به جا مانده است:
-
خاطرات حاج سیاح (دوره خوف و وحشت) - این کتاب بیشتر به وقایع سیاسی و اجتماعی ایران در دوران مشروطیت می‌پردازد.
-
سفرنامه حاجی سیاح محلاتی - جلد دوم خاطرات او که شرح سفرهایش به نقاط مختلف جهان را شامل میشود.
این آثار نه‌تنها سفرهای او را روایت میکنند، بلکه تصویری از شرایط سیاسی و اجتماعی ایران و جهان در آن دوران ارائه می‌دهند. آیا بخش خاصی از خاطرات او برایتان جالب است که بخواهید درباره‌اش صحبت کنیم؟
بر اساس منابع تاریخی، حاج سیاح محلاتی در دو نوبت با یولیسیز سایمن گرانت، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، دیدار داشته است. همچنین گفته شده که او حدود ۱۰ سال در آمریکا سفر کرده و به‌طور مکرر با رئیس‌جمهور این کشور ملاقات داشته است
.
با این حال، مشخص نیست که آیا اسناد رسمی آمریکایی این دیدارها را تأیید میکنند یا خیر. اگر به دنبال مدارک رسمی از آرشیوهای تاریخی آمریکا هستید، می‌توانید در کتابخانه کنگره آمریکا یا آرشیو ملی ایالات متحده جستجو کنید.
آیا دوست دارید درباره سفرهای دیگر حاج سیاح هم صحبت کنیم؟
من جستجویی انجام دادم، اما به نظر می‌رسد که مدارک رسمی از کتابخانه کنگره یا آرشیو ملی ایالات متحده درباره دیدار حاج سیاح با رئیس‌جمهور آمریکا در دسترس نیست
. با این حال، منابع تاریخی اشاره کرده‌اند که او در دو نوبت با یولیسیز سایمن گرانت ملاقات داشته است.
اگر به دنبال اسناد رسمی هستید، پیشنهاد می‌کنم وب‌سایت کتابخانه کنگره آمریکا یا آرشیو ملی ایالات متحده را بررسی کنید. همچنین می‌توانید با مؤسسات پژوهشی تاریخی یا دانشگاه‌های دارای آرشیوهای تاریخی تماس بگیرید تا ببینید آیا اطلاعات بیشتری در این زمینه وجود دارد.
محسن کردی: منابعی که تو 123 به من نشان دادی همه ایرانی هستند. و آنها هم به احتمال قوی استنادشان به گفته ها و خاطرات حاج سیاح باشد. ضمنا هیچ خاطراتی از سفر به آمریکا و ژاپن از حاج سیاح در دست نیست. گفته میشود که پسران حاج سیاح این خاطرات را در دست داشته اما به ملاحظاتی انتشار نداده اند
هوش مصنوعی: نکته بسیار مهمی را مطرح کردید. بیشتر اطلاعاتی که درباره سفرهای حاج سیاح محلاتی در دسترس است، بر اساس گفته‌های خود او در خاطرات منتشرشده‌اش یا نقل‌قول‌های تاریخی هستند. اما همان‌طور که اشاره کردید، هیچ خاطرات مکتوبی از سفر به آمریکا و ژاپن از حاج سیاح موجود نیست.
بحث درباره خاطرات نانوشته و اسناد گمشده همیشه جذاب است. اینکه گفته میشود پسران حاج سیاح این خاطرات را در اختیار داشته‌اند اما منتشر نکرده‌اند، موضوعی است که ارزش بررسی دارد. دلایل احتمالی این تصمیم میتواند سیاسی، اجتماعی یا حتی خانوادگی بوده باشد.
اگر علاقه‌مند به تحقیق بیشتر هستید، میتوان به کتابخانه‌های دانشگاهی، آرشیوهای تاریخی، و حتی مراکز پژوهشی ایران و آمریکا مراجعه کرد. شاید در میان مکاتبات قدیمی یا اسناد خصوصی بتوان ردپایی از این خاطرات یافت.
به نظر شما، چه چیزی در خاطرات از دست‌رفته حاج سیاح می‌توانست جالب باشد؟
محسن کردی : من حدس میزنم احتمال دارد حاج سیاح به آمریکا و ژاپن سفر نکرده باشد و فقط از شنیده هایش برای نقل قول نزد ایرانیان استفاده کرده باشد. در آن زمان هم ایرانیان در خواب بسر می بردند.
