با اینکه تنها ۱٪ جمعیت و خشکی‌های جهان را داریم، اما بیش از ۱۳٪ نفت، ۱۷٪ گاز طبیعی، ۷٪ ذخایر معدنی و از بهترین منابع انرژی بادی و خورشیدی دنیا در اختیار ماست. یعنی منابعی بسیار فراتر از سهم‌مان داریم، اما به‌جای توسعه، امروز بیش از ۷۵٪ مردم ایران زیر خط فقر زندگی می‌کنند--نه به‌دلیل کمبود منابع، بلکه به‌خاطر سوء‌مدیریت، فساد و ناکارآمدی نظام حکمرانی.
بحران آب و برق هم ریشه در همین ناکارآمدی دارد. کشاورزی که نه امنیت شغلی دارد و نه برنامه، برای زنده ماندن مجبور به مصرف بی‌رویه آب است. در نهایت هم همین کشاورز، قربانی شرایط، به‌عنوان مقصر معرفی می‌شود. هم‌زمان، رژیم با ساختن دشمن‌های خارجی و خرج کردن پول نفت، شبکه‌ای از وفاداران خود را تغذیه می‌کند--از نهادهای نظامی گرفته تا #کاسبان_تحریم که از بحران سود می‌برند و مانع هرگونه اصلاح می‌شوند.
اما این تمام ماجرا نیست.
بیش از ۵۰ میلیون ایرانی زیر ۴۰ سال دارند، و ۱۵ میلیون نفرشان تحصیلات دانشگاهی دارند. بسیاری از همین جوان‌ها در سخت‌ترین شرایط، استارتاپ و کسب‌وکار نوآورانه راه انداخته‌اند، به‌ویژه در حوزه‌های علوم، فناوری و مهندسی.
ایران از موقعیتی ژئوپلیتیکی برخوردار است که می‌تواند آن را به شاهراه منطقه‌ای انرژی، تجارت و ترانزیت تبدیل کند.
سطح پایین بدهی‌های خارجی، برخلاف بسیاری از اقتصادهای نوظهور، فرصتی برای اصلاح ساختار مالی و جذب سرمایه خارجی فراهم کرده است.
شبکه‌ای از مدیران اجرایی و کارآفرینان ایرانی در خارج از کشور نیز وجود دارد که بدون انگیزه قدرت یا مقام، آماده‌اند برای بازسازی ایران نقش‌آفرینی کنند.
اما راه‌حل چیست؟
۱. باید میان اهل تعقل و سودجویان مرزبندی کرد
امروز وقت آن است که تفاوت بگذاریم بین دو دسته از افراد در ساختار حاکمیت:
- مدیران خسته و واقع‌بین که از وضعیت موجود دل‌زده‌اند، دغدغه مردم دارند و به دنبال راهی برای خروج کشور از بحران هستند.
- و کاسبان تحریم که با بقای تحریم، فساد و بی‌ثباتی نفع می‌برند و مانع هرگونه تحول می‌شوند.
این دو، در مسیر و انگیزه کاملاً متفاوتند. اولی‌ها باید فرصت شنیده‌شدن و عمل‌کردن پیدا کنند. آن‌ها می‌توانند شکاف‌هایی در ساختار بسته امروز ایجاد کنند که به نفع مردم باشد--به‌شرطی که از طرف جامعه، حمایت شوند.
۲. حذف تدریجی ارز رانتی و پرداخت یارانه هوشمند
ارز ۴۲۰۰ تومانی، ثروت ملی را به جای مردم، به جیب مافیا ریخته. این سیاست نه عدالت آورد، نه ثبات.
راه‌حل جایگزین، پرداخت یارانه نقدی هدفمند به خانوارهای واقعی نیازمند است. این تغییر باید تدریجی، شفاف و با گفت‌وگوی اجتماعی همراه باشد.
۳. شفاف‌سازی بودجه با مدل‌های پایلوت
در بسیاری از کشورها، اجرای پایلوت مدل بودجه‌ریزی شفاف در یک استان یا وزارتخانه به نقطه عطفی در اصلاح نظام مالی تبدیل شده است. برای نمونه، اوکراین با راه‌اندازی سامانه شفاف‌سازی بودجه در وزارت آموزش، موفق شد هم فساد را کاهش دهد و هم اعتماد عمومی را بازسازی کند. شیلی نیز با اجرای پایلوت بودجه‌ریزی مشارکتی در شهرداری‌های محلی، مشارکت مردم را در تصمیم‌گیری‌ها افزایش داد.
ایران نیز می‌تواند از این الگو پیروی کند. با انتخاب یک استان یا وزارتخانه برای اجرای بودجه‌ریزی شفاف، مردم خواهند دید که چه میزان بودجه وارد می‌شود، چگونه هزینه می‌شود، و سهم واقعی آن‌ها چیست.
کمپین‌هایی مانند #بودجه_مردمی با استفاده از زبان ساده و ابزارهای گرافیکی، می‌توانند نهادهای غیرپاسخگو را در کنار آموزش، درمان و توسعه قرار دهند و افکار عمومی را نسبت به اولویت‌های واقعی بیدار کنند.
این مسیر آزموده‌شده می‌تواند سکوی اجماع ملی برای اصلاحات مالی و بازسازی اعتماد اجتماعی باشد، همان‌طور که در دیگر کشورها ممکن شد.
۴. اتصال به اقتصاد جهانی با پنج گام کلیدی
اگر قرار است کشور از رکود و فقر خارج شود، باید با جهان آشتی کند. این یعنی:
۱. پیوستن به FATF برای شفافیت مالی و مقابله با فساد
۲. اجرای استانداردهای IFRS برای جذب سرمایه‌گذار
۳. عضویت در MIGA برای تضمین سرمایه‌های خارجی
۴. رعایت قوانین ILO برای حفظ حقوق کارگران
۵. ایجاد نظام داوری بی‌طرف برای امنیت قراردادها
۵. تجربه پایلوت، دستاورد ملی شود
اجرای موفق یک نمونه کوچک می‌تواند تبدیل به الگویی برای کل کشور شود. اگر نتایج آن مستند و شفاف منتشر شود، هم امید مردم را افزایش می‌دهد، هم پشتوانه‌ای برای مدیران مسئول و دغدغه‌مند می‌سازد.
«راه‌حل از دل سیستم هم ممکن است.»
جمع‌بندی:
برای عبور از وضعیت فعلی، فقط فریاد کافی نیست. باید روایت ساخت. باید تفکیک کرد بین کسانی که اهل عقل، تدبیر و نجات کشورند با آن‌هایی که فقط به فکر جیب و قدرت خود هستند.
مردم اگر بدانند راهی هست که بدون خشونت، بدون فروپاشی، و با تغییر واقعی در مسیر بهترشدن حرکت کند، نه‌تنها همراه می‌شوند، بلکه تبدیل به نیروی فشار هوشمند خواهند شد.
بردیا حریری، مشاور مالی با دکترای اقتصاد از بریتانیا است. او با تمرکز بر استارتاپ‌ها و سرمایه‌گذاری‌های تجاری در سیلیکون‌ولی، به کارآفرینان و کسب‌وکارها در زمینه‌های پیشرفته حفاظت از دارایی، برنامه‌ریزی مالیاتی و انتقال ثروت مشاوره می‌دهد. حریری همچنین عضو فعال «ایرانسانس» است و در این چارچوب با کارشناسان ایرانی در سراسر جهان برای طراحی مدل‌های اقتصادی نوین و بازسازی آینده ایران همکاری نزدیک دارد.
