پیشگفتار

بر عکس عرب ها که قبل از اسلام تاریخ نداشتند و اسلام برای آنها هم تاریخ شد، هم هویت و هم مذهب ما ایرانیان یک گذشته تاریخی طولانی را پشت سر گذاشته بودیم. ایرانیان با پذیرش اسلام ، به گفته هگل، ملیت خود را از دست دادند ( 1). اما از طرف دیگر، به نظر برخی از پژوهشگران، ایرانیان با حفظ هویت و ملیت ایرانی خود مسلمان شدند. این پژوهشگران، برای اثبات نظریه خود، به فرقه شیعه اشاره می کنند که برای آنها بیشتر به عنوان یک "دین ایرانی" و یکی از ویژگی های اساسی هویت ایرانی به شمار می آید. با اینکه صفویان شیعه را مذهب رسمی ایرانیان اعلام کردند شیرین بیانی، تاریخ شناس ایرانی، به دوران تسلط مغولان اشاره می کند که نقش تعیین کننده در آن دوره شیعه بود، زیرا شیعیان ایران از هر فرصت ممکن برای به رسمیت شناختن حقوق خود استفاده کردند ( 2).

پیدایش شیعه

به نقل از اسلام شناسان سنتی جانشینی محمد اصلی‌ترین عاملی بود که جامعه مسلمانان را در سده نخست تاریخ اسلام به چندین گروه و فرقه تقسیم کرد که برجسته‌ترین آن گروه‌ها شیعه و سنی هستند؛ مسلمان اهل سنت براین باورند که ابوبکر جانشین مشروع محمد بر اساس اجماع بود، در مقابل شیعیان معتقد هستند که علی جانشین منصوب اوست.

از طرف دیگر تاریخ و اسلام شناسان مدرن به شخصیت تاریخی (حقیقی ) علی، امام اول شیعیان، شک دارند، چون تا به امروز هیچ سند کتبی ( سکه ، سنگ نبشته، پاپیروس) از علی پیدا نشده است. سکه شناس ایرانی شمس اشراق اشاره می کند:

" با وجود آنکه تازیان در زمان خلافت ( ابو بکر ) به فرماندهی خالد ابن ولید به سرزمین های ساسانیان یورش بردند..... به خاک ایران دست یافتند لیکن تا کنون سکه ای به نام هیچ یک از خلفای راشدین به دست نیآمده است و به نام خلفای راشیدین سکه ی ضرب عربستان نیز دیده نشده است" ( 3)

به گفته اسلام شناس آلمانی سون کالیش( Sven Kalisch) اولین نوشته هایی که احتمالا به علویان نسبت داده شده نوشته های قاسم بن ابراهیم الرسی (785-860) هستند که به طور قابل توجهی در مورد تاریخ خانواده خود سکوت اختیار کرده اند و چیز زیادی برای گفتن ندارند. اطلاعات ما درباره تاریخ اولیه علویان در واقع بر اساس چندین منبع از قرن سوم اسلامی و بعد از آن است (4)

اگر ما از علی یک سند کتبی در دست نداریم سکه ی که در سال 745 در مرو ضرب شده خبر از کرمانی های می دهد که پیرو علی بودند.

مما امر به الامیر الکرمانی بن علی (5)

اسلام شناسان اشاره ی به یک خلیفه، یا به یک حکمران عرب در قرن هشت با نام علی نکرده اند و به درستی مشخص نیست که علی حکاکی شده بر روی سکه مرو علی، امام اول شیعیان، است یا نه.

به گفته اسلام شناس مصری "محمود احمد" کرمانی های پیرو علی پس از حمله به مرو و پیروزی بر حاکم خراسان "نصر بن سیار" سکه به نام خود ضرب کردند.

Kermani B. Ali in an attempt to declare his victory over and eviction of the ruler of Khorasan Nasr ibn Sayyar from Marw(6)

به گفته فولکر پپ، سکه شناس آلمانی، "ضرب این سکه ها با نام علی در مرو در رابطه با یک شورش پیروان علی از کرمان علیه پیروان محمد در خراسان بود. پیروان علی پس از تصرف مرو در این شهر سکه به نام علی ضرب کردند" (7).

به این تنش بین پیروان علی و محمد اسلام شناس آلمانی سون کالیش هم اشاره می کند. به گفته کالیش سنی ها از جنبش قرانی برخاسته بودند که مخالف "سه گانه باوری" در مسیحیت (خدا ، پسرخدا و روح القدس) و همچنین مخالف خدایی بودن علی بودند، اما برای شیعیان علی خدایی بود (خدا بود ). علی به معنی بلند مرتبه ( والا ) است و لقب خدا در قران سوره 2، آیه 255 است: " اوست والای بزرگ" (وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ ) (8 )

شیعیان حتا معتقد بودند که علی را خدا آفرید. به گفته سون کالیش " ابومنصور العجلی (درگذشت 738) ، که یک شیعه متعصب به شمار می آمد، ادعا کرده بود که خداوند ابتدا مسیح را آفرید و بعد علی را خلق کرد".

کالیش ادامه می دهد که "در عرفان اسلامی خاندان علی (فاطمه، حسن و حسین ) به عنوان نیروهای کیهانی به شمار می آیند و علی در یک مبحث عرفانی - ایمانی شکل گرفت، بدون آنکه او یک شخصیت تاریخی باشد" (9 )

هویت شیعه ی ایرانیان یک هویت عرفانی است و نه یک هویت ملی (تاریخی).

---------------------------------------------------------------

1 - Hegel - Vorlesungen über die Ästhetik

شیرین بیانی، دین و دولت در ایران عهد مغول - 2

شمس اشراق، نخستین سکه های امپراتوری اسلام، اصفهان 1369 3

4 - https://www.giordano-bruno-stiftung.de/.../kalisch.pdf

5 - https://www.sarc.auction/ABBASID-REVOLUTION-al-Kirmani-b-Ali-AR-dirham-2-29g-Marw-AH128-VF_i49981996

6 - https://doaj.org/article/7c81f042f445445b9d00753b84de0e99

پپ، آعاز اسلام، از اوگاریت به سامره، مترجم ب. بی نیاز (داریوش) فولکر -7

8 - Seven Kalisch, Der quran als ein Dokument des Konsens, in: Markus Groß/ Karl -Heinz Ohlig ( Hg) , Die Entstehung einer Weltreligion IV, Berlin, 2017, P. 792-793

9 - https://www.giordano-bruno-stiftung.de/.../kalisch.pdf

مسعود امیرخلیلی