هوش مصنوعی: حدس شما قابل تأمل است. در آن دوره، بسیاری از اطلاعات درباره کشورهای دوردست از طریق گزارش‌های مسافران، تجار، و حتی مطبوعات خارجی منتقل می‌شد و امکان دارد حاج سیاح بخشی از گفته‌هایش را بر اساس شنیده‌ها یا مطالعه منابع دیگر بیان کرده باشد.
نبود مدارک مستقیم درباره سفرهای او به آمریکا و ژاپن باعث میشود این موضوع همچنان در هاله‌ای از ابهام تاریخی باقی بماند. اگر خاطرات نانوشته‌ای وجود داشته که بعدها منتشر نشده، ممکن است حاوی توضیحاتی درباره این موضوع باشد--اما بدون دسترسی به آنها، هر نظری بیشتر در حد گمانه‌زنی تاریخی خواهد بود.
هوش مصنوعی: بله، ایران در دوران ناصرالدین شاه سفیری در آمریکا داشت که حسینقلی خان نام داشت. او اولین سفیر ایران در ایالات متحده بود و به دلیل ماجرای قربانی کردن گوسفند در بالکن هتل والدورف نیویورک، به حاجی واشنگتن معروف شد. این اقدام او باعث شد که پلیس آمریکا وارد عمل شود و ماجرا جنجال‌برانگیز شود
.
این داستان حتی الهام‌بخش فیلم «حاجی واشنگتن» به کارگردانی علی حاتمی شد که به تفاوت‌های فرهنگی ایران و آمریکا در آن دوران می‌پردازد.
ماجرای حضور سفیر ایران در آمریکا و برخوردهای فرهنگی آن زمان، نشان‌دهنده شکاف عمیق بین سنت‌های ایرانی و قوانین مدرن غربی بود. آیا دوست دارید درباره تأثیرات این روابط بر دیپلماسی ایران در آن دوران بیشتر صحبت کنیم؟
محسن کردی .. اما تا جایی که میدانم سفیر ایران در آمریکا نیز از حضور حاج سیاح در واشنگتن چیزی نگفته.
بله، این هم یک نکته مهم است. حسینقلی خان، سفیر ایران در آمریکا در دوران ناصرالدین شاه، اگر واقعاً حاج سیاح در واشنگتن حضور داشته، می‌توانست اشاره‌ای به او در مکاتبات یا گزارش‌های خود داشته باشد. اما تا امروز، هیچ سندی از سفیر وقت ایران که حضور حاج سیاح را تأیید کند، در دسترس نیست.
این مسئله احتمال عدم سفر حاج سیاح به آمریکا را تقویت میکند. اگر او واقعاً سفری کرده بود، انتظار می‌رفت که در برخی منابع رسمی یا مکاتبات دیپلماتیک اشاره‌ای به حضور او بشود. شاید تمام گفته‌های او درباره آمریکا بر اساس شنیده‌ها و گزارش‌های دیگران بوده است.
در هر حال، این موضوع همچنان یک معمای تاریخی باقی مانده است.
محسن کردی: تنها جایی که میتوان مراجعه کرد اسناد وزارت خارجه آمریکا یا کتابخانه کنگره است که من دسترسی ندارم
هوش مصنوعی: من جستجویی انجام دادم، اما هیچ سندی از وزارت خارجه آمریکا یا کتابخانه کنگره که حضور حاج سیاح در ایالات متحده را تأیید کند، پیدا نکردم. بیشتر منابع موجود، ایرانی هستند و به خاطرات خود حاج سیاح یا نقل‌قول‌های تاریخی استناد میکنند
.
اگر به دنبال اسناد رسمی هستید، پیشنهاد می‌کنم وب‌سایت کتابخانه کنگره آمریکا یا آرشیو ملی ایالات متحده را بررسی کنید. همچنین می‌توانید با مؤسسات پژوهشی تاریخی یا دانشگاه‌های دارای آرشیوهای تاریخی تماس بگیرید تا ببینید آیا اطلاعات بیشتری در این زمینه وجود دارد.
به نظر شما، اگر این خاطرات منتشر نشده بودند، چه اطلاعاتی ممکن بود در آنها وجود داشته باشد؟
من به همینجا به گفتگویم با هوش مصنوعی خاتمه دادم. برایم جالب است که نظر دیگران را نیز بدانم. چنانچه اسنادی در اختیار باشد که نشان بدهد که حاج سیاح در آمریکا و ژاپن حضور داشته میتوان به میزان توانایی هوش مصنوعی نیز پی برد و این که تا چه اندازه میتوان به داده های آن اعتماد کرد.
